KHAWHAI CHANCHIN

(Khawhai ro hlute)


    Khawhai khua hi Khawzawl District Chhunga Census town pakhat niin, in 600 vel an ni a. Khawzawl atanga chhim lam 30kms a hlaah awmin, Mizoram State Capital Aizawl atang hian 184 kms a hla a ni. 

    Khawhai khua hi Khaw upa tawh tak niin, pi pute sulhnu leh hmun pawimawh tak tak pawh a tam hle a ni. Zo hnahthlak hnam hrang hrangin Khawhai tlang hi lo luah tawhin, Lal hrang hrang an lo inbengbel tawh a ni. Khawhai tlangah hian eng hnam nge lo cheng hmasa bera, engtik hunah khan nge an lo awm tan tih chu hriat phak rual ni tawh lo mah se, hriat theih china a lo luah hmasatu te chu:

1. Mirawng. c1700

2.Rangte(Gangte) c1750-1800

3.Hmar Zote.  c1830

4. Vanhnuailiana. 1850

5. Kairuma te nufa. 1880-1883

6. Darkungi (Zataia nu). 1895

7. Zataia Sailo. 1908 

        Heng hi hriat theih china Khawhai tlang lo luah tawhtu te leh an luah hun lai te an ni a, heta tang ringawt pawh hian Khawhai khua hi khaw upa tawh tak a ni tih kan hre thei awm e.


'KHAWHAI KHAW HMING PUT CHHAN': 

    Sawi dan hrang hrang awm karah, ni-a lang ta deuh ber chu, Lal Kairuma Pasaltha te chhak nawr tum ram ena kal te chuan, Chalrang tlangah Hmar pa Se zawng an hmu a, "Ka pu, khawi khua nge i nih?" ti a an zawhna chu, Hmar pa chuan, Khawhai tlanga khaw awm chu kawh pahin, "Ka khua a hai" tiin a chhang a. Chu chu Kairuma Pasalthate chuan, 'Khawhai' tiin an sawi zui ta a ni. Khawhai tlanga Hmar hnam lo cheng hmasate chuan, "Demdum" tiin an sawi thung a, chu chu, 'Chirhdum hmun' tihna niin, Khawhai tlanga Dil awm hming chawia an phuah ni a sawi a ni.

 

   KHAWHAI LAL LEH AN THLAHTE CHANCHIN: 

     Khawhai tlang hi hnam hrang hrang leh Lal hrang hrangin lo thutin lo chenchilh ve tawh thin mah se, heng hnam leh Lalte hian tlang dang zuanin hmun dangah an insawn san leh thin avangin, Khawhai tlang pawh hi luahtu awm loin a han awm leh renrawn thin a. A lo luah hmasatu te tlang danga an kai zawh tak hnuah chuan, Zataia Sailo chuan Khawhai tlang a rawn thut ve ta a. Ani hian he tlangah hian a hun zawng zawng hmang zoin, he Khawhai tlang hi a chhuahsan ve ta lo a, chuvang chuan, Zataia Sailo hi "Khawhai Lal" ti a kan chhui zui tur chu a ni ta a ni.

    Zataia Sailo Khawhai Lal Chanchin: Zataia Sailo thlahtu te hi Mizo hnam pum ang pawha thlahtu chhuinaah, chhui hlat theih berte zinga mi an ni a. A bul tak erawh hi chu thawnthu ang deuha ngaihna te a awm tawh a, sawi dan hrang zeuh zeuh te awm bawk thin mah se, upate thu inhlan chhawn dan hriat theih ang ang te dah tel erawh a tha ang. Mizo chanchin chhuinaa hriat hlat theih dan ber atanga chhuia Zataia lo chhuah dan chu hetiang hi a ni.

1.Noa 

2.Dongula

3. Niguitea

4. Bawklua

5.Sihsinga

6.Ralna(Galna)

7.Chhuahlawma

8.Zahmuaka

9.Thangura

10.Thangmanga

11.Sailoa

12.Chungnunga

13.Rohnaa

14.Lallula

15. Lalthangvuta (Vuttaia Sailo) 

16.Lalvunga

17.Zataia Sailo. 

    Zataia Sailo hi kum 1864-ah khan Lungpho ral, Chhingchhip khaw bul 'Arbawm' khuaah (Tunah chuan khaw ram mai a ni tawh) a lo piang a. Kum riat (8) mi chauh a nih lai 1872-ah khan, a pa Lalvunga chuan Ngentiangah a Lal tira, Mizo Lal tlang chang zingah chuan a naupang ber a nih loh pawhin, a naupang ber pawl chu a nih ngei a rinawm. 1890 chhoah khan Vai lo lian chu, naupangte ni chungin theih tawpin a lo do let ve thin a, mahse, vai lian meuh chu hneh mi rual ni hek lo, Zataia pawh ramhnuaiah te a upa thenkhat te nen an han tlanchhe leh rap rap thin a, hetia an tlanchhiatna hmun pakhat, Vangtlang khaw rama puk pakhat chu tun thleng hian, "Zataia ral tlan puk" ti a hriat a la ni ta reng nghe nghe a ni. Ti chuan, Vai lian chu hneh rual an nih tak si lohah chuan, Zataia Sailo pawh chuan North Vanlaiphaia vai lian inkhuar hnenah chuan, a silai tungin a inpe ta a ni. Zataia hian Khaw hrang hrang pariat (8) a siam kual hnuah kum 1908-ah khan Khawhai hmun hlui ram hi a luah nghet tan ta a ni. 

    Zataia hian unau mipa pahnih, Ralthiaua (Vangtlang Lal), Liandawra (Lungpho Lal) bakah farnu pakhat Thanrumi (Khuangpuilam Chenkual Lal, Lalthiaua nupui) a nei a, nupui pariat 8 neiin fa hi 35 lai a nei a ni.

    Zataia Sailo hi pa lian, ruakhau leh awm khauhpui mai a ni a. Mi chak leh huaisen a ngaisang em em thin. Amah ngei pawh hi naupangte ni chunga, a pa pasaltha ten chhak Pawi ral nawr pah a "Chhawn zawnga" an lo hruai tawh kha a ni nghe nghe. Helai thu hi tlem han tar lang lawk ila. Kum 1850 chho leh a hma lam kum za tel atang tawh khan Lusei Lalte leh Tiau chhak lama Pawi ho te chu an indoin an lo inrun reng tawh thin a, Pawi lam pawh hian Pasaltha huaisen tak tak te nei ve rengin, Riangtlei thleng hian an rawn inkhuar thla a, an inbei nasa hle thin.Hei hi Vuttaia thlahte pawh hian Pawi ral chu doin khawchak lam chu an nawr chamchi a, chutianga an ral nawrnaah chuan, tum khat chu Zataia, naupangte chu an hruai ve a. Hetianga rawlrala chhuak rammu te hian ral thah tur an hmuh chuan an that a, mi huaisen/ Pasaltha tih an lo ni  ta thin a; chutianga chhuak chu, "Chhawn zawng" an ti nghe nghe a ni.

    Tichuan, Zataia leh Lusei pasaltha te chu Dawn khaw thlengin an han rawl ta a, ral lu lak tur zawng an nih avangin an hmuh hmasak ber, Tiau lui kama pafa thing tei lai chu an that ta a. An mi thah te chu Zataia chu an sah tir ve a, chuta tang chuan rawlrala chhuak ngam, mi huaisen, Chhawn tawn thei chin a lo ni ve ta a ni. Heng hunlaia an ngaihsan leh ropui tih zawng te ngaihtuahpui chuan thil ropui tak niin, Zataia chu naupang tein Lal fapa mi lu la a ni ve ta reng mai.

    Zataia hi Vai lian kuta a inpek hma hian, vai lianin an nawr phak lohna tur hmun nia a hriat lam hmun hrang hrangah a kual ve nasa hle a. Kum 1892-1893 chhoah chuan Zataia pawh kum 28 vel mi a lo ni ve ta. Hetih lai hian, a pu Vuttaia leh a pa Lalvunga te pawh an boral tawh a, a nu Dari ho chuan Khawhai chhehvel tlang hrang hrang hi an zuan kual ta a ni. Mahse, hetih kai hian, Lal man sap an tih mai, RB. Macabe chu sipai 400 lai hruaiin a lo lian zel nen, a pi, Neihpuithangi (Vuta nupui) Sialhawk khuai hnuai rama awm chu a va bel a. Mahse, helai pawh hi Bawrhsap, Tarmita bial fangin a rawn tlawh leh dawn tih an hriat avangin, Zataia pawh Riangtlei leh Vangtlang khaw inkar ram Chhinlungah a insawn leh a, hetah hian in ruk (6) em maw lek an awm a ni. Heta tang hian, a upa min te thurawn angin, a u Vangtlang Lal Ralthiaua kum 1894 favangah khan a bel leh ta a, hetah pawh hian a la him tawk loh avangin Khua atanga hla tak, Tuipui kama puk chu a upate nen an bel leh ta a ni. 

    Hetia a khua keh tuite pawh awp khawm thei loa, hmun hrang hranga an vak darh ta mai hi hrehawm a tiin a inngaihtuah ve nasa hle a, a tawpah chuan Vai lian kuta inpek mai chu tha bera hriain, North Vanlaiphaia inkulh, sipai ho kutah chuan an inpe ta a. Hei hi 1895 kum niin a lang. Ti chuan,  vaiho chuan Silai khen loh (Sawrkar chhinchhiah loh) paruk(6) pe turin an lo ti a. Chu chu a tih hlawhtlin theih chuan, pawisa pek a, Rahsi hlawh ang pek bawk an lo tiam a, Zataia tan chuan, a khua leh tuite awp khawm thei loa a awm reng avang chuan, vai lian thu chu hnial theih ni ta hek lo le, Silai khen loh paruk chu pein vai lian kutah chuan a tlu lut ve ta a ni. 

    Hetia, a tana vai lian an hlauhawm tak loh chinah hi chuan, a u Ralthiaua belh reng pawh chu thil tih chi a ni ta lo a. A nu Dari nen chuan, kum 1895 kum tawp lamah chuan, Ngentiang leh a chheh vela a khaw mi leh sa tlan darh te chu khawm lehin, Chalrangah an kai leh ta a. Heta an awm chhung hi kumkhat em maw vel chauh a ni chungin an pung chak hle maia, Thang chhuah dan chihnih zinga pakhat, "In lama thang chhuah" chu hlenin khuang a chawi hial a ni. Tichuan, Zataia pawh Thangchhuah pa leh zawhzazo pa lo niin, Tukverh zau tak a hawng thei ta a, Bahzar a siam thei tawh a, Vanlung a siam thei ta bawk a ni.

    Chutia raltlan reng renga an kual hnua Khuang hial a han chawi leh ta chu an hlimin an lawm hle maia, a raltlanna zawng zawnga zuitu, a upa pakhat hla phuah thiam, Thansanga (Pu Bana) chuan, a fanu Thangchungnungi paw chungin ti hian hla a phuah ta a:

   "Thangchungnungi tahlai bang la.

Lalsanglur, i len nan e,

Rangpui Zodai, Chinlai khawtlang kan la e" a ti ta hial a ni. 

    Chalrang ramah hian kum 1900 thleng khan an awm a. 1901-ah Lungtanah kaiin, hetah hian a khua pawh an pung nasa-in, in pawh 206 lai an awm tawh a ni. Lungtana an awm lai hian Khuang a chawi leh a. A nupui hmeltha tak mai, Lalpuithluaii chuan fanu hlir a hrinsak avangin a then ta a. Zataia chu a lung a leng hle maia, Puithluaii chu koh leh a, tlang hial thut tir te a han rawt leh ut ut thin. Mahse, Lal fanu meuh hmeithaia tlang thut tir ngawt thu awm ta lo chu, nula fel tak Lalkungi a nei leh ta a. Lalkungi hian fanu a hrinsak hnu lawkah a boral leh ta mai si a, ti chuan, Zataia chuan nula ngaihnobei tak, Zazawni a nei leh ta a, ani nen hian Lalthangkima Chalrang Lal leh Lalkhuma Hriphaw Lal hi an nei leh ta a ni.

    Lungtana a awm lai hian, Zosapthara chu kum 1903-ah lo zinin Pathian thu te a sawia Sikul te a din bawka, Zirtirtu chu Lalhuta Sailo a ni. Sikul din a nih takah chuan, Zataia pawh, Khaw chhiar tura an ruat, Satruma nen chuan lehkha te zir ve lehin, ziak leh chhiar pawh a thiam ta mai renga. Hetia ziak leh chhiar a thiam hnuah hi chuan, a khaw chhehvela lehkhathawn han thawn chhuah te hi a uar hle mai a, "Mizo leh Vai chanchin" thlakip bu pawh kha lain, hei phei hi chu tun thlengin a thlah ten an la vawng tha nghe nghe a ni. 

    Lungtana kum 7 zet a awm hnu, 1908-ah chuan, tuna Khawhai tlangah hian a kai chho leh ta a. Hetih lai hian zirtirtu Bawktea hoin sikul te pawh an nei a, thenkhat sawi dan phei chuan, Biak in te pawh an neia sawi a ni bawk. Kum 1915-ah chuan khaw thar kai relin, Saichal ramah insawn an tum a, in 30 vel an kai hman ang tihah chuan, Niawn ram (khawhai ram tho)-ah hian an kai leh ta zawk a ni. Heta an awm lai hian, Zataia hmingthanna pakhat, a remhriatna a rawn lanchhuahna hmun a ni ta a. Khaw lu a Zotui tui leh thiang em em mai chu raw phelin khaw chhungah an la a, khaw laiah an dir tir to to maia, hei hi Mizoramah pawh a hmasa ber a nih loh pawhin a hma pawl tak chu a nih a rinawm. Pu Bana bawk hian hlain a chawi leh a, 

 

 "Tui in tih leh Zotui thiang khawmual kan la!

Sial in tih leh Tumpang khua mawiah leng e,

Tinrenga thangkim Hminglian pa!" a ti leh ta a ni.

    Niawna an awm lai hian Tumpang chal lian zet mai hi, khawia tanga lo kal nge tih pawh hriat loh hian, Khawhai dil tui al tlan turin Khawhai ramah a rawn lut hlawl maia. An chhui dawn dan chuan, Ralvawng lam atanga lo kalin Lungpum ramah a lo kai a. Chalrang tuikhur Lui rawn zawhin helaiah hian Bawlliana hnah la chuan a hmu hmasa bera, a tukah chuan No-a vate vengin, se rual zinga a awm chu a hmu leh a, hemi hnu lawkah hian, Neihzika sepa chal nen inbeiin a nak a pir thler sak duai nghe nghe a ni. Sepa dang pawh a tlawm zui zel a, heta tang hian Raifan ruamah tla thlain Luithuam dung a rawn zawh leh a, Khawhai Dil ruamah kai chho lehin, hetah hian a cham hlen ta a ni. Chutia a khua a Tumpang cham ta mai chu Zataia hian a ngaihven hle mai a, a khawhar hmun danga a kal leh mai hlauin a kawm tur sial, Changpawla tla chu, naupang ho a um chhuah tira, Dil ruamah chuan khalh lutin tlaitin hian naupang te chu chi a thlah leh thlah loh en turin a tir thin a, chuta naupang hoin an va en thinna hmun chu tun thleng hian "Se en tlang" tih a la ni nghe nghe. He Tumpang hi Pu Bana bawk hian hla a chawi lehin,

 "A khaltu Chawngtinlerin a tir em ni?

Khawhai Zopui vanhnuai khuatin lang tlangah! 

Tumpang sial D ngai a cham reng e!" a rawn ti leh ta a ni. Tumpangin chi a thlah ta tih an hriat hnu chuan kah hlum zai an rel ta a, khaw pasaltha ho chu a kap tur chuan an chhuak ta a, mahse, an chhuah hmasak ni chuan Savawm nen an intawk ta hlauh maia, savawm zawk chu an kap lo thei ta si loa, hemi ni hian Tumpang aiah savawm lu zawk an hawn ta a ni. A tuk lawkah chuan thawk nawn lehin, Pasaltha paruk vel zet nena thawk chhuak, Zataia fapa Thangkima Chalrang Lal chuan a kap hlum ta a ni. He Tumpang ki hi an roh hle maia, tun thleng hian, Zataia thlah te hian an la vawng tha reng nghe nghe a ni. 

    Kum 1921-ah chuan Niawn atang chuan, Khawhai tlang sang lai, Zataia pa nau Kairuman kum 1881-1883 vela a lo thut tawh hmunah chuan an kai chho leh a. Hetah hian kum riat (8) vel an awm hnu, 1928-ah chuan an khaw tlak lam Phaibawk ram atang chuan Kangmei rawn chhuakin, Khawhai khua chu a kang ta vak maia, heta tang hian, tuna Khawhai hmun pangngaiah hian an kai leh ta a ni.

    Zataia nupuite leh an fate:

1. Lalpuithluaii (2) :

     i) Laltinchhingi

    ii) Lalsuaknguri.

2.Lalkungi (1):

    i)Hmeichhia hringin a pian hnu rei loteah a boral.

3. Zazawni (2): 

    i) Lalthangkima (Chalrang Lal)

    ii)Lalkhuma (Hriphaw Lal)

4.Mankungi : Ani hian fa a hring lo.

5. Rokungi (10):

    i) Lalhmingliana(Lungtan Lal)

    ii) Selbuangi

    iii)Sangkhuma(Khawhai Lal hnuhnung ber)

    iv) Lallianvunga

    v) Lallianpuia

    vi)Lalrikhumi

    vii)Lalnguaua

    viii)Lalmari

    ix)Lalzamliani

    x)Lalhlunchhungi.

6.Kapthangpuii (8):

    i)Tlangrawti

    ii)Thanseia

    iii)Lalnguri

    iv) Vanpuilala

    v)Lalthangliani

    vi)Lalthanzama

    vii)Laldingi

    viii) Lalthangpuia

7.Kaithangpuii (2):

    i) Lalhmingthangi

    ii) Lalthanzaua


8.Thatlemi (10): 

    i)Lalchungnunga

    ii)Darlakthangi

    iii) Darrivungi

    iv)Rohnaa

    v)Lalthangthluaii

    vi)Lalthawmvunga

    vii)Darchungnungi

    viii)Lalchawngpuii

    ix)Laldingliana

    x) Ngunliandawnga.

    Lal Zataia hi Lal fing tih takah, a khaw insawh ngheh zelna tur pawh a thlir thiam hle a.  A fapa Thangkima chu, a khaw bul mai Chalrangah Lal tirin, a fapa tho Hmingliana chu Lungtanah a thut tir ve bawk bakah,  khawnbawl upa Denghminga fapa Thanglunga chu ram tang ei turin mi engemaw zat hruaiin a inbawl hran tir ve bawk a, Tlangpuite pawh hi Tangmawi ti a hming thlakin tun thleng hian an la luah a ni. Kum 1947-ah chuan, Zataia pawh kum 83 lai lo ni ve tawhin a lo upa ve ta hle maia, khawtlang awp tur chuan chak tawk tawh lo a inti pawh a ni ang e, a fapa Sangkhuma kutah a Lalna chu a hlan ta a, Sangkhuma hian kum 7 chhung ro rel ve lehin, Lal ban an nih takah khan khawhai Lal Zataia leh a thlahte rorelna chu a lo tawp ve ta a ni. Lal zataia hian, kum riat a nihin Ngentiangah ro a rel tan a, kum 83 a nih thleng ro relin, kum 75 chhung zet a Lala, Mizo Lal zingah chuan Lal rei ber a nih a rinawm. Tin Lal Zataia hi Mizo Lal zinga Fa ngah ber a ni bawk a ni. Thil mak ve deuh mai chu, Zataia hi kum 80 a nih khan a ha bal tawh te chu rawn to tha leh vekin, kum 100 mi nia, kum 1964-a a thih thleng khan a ha hi a la kim vek a ni.


PASALTHA LEH AN CHANCHIN:

1.    Vanga Ralte Kawlni:

    Lal Zataia khua, Khawhaiah hian mi hrat leh huaisen tak tak chu tamtak awm ve bawk mah se, a bikin ralpui han su tur emaw rawlrala mihrang han hmachhawn turin, Lei do nei lo khua an nih avangin heng mite hian, intar lanna tur hun tha an nei lo kan ti thei ang. Chutih rualin, do lak te awm lo mah se, mi bik leh mi chungchuang bik erawh thup bo tak tak theih an ni lo thung. Lal Zataia khua, Khawhaiah pawh hian, mi bik a awm ve a, a hming chu Vanga a ni. Vanga hi Ralte kawlni hnam niin, mi tlawmngai leh pasaltha huaisen zet mai a ni a, Sapuiin mi inhnuaia ran a rawn khawih ni khuaah te reng reng hian, tlangval ho inhawr khawm chhungin, Vanga hian amah maiin sapui hi a lo hnawt bo leh hman mai thin. Khua ve ta riang ruang chu khaw dang nen inhmuhmawh ni te pawh an han nei ve thin a, Khawhai khaw chunga lungni lo deuh khua leh Chemsen lena do lak hial duh khua te pawh han awm ve thin bawk mah se, Vanga a awm tlat avangin tu khua mahin Khawhai laka chemsen len hi an duh tak tak ngai lo.

        Tuk khat chu Vanga zing buh phur tur chu Fei hawlin a kala Savawm a tawk ta phut mai a, Savawm nen chuan inbei nghalin Savawm chuan a hnar ngulah a seh sak a, Vanga pawh chuan savawm chu a chhun hlum ve bawk a. A hnar ngul chu a thi duh kher mai lehnghala, Buh phur tura kal ve dang ten an va hmuh chuan, "E kha, i inhliam elo?" tiin an han zawt a, ani chuan, "Sawlaiah sawn savawm nen kan inelh deuh alawm mawle" a lo ti ve mai a, mite chuan," Khai a! i inhliam nasa a nih hi enkawl vat i ngai ang" ti a an phili viau lai chuan Vanga chuan, "Kei chu ka tha e, a na zawk chu, saw, sawlaia saw a leh reng saw" tiin a piah deuh chu a kawk a, mite chuan, Vanga kawhna hmun an va en nak chuan, Vawmpui than kin zet hi a lo let reng mai chu niin!. Vanga chu zawn haw an tuma, ani lah chuan a lo duh lo nasa maia, Savawm hlado chu thi per sung sungin a chham a ni an ti.. 

        Vawikhat pawh, vawmtlakah savawm lian zet mai hi a tla a, a huk rum rum mai a, feh kal tur hoin an va hnaih deuh chuan, seh tumin a lo hai zuau zuau mai thin a, feh kal turte pawh kal tlang ngam loin an lo ding khawm tuau mai a. Chutih lai chuan Vanga chu rawn thleng vein, savawm awmna lam a va pan ve chu, savawm chuan, seh tum chu sawi loh, rum pawh a lo rum khum ngam reng reng lo maia, "a khup zul mai e" an ti. Ramsa kawlh tak tak te pawh hian mi huaisen mit meng hi an lo tuar thei der lo mai a lo ni awm e. Lal leh upa te meuh pawhin an zah der thiam hle a, a thu hi an kalh ngai meuh lo an ti.Hetiang, mi bik leh khawtlang muantu pasaltha hi Kum upa lotein a boral ta hlauh maia, khawtlangin an uiin khawtlang pawh a ngui nghuai mai. A pa Kawla Kawlni thlan(Lung mak ti a tun thlenga kan hriat tak) bula, Vanga Ralte kawlni chu a zal ve ta a ni. A thlan lungah chuan he thu hi an ziak a, 

" TLANGVAL HOTU THA BER

VANGA KUM 50

HLAUHAWMAH MITIN PHAW A NI FO. MI A ITSIK LO.

PUANTIAL" Tiin.

    2.Chawngluta: Chawngluta hi Dawn pasaltha Ralbila lu la a, Mizorama Lusei leh Pawi indo tawp khartu kha a ni a. Ani hi, a hun hmasa lamah chuan Chawngtlai Lal Nikuala pasaltha a ni a, a hun hnuhnung lamah erawh Khawhai Lal Zataia hi rawn belin, Khawhaiah hian a lu pawh a phum nghe nghe a, a thlahte pawh tun thleng hian Khawhaiah leh a chhehvel khuaah hianan la awm nual a ni. A fate hming atang ngawt pawh hian pa ropui tak chu a ni tih a lang thei awm e:

    1.Zakunga .

    2.Vawmkungi.

    3.Hmarkili.

    4.Khawchhani

    5.Biakveli

    6.Thangrawia

    7.Ralthatkungi

    8.Vanhnuaithangzoa. A thih kum chiah hi hriat a ni tawh lo nain, pa ropui tak a ni tih chu a thlan lung atang hian kan hre thei awm e.

HRIATRENGNA

CHAWNGLUTA

THANGCHHUAH KIM

KUM 80

MI 2 A THAT. RUAI 60

A THEH. BUH 1000

A THLO. SIAL 10 A TALH.

    3. Rothanga: Ani hi La Zataian tlang hrang a chan hnuah, a pa Sailo Lal, Lalvunga pasaltha huaisen a chhawm zui zel a ni a. Lal khawnbawl upa ni zuiin, Khawhai Kanghmun awm laiin a boral a, a thlan lung pawh hmuh theihin  he thu hi a inziak.

MIHUAISEN PASALTHA

RAL 16 A THAT, SA 27 A KAP.

KUM 94 A DAM.

    4. Tinhranga: Tinhranga hi kum 1860 ah pianga. A pa hi  Darphunga Chhangte Darchhun hnam niin Lal upa a ni nghe nghe.

    Amah hi mi danglam tak niin, Taivang bu chawh darhah, a mawng hlima thut ngam lohna a nei lo. Vawk chaw chhuma thil dang an thlak te, chhawhchhi kan te thleng hian, a kutlawng ngawtin a chawk thin a, "Mei sa pawhin a kang ngam lo" an lo ti hial thin. Vawikhat pawh, Niawn ep, Lungtan pangah Sakei huai an zim a, ani chu hual lutah a tanga, Sakei chuan ngawi zawn lam pan loin a hualtu mipui lam chu a pan ta mai a, mipui seh tumin rawl nen a rawn rum ta hem hem mai a. Chutia sapui inhrosa ang sen huam lai tak mai chu, Tinhranga chuan a fei chuan a kaah a lo chhun ta siah mai a ni. A lo chhun lai hmutu, pu Chalthanga chuan, " Sakei mit meng leh Tinhranga mit meng chu a hlauhawm dan a inang rengin ka hria" a ti hial a ni. He a Sakei chhun hming chawi hian a Tupa hmingah pawh, CHHUNCHIANGA a sa nghe nghe. Khawhai khawtlang tan a thih tih lo, mihuaisen chu kum 1917 khan a boral ve ta a ni.

A thlan lunga thu ziak hi han dah ve leh lawk ila:

TINHRANGA A PA DARPHUNGA

LAL KHUA LEH TUI CHHANTU THA TAK A NI. MI A ITSIK LO.

HLAUHAWMAH MITIN PHAW NIH A PEIH FO.

A PIAN 1860. THIHNA 1917

    5. Ngaivunga: Sa leh ral hma a zam ngai lo a ni. Vawikhat chu, a hoin Sakei kara tla hliam an um a. Sakei chu thawk lehkhatah a rawn huk ta dum dum mai a, an inhnaihchilh deuh tawh bawk nen, sapui lah chu a huk ring nasa mai si a, a hruai te chu hlauin an tlu ta pheng phung mai a, ani erawh a ding khawh to mai a, sakei lo ang sen huam mai chu a fei chuan a han chhun vak maia, a chhun hlum ta der mai a ni.

    Vawikhat pawh, Chalbengpeha (Chalkunga) leh a thianpa chu, Tualte Benvawn ram chul thlamah sazu chhun turin an riak a. Chutia an han mu chu sakei a lo kal ta maia. Chala chuan a hlau hle maia, thlam bang kilah siksilin a inkhuh a. Sakei chuan a thianpa chu a la ta a, thlam tlaitlanah chuan a han thing nawka, a seh ri ta buaih buaih maia, nakin deuhah chuan, an haw kawng tur vau lamah chuan a pu ta daih maia. Chala chu a mang a angin a hlau hle maia. A haw dawn leh a haw kawng tur lamah sakei chu a awm si, a awm reng dawn leh sakei chuan amah chu a rawn la ve leh mai ang tih a hlau bawk si. A tawpah chuan hlau chung chungin meichher  a buatsaih a, chak takin a tlan haw ta a. Khua a thlen chuan zawlbuka tlu lut rawkin an thil tawn te chu a han sawi a. Tlangval rualte chu Chala thianpa ruang la tur chuan an chhuak nghal ta sung sung mai a. A hmun a hlat tham deuh avangin an duh ang pawhin an thleng hma thei lo. Chala te riahna ram an hnaih ta deuh tihah chuan, Tlangval rualte chuan hla deuh taka silai ri fiah lo deuh tak hi an han hria a, hmanhmawh takin silai rikna lam chu an pan nghal a, an han thlen meuh chuan, NGAIVUNGA chuan ruang chu amah chauh chuan a lo thutpui a. Sakei chuan a lo ei zo thelh hi a lo ni a, a mal bawr tlemte chauh hi a lo dah tawh a, chumi a va hmuh chuan, Ngaivunga chuan a thiante chu chin hrilh nan a silai a lo hmet puak a lo ni. A thiante hma feah, amah chauhin sapui chu a lo um tawh chu niin!. Hetia a fala sapui a chhui hi a lar zui ta bawk nen, a tupa hmingah chuan, Thangfala a sa ta nghe nghe a ni. 


    6. Thangbuaia: Thangbuaia hi buan chak leh tlangval huaisen a ni a. Sakei an zimnaah pawh, a meiah a man a a chaih hrep mai a ni. Ani hi nupui a neih hnu-ah Lal khawnbawl ni zuiin, Lal chhungkaw humhima vengtu leh Lal chhantu ti a sawi zui a ni ta fo a ni. Kum 72 mi niin 1983-ah khan a boral.

    7. K. Rangkhuma: Vawikhat chu, karin sakei a kap hliama. Tukthuan ei hmain, Rangkhuma chuan amah chauhin chemtum nen a chhui zuia. Leipui fing zeta thui a chhui zui hnu chuan sakei hliam chu a hmu ta a. Chemtum nen chauha thawk chhuak a nih avang chuan, sakei, a kawlh tawk leka hliam chu beih zui miah a ngai loa, haw lehin Lal hnenah chuan a va thlen ta a. Mahse, Lal chuan, " Chhui zui leh ngam lo tur ten mahniin kar en tur em ni?" tiin a lo kamkhat ta tlat maia. Rangkhuma chu a lai a na hle maia. Sakei hliam awmna thleng a chhui tawha, chemtum nen chauh a kal a nih avanga bei zui lo mai a nih laia chhui zui ngam lo ang hiala Lal meuhin a lo chhuah chu, a thin a kheiin, tukthuan ei khama an han thawk chhuak leh zet chu, sakei meia mana chaih chu a tum ruh ta hle mai a ni. "Vawiin chu sakei meia ka chaih loh atakah, sakei seh" tiin a phun a phun ta mai a. Sakei awmna an han thlen chuan, midang tlan khalhin sakei awmnaah chuan a zuang lut ta rawp maia. Sakei meiah chuan manin thingtuaiah a vet nghala, mahse, chutia a meia man ngawt chu sakei chuan a lo duh bik ikhaw lo maia, a vir kual thut thut a Rangkhuma chu a seh thawi ta thuak thuak mai a. Mahse, sapui meuhin a hap thelh thuak thuak chung pawh chuan, Rangkhuma chuan, tlan a tum tawh der lo, nghet zet chuan sapui mei chu a chelh run maia, chutia an in chaih buai lai chuan, sakei chu Thangbuaian a lo chhuna, midangin an rawn pui zui ve ta bawk a, sakei chu an chhun hlum thei ta a ni. Rangkhuma pawh chuan a lo tum lawk leh sawi lawk ang ngeiin sakei mei chu a chang ta a ni. He sakei mei hi Rangkhuma fapa, K. Vanlalngenan Khawzawlah a la kawl a ni.


MI BIKTE CHANCHIN: 

    1. Ṭhuama (Ṭhuam chaka): Ṭhuama hi a chak em avangin, Ṭhuam chaka ti a sawi á¹­hin a ni. Kum 1887-ah Arthlawr khuaah a pianga, kum 1901 velah Lungtana Zataia kai tir chu a rawn bel a. A chaka a len em avang hian, Zataia chuan, a upa atan a ruata. Khawhai leh a chhehvel khuaah hnehtu tumah an awm lo. A pianzia hi a danglam ve hrim hrim a, a hnung lam aá¹­anga en chuan a kul khuau a, a hmalam aá¹­anga en lehin a eu ulin a lang leh bawk si! A mut zangthalin a awm chu sum thum pil a ni. Heti taka lian leh chak ni si hian, inbuanah mi a hneh hmasa mai ngai lo, a inphawi tir phawt zel a, an uan zui loh phei chuan, chak lo zawk ang a awm mai a hreh ngai lo. An uan zui deuh erawh chuan a vawrh hrep zel. Vawikhat pawh Lal Zataia Zuia hmar lama an zin á¹­umin, an thlenna Lal ina an zu khawn chu, chu khaw buan chak chuan, Lal Zataia nen chuan inbuanah a cho ta tlat mai a(Zataia pawh hi inbuan thiam leh chak tak mai a ni a, feet 6 zeta sang palianpui a ni), Zataia chuan, "Min cho tlat si chuan a te zawk hi i han bei chhin dawn emni ang?"(Ṭhuama hi a dungah chuan, Zataia ai hian a hniam hret a ni) a han ti a. Tichuan Ṭhuama nen chuan an han inbuan ta a, Ṭhuama chuan a hneh ta reng reng lo mai a. A buanpui pa lah chu a á¹­awng nuam tawhin a chapo viau mai lehnghal a, Zataia chuan tlawmah a la hle mai a, "Ṭhuama i hneh lo tak tak em ni?" a han ti leh ngat a, Ṭhuama lah chuan, "Hneh a hneh loh pawh a awm nang, khawtual mi hian hnehna han chang se ka ti mai a nia" a lo ti sam et si, Zataia leh an thlenin Lalpa chuan, "A nih leh naktukah, Lal mualah hian favai chhun vum chungah ngei inbei á¹­ha leh rawh u" an ti ta a. A tuka an han inbei leh zet chu, Ṭhuama chuan, Favai chhun vum pel zawk zawkin, a duh hun hunah, a vawrh a vawrh ta mai si a, Chu khaw buan chak chuan, “E khai, mihring tha pawh a ni lo e, keini buan mi rual a ni lo" a ti ta hial a ni.

    Vawikhat pawh, Hmar Khawlianah Zataian a hruai a, he khua hi in 1000 zeta inchhal an niin an Lal chu Vanphunga a ni. Hetah hian, Ṭhuama leh an khaw chak ber chu an inbuan tira, a chak zawk chuan "Chak no" an dawm dawn a ni. Hranden zu chu chawhtawlhah an siak eng kung mai a, mipuite chu Lal mualah chuan an rawn pungkhawm luih luih mai bawk a. Inhlahthlem lo a á¹­ang turin an Lalte ve vein an fuih nasa bawk a, an han á¹­an phat chu an innawr ri nghal phat mai reng a. Chutia inhnehtawk hmel deuha an awm hnuah chuan, Zataia chuan, "Khai le, Ṭhuama thapui han chhuah teh le" ti a a han fuih zet chu, Ṭhuama chuan, a tha a han thawh ve ta tak taka, Hmar Khawlian buan chak chu a vawrh ta zawk mai a, Vanphunga khaw buan chak chu a tlawm ta a. Vanphunga chuan Zu chu sekiin a han theh a, "Hawh awi, in rawh, Awm lian!" A ti a, ti chuan Ṭhuama chuan chak no chu a dawm ta a ni. 

       Vawikhat pawh, Tlangpui leh Thinglian khaw inkara chi khura mi chi teng turin, Thangzanga nen an kal ve a. Khaw hrang hrang aá¹­anga chi teng tura kal tlangval rual chu chi khurah chuan an lo awm khup mai a. Khaw tina inbuan chak te chu inbuantir an rawt a, a chak lo lo chu vut saa intheh an ti a.An han inbuan ta chu, Ṭhuama chuan a paih ta zawt zawt mai a, A bulah chuan a á¹­hianpa Thangzanga,  á¹¬huama aia lian zawk lo awm ve chuan, "i hneh loh apiang ka bi tum zel ang" a lo ti ve chher chher bawk a(ani hi chuan inbuan a thiam ve hauh lo), mahse an hlau hle a ni awm e. Ṭhuama chuan a tumte chu dimna nei hauh loa a paih tak zawt zawtah chuan, a bula mite chuan, "Naua i thin a rim em ni?" an ti hiala, Ṭhuama lah chuan, "Rim lo e, vut saa intheh ka duh lo alawm" a lo ti sam et mai a ni.

       Kan sawi tawh ang khan, Lal Zataia pawh hi inbuan chak a ni a,amah a lianin inbuan pawh thiam tak a ni. Ṭhuama nen hian an inbuan fo a, Lal a nih vang nge ni, inbuan fangah chuan Ṭhuama hian a hneh ngai lo. Mahse, Lal Zataian belpui inchawi a han rawt á¹­umah erawh, sam tein Ṭhuama chuan  a phawi leh mai thung á¹­hin si a ni. 

      Ṭhuam hi a pianphung rengah a chak tih a hriat ang chiah hian, inbuan chauh loah pawh a chak hle a ni. Vawikhat chu Lal nen an inel leh a, Lal kawt zawlah chuan mihring pil tawkin lei an lai khuar a, chutah chuan an á¹­hu a, kawtah chuan se chal dintirin a nghawngah chuan hruiin an hling a, hrui hmawr lehlam chu khur chhunga á¹­hu chungin, an vuan a. Se chal chu an vaw ta vak a, se chal thinrim chu a tal ta vak vak a, hetia se chal meuh a han tal takah chuan, hnuh beh tlat chu a har bawk a niang, Lal chu a kang zuau zuau a, Ṭhuama hnuh ve á¹­umah erawh, a lu a lawr ve zeuh zeuh chauh a ni. 

      Chem fawng leh hrei ha a zawnin Chem leh hrei rawih a ngai ve lo, a kutin mau bul te chu a pawt phawi zung zung zel mai a ni. Vawikhat pawh chhim lam buan chakin a rawn cho a, Ṭhuama feh chu, mikhual pa chuan lo zaupui aá¹­angin a rawn luh pawh rawih mai a. Ṭhuama a han hmuh chuan lian a ti hle maia, mahse, a cho tum Ṭhuama chu a ni tih erawh a hre lo. Khawhai kalkawng te zawtin, Ṭhuama buan tura kal a nih thu a han sawi chuan, Ṭhuama chuan, "Kan vauah sawn, chul hlui hruih a awm a, lo va pawt fai la ka hman veleh ka rawn pawhpui dawn che nia" a ti a, mikhual pa pawh chu a kal ve ta mai a. A hnu a, Ṭhuama a va thlen phei ve chuan, mikhual pa chuan, hruih hlui maute hmun chu a lo pawt faiin, mau bul pawh a lo pawt phawng ve nuala, a pawh phawi zawh loh tlem erawh a lo zuah a, chung a pawh bang ho chu, Ṭhuama chuan sam tein a pawt phawi ta zung zung mai si a, mikhual pa chuan, Ṭhuama chu beih mi niin a hre ta lo a, a buan ta lo a ni.

    á¹¬huama hian, rua a sah chhum hmawk hian, a chang zawl leh zawl loh enin a duhtawkin a lek kang vel thei tlat!. A pian phung renga chak tura piang, Zawlbuka an han mu pawh hi, an chep deuh chuan," Ṭhuama zangthal teh kan chep deuh e" an tih á¹­hin khawpa, awm tut, a zangthal aia a saisira hmun awh hnem zawk kha a ni.

    Hetiang taka chak leh lian hi nimah se, thihna meuh chu tu sual hneh rual ni bik hek lo le, Kum 1932-ah khan, kum 55 mi chauh niin Khawhaiah a thi ta a ni.

    2. ZATAIA SAILO:

    Khawhai Lal Zataia hi Khawhai Mi bik huang aá¹­anga nek chhuah rual loh a ni ve tlat mai! Lal a nihna hi chu thu hran ni se, amah hi pa lian tak, feet 6 zeta sang a ni a, inbuan a thiamin thahrui a nei bawk a, buan fangah phei chuan Ṭhuama meuh pawh phawi ve fo thei kha a ni ve renga. Belpui chawiah erawh Ṭhuama hi chu a khan lo deuh á¹­hin a. Inbuanah hian, Ṭhuama hi hneh lo mah se, lung denah erawh Ṭhuama hian a tluk lo thung. Tin amah hi a huaisen hle a, vawikhat chu a u Ralá¹­hiaua vangtlang Lal nen, Vangtlang kawnga an kal laiin savawmin a rawn bei ta thut mai a, a u Ralá¹­hiaua chu savawm chuan a bawhbet ta tlat mai a, Zataia chuan, an bula fah tuai banpuam tiat á¹­elá¹­awl chu ulh tliakin savawm chu a vaw hlum ta a ni. 

     Vawikhat chu, Hmar lam Lal Hrangchhuana khuaah an zin a, Lal ho chuan Lung inden siakin Zataia chuan a deng thui ber a, Hrangchhuana chuan, "Kan Pachuau tlangval chuan a deng thui mang e" a ti nghe nghe a ni (Zataia nu Dari hi Pachuau a ni). Ṭhuama nena se chal an inhnuh siak chungchang chu kan sawi tawh kha.

Lal dangte lakah pawh a duai lo hle a, 1920-1950 vel lai khan, Mizo Lal zinga chak ber a ni. A lung phunah pawh, "LAL ZAWNG ZAWNGAH A CHAK BER" tih a inziak nghe nghe a. Hei hi finfiahna neih har deuh tawh mah se, April ni 30 1942 a Lushai superintendent-in Mizo Lalte leh an á¹­huihhruai 300 chuang Lammuala a koh khawma Union jack hnuaia rinawmna   thutiam a neih tir á¹­um  khan, Lalte hi a inbuan tira, hetah hian Zataia hi a chak bera, lung denah pawh a chak ber bawk a ni. Zataia hi a chak a ni satliah mai loa, Lal a nihna zawnah pawh a ropui hle a ni. Khuang vawithum lai chawiin, heng khuang chawi nan hian Tumpang hlir a hmang nghe nghe. Ruai pawh vawi tam buatsaihin heng tlang hrai nan hian, sial 110 leh bawng pali (4) a talh a ni.Tin, Zataia khua hi an á¹­am ve ngai  lo a, á¹­awngka lamah pawh, "Zataia khuaah buh bua an rut ngai lo" an lo ti hial á¹­hin.

    3. Mam-êka (Hrangkapá¹­huama): Pu Hrangkapá¹­huama hi Mam-êka ti a hriat lar a ni a. Hman lai chuan, lo neih hi Mizote eizawnna pui ber a ni a. Hnathawh chak deuh leh thawk thei lo deuh chu an kar a hla hle á¹­hin. Pu Mam-êka hi chu, hlo thlawh chaka Zoram tlang tluana lar pha a ni a. Tuichang rala awm ni mah se, khawthlang tlangdungah meuh pawh, tlangval an lawmnu te nena hlo thlo á¹­ang tak tak chuan, “Khaw'nge, keimah Mam-êka" tiin pu Mam-êka hming hi an chhal lauh lauh á¹­hin. 'A hlo thlo hi, hnim nung lai chek pawh a ang lo, a awmsa la hi a ang ber' an lo ti hial á¹­hin. 

    4.Nula hmelá¹­ha Hmunliani: Hmunliani hi a pa chu Hranghleia niin, an hunlai chiah erawh hriat a har deuh tawh a, 1920 hnu lam a ni tih erawh an sawi hmang aá¹­angin a hriat theih. Ani hi khual kai nula hmelá¹­ha kan tih ang chi kha niin, Khual ral hla tak tak aá¹­ang pawhin amah en tur hian an rawn zin hial á¹­hin. Titi-ah pawh, “A bulah chuan pa tar sen zet tawh pawh hi thisen a lum thar leh a, naupang leh ta riaua inhriatna kan nei hial thin. Tlangval leh rawlthar mai ni loin,mipa naupang chen hian a hu sual hian kan awm engemawti surh zel e” an tih hial chu! 

LUNGPHUN LEH HMUN HMINGTHANG TE: 

1.    Lungvando: 

    Lungvando hi Khawhai ramah hian a tamna bik hmunhnihah a awm a. Mualkhang ram, Kawnpui hla leh Kawnpui hnai inkarte Dampui tlang sangah te, tlang dung nuam laitakah Lungvando hi a awm thluah maia. Heng lungvando te hi tlu bung tawhin, a tlu bung ringawt pawh hi a sei pawl chu feet 12 laite an la ni a, a chhah lam hi 6 inch aá¹­anga 10 inch vel an ni tlangpui. A bung hrang hrang hi 50 vel zet a ni a, tlang dung sahmul á¹­henna lai takah a inphah zur a, kal nan tak an hman avangin a lung pawh hi a keh sawm nual tawh nghe nghe. A lung pawh hi a chang á¹­ha hle maia, a hmunhma han en phei chuan, helai velah hian hetiang lung á¹­ha han lakna tur hmun hi a awm si loa, a lung hian lui lung lam a ang bawk si nen, a phuntute hah dan tur leh an lakna hlat dan tur han chhutpui phei chuan, hetiang lung sei leh rit tham an lo phun thluah thei mai hi thil mak, tih loh rual a ni lo. Tin, hemi ang tho pianhmang nei hi, Khawhai leh New Chalrang inkarah, tlang dung te takteah a awm bawk a, heta mi hi chu Mualkhang rama mi ai chuan a tlem zawkin, khawlai lun laite a lo ni bawk nen, in sakna atan te an la darh zo ta a ni. Tin, heng hmunhnih bakah hian, Khawhai ram chhung hmun engemaw zatah Lungvando hi hmuh tur a la awm bawk. Hmun danga kan hmuh danah hi chuan, a hlawma Lungvando phun á¹­euh ang hi a awm ngai meuh lo a, heti taka Khawhai rama Lungvando a tam mai hian ngaihtuah a ti thui hle. Lungvando hi tute phun leh tute hnuhma nge tih hriat a har tawh hle a, kan pi leh pute pawh khan, van chim tur dona a ni a, a hming pawh Lungvando a ni, an lo tih daih tawh avangin, Mizo nawlpui thlang tlak, 1750 hma lama lo awm tawh ni ngeiah a ngaih theih awm e.

    2. LUNG ZEH KAWN: 

    Helai hmun hming hi mi á¹­henkhat chuan, Lung ziah kawn, tiin an sawi bawk á¹­hin. Helai hmunah hian, lungphun feet 8 vela sang foot khat vela hlai a awm a. He lungah hian, milem lianpui mai inkerin, á¹­hi a awrh buai mai a, a sirah ramsa lem leh dar bu lem niawm tak tak a awm nual bawk. He lung pawh hi, lui lung ngei niin a langa, he lai hmunah hian hetiang lung han lakna mai tur hmun hi a awm loh avangin, he lung an phun chhan hi mi pawimawh tak a nih ngei a rinawma, hla taka aá¹­anga hetiang lung lian lak a ngaih phah hialna khawp chu, mi satliah a ni hauh lo ang. He lung hi chu an hnuhma aá¹­ang hian, Mirawng emaw Gangte emaw Hmar ho emaw hnuhma ni a ngaih theih a ni.

    3. Pasalá¹­ha lung: 

    Khawhai tlang sang lai, Kanghmun Lal mual (tuna Lal in dinna) hrulah hian, lung phunah milem a pawnga ziak(Vangchhiaa mi ang hi) a dinga, mi lem inziahna hi lung pakhat niin, lungphek lian tak, engmah inziah lohna nena phun dun a ni. He Pasalá¹­ha lung phei hi chu, a pawnga inziak, an hnuhma pawh mam tak a nih avangin, a hun pawh a rei tawh hle ang tih a chiang a, mi ropui chungchuang tana phun a nih ngei a rinawm bawk. He lungah hian, mi lem lian tak a pawngin a inziak a, a tukkhumah sam zialin, fei a kenga, chem sei a kawngah a pai bakah, a kut lehlama mi pahnih khai chungin, vaibel a zu bawk. A sirah chuan, ransa lem chi hrang hrang awmin, mipuiin amah chu an hual vel bawk a. Lungphun hnung lamah hian, satel lem ni ngeia ngaih theih a inziak á¹­euh bawk. Kan sawi tawh ang khan, he lung hi engtik laia lo phun nge, tu nge a phuntu tih chu chhui mai har tak a ni tawh a, helai tlanga hetiang lung phun upa leh a pawng ngata mi lem ker lo awm mai hian ngaihtuah a ti thuiin, he lung phuntu te themthiam dan tur min ngaihtuah tir á¹­hin.

    4. Chawngluta thlan: 

    Mizorama thim leh eng iná¹­henna, thimin zoram khawvel a tuam mup mupna laka ta min hruai chhuaka, enga kan luhna. Ṭiau thlang lama cheng Zohnahthlak ten, Ṭiau chhak lama cheng  Pawi ral kan hlauh a lo tawpna hun, Mizo rama Lusei leh Pawi ten lu an inlaksakna hnuhnung ber thlentirtu, Dawn Pasalá¹­ha Ralbila lu la a, sei fate tana Pawi ral hlauh ti tawptu Chawngluta thlan hi Khawhai kanghmun phulah tun thlengin a la ding.

5. ROTHANGA thlan: 

    Pasalá¹­ha mi lu 10 khai mah ropui tiin hahipa kan sawi á¹­hin a nih ngai chuan,Zataia pa Lalvunga pasalá¹­ha Rothanga, mi lu 16 ngawt khaitu hi a ropui lo bik dawn em ni?. A thlan hi tunah khawhai phulah hmuh theihin a la awm.

6. Chhura chengkek lawhna: 

    Thawnthu-ah chuan, Chhura hi Ṭiau chhak lam Surbung khua niin,   a fate chuan, tuna Champhai bul Zote khua khi an rawn luah a, chu chu a hnu deuhah Chhura chuan rawn zawm vein, Zote aá¹­ang hian hmun hrang hranga an kai hnuah, Lungtan leh Lungphoah te an kai leh a. Heta an khawsak lai hi Nahaia nena an vanglai kha niin an sawi. Hetih hun lai hian, Lungtan emaw Lungpho emaw aá¹­ang hian, an ram vak hian Khawhai tlangah rawn kaiin Chengkek hi lawh a tum ta a ni awm e. Heng khua aá¹­ang hian, hmar lam nawr zelin, Mizo mi hmingthang Chhurbura chu Manipur-ah a va thi ta a ni. Helai hmun chhinchhiahna lungphun lo awmsa te chu, Khawhai Historical Association te chuan chei thain, a hmun tlawhtu te tana awlsam zawka chhiar theih tur inziahna lung an phun belh nghe nghe.

7. Sialin Sakei a sik hlumna: 

    Khawhai kanghmun panna kawng chhak lam, Daibawl kawn thlen phei hma deuhah hian, Sialin sakei a sik hlumna hmun a awm a. He laiah hian, Se chalin sakei ko pangah a si bet a, rei ngial a sik beh hnu leh sakei pawh a thih chian hle tawh hnu-ah chuan, se chal chuan a thil sik beh chu thlah a han tuma, chutia a han thlah dawn chuan, sakei thi tawh ko panga se chalin a sik beh chu tang thei bik ta hek lo, a che ve leh hrut á¹­hin a. Chutia sakei a chet leh zel avang chuan sial chuan sakei chu la thi loah ngaiin a si bet leh zel a, sial neitu ten an va hmuh meuh chuan, sial pawh chu, tui leh chaw lo-a a awm rei tawh avang chuan a lo thi khawng reng tawh mai a ni. Helai hmun hi, Lal Zataia fapa Lalnguaua te á¹­hian dun chuan chhinchhiahin, chu ko panga lungah chuan, Sialin sakei a sik hlumna hmun a ni tih hriat na'n, sialin sakei a si lai lem chu an ziak ta nghe nghe a ni. 

8. Lung mak:

 Lung mak kan tih hi, Kawla kawlni thlan lung niin, a fapa pawh, a chanchin kan sawi tawh, mi huaisen Vanga kha a ni a. He lung hi, zung thum beng awrha chhah ni siin, a sir hmalam deuh aá¹­anga thlir chuan, hnunglamah a kul deuh dunin a lang, a hnung lam sir deuh aá¹­ang han thlir leh chuan, hmalamah a kul leh deuh dun bawk si. A lung tlang hek dan hian, hetia a lan dan hi a hrila, lung pante ni chung si a hetia a lang thei tlat hi thil mak tak chu a ni ve hrim hrim mai.

9. Lal Lung dawh: 

    Mizo Lal zinga Lal rei ber, kum 75 zet lal, Mizo Lal zinga fa ngah ber ni bawk, Lal zawng zawng zinga CHAK BER  ni bawk, Khawhai Lal Zataia thlan hi 'Lal lung dawh' tih niin Khawhai tlang chhuah lamah sang leh lian bik taka phun a ni.

 10. Mi Chak Lung: 

    Khawhai kang hmun tlangah hian, Zoram deng chhuak khawpa mi chak khawhai khuain a neih, Thuam Chaka leh Khawhai Lal Zataia te Pualin ‘Mi Chak Lung’ feet 7 zeta sang chu,Khawhai Historical Association-in an phun a, he lung hi kil thum nei niin, kil khatah hian, Khawhai chanchin ziah niin, kil khat chu, Lal Zataia Chanchinin a luah bawk a, kilkhat thung chu Thuam Chaka Chanchinin a luah ve bawk a ni. Mi chak lung hi khawhai chheh vela tang a tanin, Mizoram pum a mi chak zawng zawng thlenga huap kim khawpa phun belh zel tum a ni bawk.

11. Khawhai Dil: 

    Hmun hmingthang zingah Khawhai Dil hi hmaih rual a ni tawh awm lo e. He dil hi, Mizorama Dil hmingthang dang te anga thawnthu sei tak nei a ni ve lo a. Tuna Khawhai dil chhak chiah a dil dang awm, Puaka Dil kan tih chiah hi tun hma lamah chuan a awm á¹­hin a. Hei pawh hi dum hmun mai niin, tui dawlin a bawh khat chuk á¹­hin. Hei hi Khawhai hming hmasa atana Hmar hnam lo cheng ten an phuah chhan, "Demdum" (chirh dum hmun) an tih takna chhan pawh a ni.Hetih lai hian Khawhai khuaah chuan, mi pakhat, mi pha chiah lo deuh hi a awma, a hming chu Puaka a ni. A ni hian a kut leh keah kawl a bun avangin, thui tak a thleng ngai lem lo a. He lai dila dum hi nitin haiin a koah chuan a hai chhuah sa chu a khuah nan a hmang ta zel a, ti chuan, tuna dil chhak zawk, 'Puaka dil' kan tih hi a lo piang ta a ni. Khawhai Dil thlang zawk leh kan sawi tur ber zawk pawh hian ropuina danglam tak a nei hran lo. A ropuina awm chhun chu, tlang sang laia Dil awm tlat hi a ni kan ti thei ang. Khawhai Dil chawi tur hian, Khawhai tlang phul hmun mawi zet mai chu a ding luah a, he dil hi tlang sang laia awm e ti loin, tui hna awm á¹­hatna a ni tlat a, a sirah hian, tun hma deuh khan, helaia awm á¹­hin sipai ho chuan tuikhur an siam nghe nghe. A tirah chuan he dil hi dil lian a ni lo a, tlemte chauh tling á¹­hinin a khuahna lah a awm hek lo. Chu chu, Lal hmathlir thui tak nei, Zataia khan, Khawhai tlang a á¹­hut hnuah a khuah tir ta a. Thingtuaia hungin a laiah lei an chhung mai a, mahse, furpui lo thlengin tuihawk tling khawm a tam ta nasa mai si a, chu chu dawl loin a khuahna chu a chim leh a, chu pawh chu Zataia ho chuan an siam á¹­ha leh ta a, Khawhai dil chu lian zawkin a lo awm theih phah ta a ni. Hetia dil an khuap hi Khawhai hla kungpui Pu Bana chuan, ti hian hlain a han phuah leh a:


  "Kan siam tak e, Laldang pa'n a rel sual lo,

Dilpui hmingthang khua á¹­halah kam lo nang e, 

Chhailai lung di nena leng bualna" tiin.

    Tichuan hun lo kal zelin, kum 1960 vel khan a khuahna chu lung rema tih chhoh a lo ni ta a, 1995-ah phei chuan sawrkar sum hmangin sang zawka khuah a ni ta zel a ni.

12.Dai Bawl kawn:

 Zataian khawhai kang hmun a á¹­hut lai hian, christian an la tlem hle a, mi pali em maw vel chauh an la awm awm e. Heng hun lai hi chuan, an natna te ti dam turin, tui huai, tlang huai leh huai hrang hrang an be á¹­hin a. Chutia an natna ti dam tura an inthawina kawn chu, tun thleng hian, 'Dai bawl kawn,' tih niin. Helai hnunah hian Khawhai Historical Association ten Lung an phun nghe nghe a ni. Hetih laia, Puithiam Bawlpu hnuhnung ber hi 'Bawithanga' niin, a thlahte pawh Khawhaiah hian an la cheng a ni. 

13. Ṭawngá¹­ai tlang: 

    Khawhai kang hmun aá¹­anga, tuna Khawhai khaw hnaih lam, Khawhai kang hmun aá¹­anga, Dai bawl kawn pelhah hian, Ṭawngá¹­ai tlang hi a awm a. Christian hmasate khan, an Lal leh Puithiam te an hlau si, khaw chhungah an inkhawm ngam si lo. Bawlpu inthawina Dai bawl kawn chu kham pangah helin, zanah te he á¹­awngá¹­ai tlang hi an pan á¹­hin a ni. He lai hmun chhinchhiah nan hian, Khawhai Branch KṬP te chuan lung an phun nghe nghe

    14. Siali Lunglen tlang:   

    Siali kan tih hi a hming tak chu, Siallutvungi a niin Siallukawt khua a cheng á¹­hin an ni a, Khawhai tlangval Vungdailova nen inneiin, an fa pahnihna chu kum thum mi awrh a nihin a boral ta hlauh mai a, chutia fa sun lungleng khawhar a a van ruai chu, a pasal Vungdailova(a hnuah phei chuan Zataia khawnbawl upa niin, Vai lian laka Zataia ral tlanna  zawng zawngah khan a zui tluan parh a ni)chuan hrethiamin, "hna á¹­ul reng reng chu ngaihtuah duh suh, nuam i tih ang ang khan awm tawp mai rawh" tiin a hnem a, siallutvungi pawh chu, an khaw bul tlang chhip thawveng tak, Dai bawl kawn leh Hruk kawn inkara mi-ah chuan chuang á¹­hinin, nitin mai hian an khaw hlui Sialukawt lam chu a thlir á¹­hin a. Heta á¹­ang hian, 'Siali lunglen tlang' tih hi a lo pu ta a ni. 

    15. Bawngtea kai: Bawngtea hi Khawlailung khua niin, a huaisen leh á¹­uan ran em avanga, Lal Zataian Khawhaia pem tura a sawm ngat a ni. A á¹­uan ran leh huaisenzia an sawina hi han tar lang ve zawk ila. Vawk note lak hran rual an han chhuah hian, patling pen hnih vela hla an thlen hma hian a man hman zel.Sa leh Ral hran nikhuaah pawh chhan hman loh a nei lo. Mihring dinhmun hlauhthawnawm deuh chu a chhan hman zat zat an ti hial á¹­hin. Hetiang taka á¹­uan rang leh huaisen a nih avang hian Lal duhsak pawh a hlawh hle a, a lawmman atan, Tuna Kawlkhuma kai piah deuh a, kawrte hmingah hian, he pasalá¹­ha hming chawi hian, Lal Zataia chuan, 'Bawngtea kai,' tih hi a vuah ta a ni. A fanu, Kaichhingi fate pawh tun thlengin Khawhaiah hian an la awm.

16.Lung sum: 

    He lung sum hi eng hun laia siamleh tute siamnge tih hriat a har tawh khawp mai. He Lung sum hi, Hruk kawn chhak lawk, Chhura chengkek lawhna bul maiah a awm a ni.

17.Khawhaitlang:  

     Mizorama tlang kan neih zingah chuan a mawi ber a nih loh pawhin, a mawi ber pawl chu a nip ha ngei ang. Tlang hrang hrang inzawm khawm hlawm lian tak niin, phul hmun mawi tak mai, Khawhai parin a bawmchek hmun a ni a. A tlang a sangin a thengthaw nuam em ema, khaw thlir a remin khaw thian ni phei chuan, he tlang atang hian khaw 50 vel zet a hmuh theih a ni. Hah taka tlang tlawhtu te tan, inchiah daih nghalna tur Dil lian leh mawi em em main a chawi tel zui bik tlat mai te hian he tlang mawina hi a belhchhah zual bawk. Heng tlang hlawm zingah hian, Tlang sang bik pathum awmin, a sang ber hi Pate tar tlang tih a ni a, a dawt chiah a awm hi Rangte tlang(Gangte ho lo chenna hmun) a ni ve thunga, khaw lam hnaih ber hi Helipad tlang ti a koh a ni bawk. He tlang hi Dil mai hian a chai lo a, heng hmun danga kan sawi, pi pute sulhnu pawimawh tak tak hian a bawm khat vek bawk a ni.

    18. Pawi thah kawn:

    Tun hunah hi chuan, hnam inpumkhatna lamah  kan harh tak avangin he hming pawh hi lam a hrehawm ta lek lek mai. Mahse, a hunlai boruak thlir chunga hriatthiamna nena kan thlirpui ve erawh a ngai tih hria ila, a hming hian tu hnam pawi mah sawi suh se. Helai hmun hi Mizorama mi lu lak tawpna, Lusei leh Pawi indo tawpna hmun a nih avangin, Mizote thinlungah hmun pawimawh a chang kumkhua tawh ang. Helai hmunah hian, Chawngtlai run tuma rawn thawk chhuak, Dawn Pasalá¹­ha, Zohnahthlakte chenna tlang tluan thang chhuak, Ralbila leh a hote chu, Chawngtlai Pasalá¹­ha Chawngluta hmaah tluin an lu an hloh a. He hmun hi, Khawhai khua hian humhalhin, Historical Association chuan lung an phun nghe nghe a ni.



HISTORY HMUN LUAH THEI THIL THLENG PAWIMAWH: 

1.    SELBUANG DAR:  

"Laldang thlafam khua a har mang e,

Kawllen phuar vel Laldang run chhung hnuaiah;

SELBUANG DAR á¹­ap e"

    He hla hi, Lal Zataia pa Lalvunga a thih, kum 1889 a an sak kha a ni. Zofate zingah selbuang dar kher hi chu a mikhual lo hle mai awm e. He dar neitu hmasa ber ni a hriat chu, Selbuanga a ni a, mahse, amah hi eng hnam nge tih leh eng hun laia mi nge tih erawh hriat a har tawh hle. He dar hmingthang tak hi Run lui kam vela an awm lai, AD 1240-1400 velah khan an lo hmang daih tawh a ni. Tichuan Sailo Lal ho kutah a lo lut a, a lo luh dan chiah erawh hriat a ni tawh lo. Kum 1870-1880 inkar velah khan Vuttaia chuan a lo kawl tawhin a roh hle a, a thlahte zinga tlang chang upa berin kawl zui zel turin thu ro a chhiah nghe nghe.Chutianga thu ro meuh chhiah chu ni mahse, Zataia leh a pa nau Kairuma fapa Sialhawk Lal Liankangloa chuan an inchuh ta tlat mai a. Aizawl Bawrhsap beng hial thlengin Bawrhsap chuan a hren sak ta a, hun engemaw chen a rial vang vang hnuah thubuai chu an sawi ta a . Zataia chu Liankangloa aia a upat zawk avangin Selbuang dar hmingthang chu a chang ta a ni. Vuttaia kuta a lo luh danah hian á¹­henkhat chuan, Chhim leh hmar indo (1849 - 1856) kha a nih an ringa, hetah hian Vuttaia leh A tupa Thawmvunga chu an che na hle tih kan hriat vek kha. 

    Kum 1915-ah khan Zataia hnen aá¹­angin Ṭiau ral lawka Chawnghawih khaw Lal Khuangá¹­hiaua chuan he Dar hmingthang tak hi a lei a. He dar man atan hian Zataia chuan sepui 10 a chhiar chungin, a hu tawk ₹300 leh sakawr pa chak tak mai chu, se sawm aiah Zataia hian a dawng ta a ni. 

    Selbuang dar hming chawi hian, Zataia chuan a fate hming pawh a phuah nual a; Selbuangi, Darrivungi, Darlakthangi, Darchungnungi te a sa a ni.He dar hi Burma ram lama hun engemaw chen a thang bo vang vang hnuah, tunah hian, Khuangá¹­hiaua tupa Buta (Vulmawi) chuan uluk takin a kawl á¹­ha a ni.

    2. Khawhai kanghmun kan thu: Lal Zataia chu1912-ah Niawn aá¹­angin Khawhai Kanghmunah hian a kai a. 1928 ah chuan khaw tlak lama Phaibawk ram chu loah an nei a. March ni 25 Pathian ni chu lo halna ni turah an ruat bawka, kang mei chhuah thulh a venpui turin, Zataia chuan a fate khua, Lungtan leh Chalrang chu a sawm nghe nghe bawk a ni. Nimahse, hemi ni takah hian Lungtan hian lo hal an lo tum ve avangin Chalrang chauh chuan an venpui ta a ni. 

    An hal dawn tukah chuan, Khawhai pa pakhat, pu Suakkhuma chuan," Vawiin chu Ramhuai ho hal kawm ngel ngul mai ang aw" a ti a ni awm e. Hei hi Khawhai kang hmun kan chhana an puh zinga pakhat zawk a ni. Kanghmun kan chhan ni a an puh deuh dang leh chu; Lal Zataia fapa, Lalkhuma khaw thar sahna, Hriphaw kai tur chu, Zataia fapa tho, Thangkima(Chalrang Lal) leh Thansinga te chuan an zui ve a. An haw lamah chua, sa pel haw nghalin, Thangkima chuan Tumpang a kap a, Thansinga chuan, "Sele ki ther" a kap thung a. Sele ki ther kah hi hmanlai lehzual aá¹­anga thiang loa ngaih a ni. Chu an sa lu chu hawnin, Sele ki ther zawk chu, tuna Thansinga seluphan hmun tihah khian Seluphanah an tar a. Mahse, hetia  Sele ki ther seluphana an tar aá¹­ang hian, Thansinga chu a dam thei ta reng reng lo a, a na â ta ruai maia, kawl bun ngai hial khawpin a awm zui ta mai a. Hei hi Sele ki ther vangah ngaiin Phaibawk ramah chuan an paih ta a, mahse, Lal Zataia chuan, Sele ki ther chu naupang ho chhar tir lehin, khawchhak sumdawng hnenah ₹2 in a hralh ta a, heta á¹­ang hian Thansinga pawh chu a lo dam chhuak leh ta a ni. Hetia Thansinga lo dam chhuak leh ta hi, Zataia fapa, Lungtan Lal, Lal Hmingliana chuan Lungtanah a hruai thla ta a. Hetia Lungtana a chhuk dawn hian, Thansinga chuan, "Ka awm lohna khua zawk chu a kang ang" tiin a sawi nghe nghe a ni. 

    An lo hal ni tur pawh a rawn thleng ta a, mipa ralkai chin chu lo halna lamah an thawk chhuak veka, nunau leh tar chak lo zawkte chauh chuan khua chu an nghak ta a ni. He an lo halna hmun hi, Phaibawk ram, Thansingan a sele ki ther lu a paihna hmun kha a ni nghe nghe a. Ti chuan lo an han hal ta chu, á¹­hawngaleivir rawn thawkin mei chu an tum lohna lamah kalin, khua chu a pan ta hlup hlup mai a, khaw chhungah lah mei veng tur khawp mipa awm tawh hek lo, meipui chuan khua chu a tuam ta hlup hlup mai a. Khua a roin a alh á¹­ha duh bawk a, tuala suk an tun thleng chuan a kang fai leng mai a ni. Mit ngeia hmu phak te sawi dan phei chuan, “ Tualah te chuan mei si hi ar bawm tiat tiat hian a sawt thurh thurh mai a ni”an ti hial zu nia!. Hetah hian thil mak tak mai a lo thleng ta a, chu chu, khatia Khua a kan takah khan, pu Saiduha(Manthang pa) chu a chhek inah a zuang lut a, ani hi ringtu hmasa niin, Khawhai khua a Christian tlemte zinga pakhat a ni nghe nghe. Ti chuan meipui alh vut vut karah chuan a á¹­awngá¹­ai ta ngat ngat mai a, mak deuh maiin, khawlaia ar bawm leh suk an tun thlenga a kan fai vek lai chuan, Pu Saiduha á¹­awngá¹­aina hmun, a chhek in chu a him ta pial mai a nih chu! Hei hi Pathianin ama bungrua a vennaah pawh kan ngai thei awm e. Hemi á¹­umah vek hian, ramhuai pawh a lo awm mai mai bik lo tawp mai. He kangmai nasa tak karah hian, Thansinga seluphan chu, sele ki ther awm tawh lo mahse, a tarna hnu a nih vang em maw ni dawn ni, a him ve leh pial tlat mai! Pathianin a ta a veng ang chiahin, Ramhuai paw'n a ta a lo veng ve tihna em mawni dawn ni? 

    Hetia an khua ber a kan takah chuan, an khaw hmunhlui tho Tuna khawhai hmunah hian an insawn zui leh ta a ni. 

3.    Pawi leh Lusei indo tawpna: Tuna Khawzawl District Capital Khawzawl khua aá¹­anga chhim lam km 10 velah hian, Lal Huaisen tak mai, Lusei Lalte leh Lusei tlang zawng zawng Pawi ral laka huma muantu, Zahau Lal Nikuala chuan khua a siam a, a khaw hming chu Chawngtlai khua tih a ni. An Lal hian Chhak pawi ral vawi tam a do a Ṭiau thlang lama Lalte tan an phaw sial ber a ni á¹­hin. Heng te avang hian, Ṭiau chhak lama hnam chak tak, Pawi hnamte chuan, Nikuala hi an haw hle maia. Nikuala khaw run tum hian, 1890-92 bawr velah khan, Ṭiau chhak lama mihrang, ral hrat khawkheng, lusei tlang tluanin an hlauh rawn ni hiala sawi á¹­hin, Dawn Pasalá¹­ha Ralbila chu a hote nen an rawn thawk chhuak ta a ni. Ralbila te hian, Darzo kai aá¹­anga Ṭiau rawn kanin Chawngtlai khua chu an rawn pan ta vang vang a. Lusei Lalna khaw tamtak rawn kal pelin, Karmual Lal Kairuma khua an lo thlen chuan, Kairuma chuan, a lo chelh a, a chelh chhung hian, Chawngtlai lamah Lamtham a rawn tir a, Ralbila run a tum thu chu a rawn thawt lawk ta a ni. Tichuan, Nikuala pawh a pasalá¹­ha te nen an lo inbuatsaih ve nghal a, a pasalá¹­ha pakhat zawk Chawngluta leh a hote chuan, Ralbila leh a hote chu, tuna Khawhai Pawi thah kawn hmunah hian lo changin, an lo that mang ta pak mai a, an lu lain, sahlamah an tar a an khai uai fer fur mai a ni. Khawhai Pawi thah kawna Ralbila a tluk aá¹­ang hian, Chhak pawi ralte pawh chuan, Lusei Lalte an run ngai ta lo a, sap ho thu hnuaiah Mizoram chu a kun zui tak mai bawk avang chuan, Mizorama mi lu la a inrunna chu a lo tawp ta a, Zoram hun thim chu, he Khawhai Pawi thah kawnah hian tawpin, ralmuanna tlangah Zofate kan lo chuang ve thei ta. Mizorama hun thim kianna hmun, thim leh eng iná¹­henna hmun chu helai Pawi thah kawn, ti a kan koh hi a lo ni ta a ni.

  

A ziaktu chanchin tawi: He thu ziaktu hi Lalhmunsanga niin, a pa hming chu Lalsangzuala a ni a, a nu hming chu Lalthangmawii a ni. Aizawlah piangin Champhaiah a seiliana. Kum 2010-ah khan R.Lalhmangaihzuali nen inneiin hna avangin 2011-ah khan Khawhaiah an rawn pem lut a, tunah hian Khawhai PHC Quarters-ah chhungkuain an khawsa mek a ni. Zirna lamah chuan M.A (History), B.ed niin Khawhai Higher Secondary School-ah hian Lecturer hna a thawk mek bawk a ni. 

Address- PHC Quarters, Khawhai North.

Ph- 9862726017

 

Thu lakna te: 

1.Khawhai Lal Zataia Sailo Chanchin. By Kima Sailo

2. Kum za lamtluang. Khawhai Centenary Souvenier

3. Pu Suakhnuna Kawlni. Headmaster Govt. Khawhai M/s.

4. Pu Khawlrumliana, Founder President Khawhai Historical Association. 

5. Pu. Lallungmuana Chaltlang Aizawl

6. Pu RD.Chama Phuaibuang.

7. Siamliani D/O Mam-eka