ArchAeologiA MediAevAlis 42
Archaeologia
Mediaevalis
Bruxelles 2019
42
chronique - KronieK - chroniK
Bruxelles - Brussel
2019
Archeologie van de Middeleeuwen en de Moderne Tijden in de drie Belgische gewesten en aangrenzende gebieden
Archéologie du Moyen Âge et de Temps Modernes dans les trois régions belges et les pays limitrophes
Mittelalterliche und Neuzeitliche Archäologie in den drei Belgischen Regionen und Nachbargebieten
Chro nique - Kro nie k - Chro nik
A rchaeologia Mediaevalis
42
Arc hé o lo g ie d u Mo ye n Âg e e t d e s Te mp s Mo d e rne s d a ns le s tro is ré g io ns b e lg e s
e t le s p a ys limitro p he s
Arc he o lo g ie va n d e Mid d e le e uwe n e n d e Mo d e rne Tijd e n in d e d rie Be lg isc he g e we ste n
e n a a ng re nze nd e g e b ie d e n
Mitte la lte rlic he und Ne uze itlic he Ärc hä o lo g ie in d e n d re i Be lg isc he n Re g io ne n
Ré d a c tio n / Re d a c tie / Re d a ktio n
Fr. C ha ntinne - B. C la e s - Ph. Mig no t
C o mité é d ito ria l - Re d a c tie c o mité - Le ita rtike la ussc huß
Luc Ba ute rs (Pro v. O o st Vl.), Fré d é ric C ha ntinne (SPW),
Ann De g ra e ve (SPBUP Dire c tio n Pa trimo ine c ulture l), Sté p ha ne De me te r (SPBUP Dire c tio n
Pa trimo ine c ulture l),Ale xa nd ra De Po o rte r (KMKG Brusse l), Ma rie C hristine La le ma n (DA Sta d
G e nt), Philip p e Mig no t (SPW), G e e rt Ve rme ire n (DA Sta d G e nt),
2019
42 e Co llo que / Co llo quium - Bruxe lle s / Brusse l - MRAH / KMKG
14-15/ 03/ 2019
Co mité o rg a nisa te ur / O rg a nise re nd c o mité / Ve ra nsta ltung sko mite e
vzw Archaeologia Mediaevalis asbl
Ave c la c o lla bo ra tio n de / me t de me de we rking va n / in Zusa mme na rbe it mit :
SPBUP Direction du Patrimoine culturel, Région de Bruxelles-Capitale /
GOBSE Directie Cutureel Erfgoed, Brussels Hoofdsteedelijk Gewest
Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (KMKG) /
Musée royaux d’Art de d’Histoire (MRAH)
Palais de Charles Quint asbl / Paleis van Keizer Karel vzw
AWaP | Agence wallonne du Patrimoine / Service public de Wallonie
Dienst Stadsarcheologie, Stad Gent
O msla g / Couve rture / Tite lb la tt
Site du Clipmolen rue de Stalle 40 à Uccle / Site van de Clipmolen – Stallestraat 40 in Ukkel
Parc Léopold à Bruxelles / Leopoldpark in Brussel
Puits de la rue d’Une personne à Bruxelles / Waterput in de Eenmansstraatje in Brussel
Le Pont d’Aa sur la Senne à Anderlecht / De Brug van Aa over de Zenne in Anderlecht
Les alluvions de la Senne sur le chantier de la rue d’Aerschot à Schaerbeek / Alluvium van de Zenne op de
werf van de Aarschotstraat in Schaarbeek
© urban.brussels
Te kst la y- out / Mise e n pa g e / Se ite nla yout
Concepcion Ortigosa (SPBUP-DPC)
Archaeologia Mediaevalis / 42
BRUXELLES / BRUSSEL
Musées royaux d’Art & d’Histoire / Koninklijke Musea voor Kunst & Geschiedenis
14-15/03/2019
Programme / Programma / Programm
Jeudi/Donderdag/Donnerstag 14/03/2019
Journée thématique : « L’eau à travers le temps » / Themadag « Water door de tijd »
Accueil / Onthaal / Empfang
Mots de bienvenue d’Alexandra De Poorter, Directrice générale a.i. des MRAH / Welkom door
Alexandra De Poorter, Algemeen Directeur a.i. van KMKG
09.30
Tim Soens, Keynote. De kracht van kleinschaligheid. Water, ecologie en macht in de
middeleeuwse Lage Landen.
10.10
Gilles Rollier, Les aménagements hydrauliques de l’abbaye de Cluny dans la vallée de la
Grosne (Saône-et-Loire, F)
10.30
Marie Frauciel, Adduction, distribution et utilisation de l’eau au sein de l’abbaye bénédictine de
Saint-Martin de Glandières à Longeville-lès-Saint-Avold du bas Moyen Âge à la fin de la période
moderne (Moselle, F)
10.50
Café / Koffie / Kaffee
11.20
Roos Van Oosten, Grootstad Gent en het raadsel van de drinkwatervoorziening (O.-Vl.)
11.40
Marc Meganck, Sylvianne & Modrie Yannick Devos, L’eau dans l’espace urbain et
périurbain. Découvertes archéologiques récentes en région bruxelloise (RBC)
12.00
Daan Delis, Veerle Hendriks & Femke Martens, Gracht van Fortuin: de gracht van de
Spaanse omwalling, Antwerpen (16de-19de eeuw) (Antw.)
12.20
Michel Fourny, Adduction, collecte, rétention et évacuation des eaux et des eaux-vannes dans le
bâtiment de l’Aula Magna du palais du Coudenberg à Bruxelles (RBC)
12.40
Lunch
13.40
Véronique Danese & Aurélie Lecomte avec la collaboration de Olivier Collette & Hélène
Jacquemin, Entre haute et basse cour : Les aménagements hydrauliques à Quévy-le-Grand (Ht)
14.00
Quentin Guérin, Les moulins hydrauliques de Rumilly-lès-Vaudes (10), étude d’un complexe de
meunerie des XVe-XVIIe siècles (Aube, F)
14.20
Jean-Yves Dufour, Un exemple de petite irrigation médiévale sur le site Les Tournelles à Roissyen-France (Val-d’Oise, F)
14.40
Tristan Moriceau & Line Pastor, « L’eau qui ne court pas fait un marais…» : La gestion
hydrologique au Moyen Âge et à l’époque moderne sur le terroir de la Turquerie à Marck-enCalaisis et à Calais (Pas-de-Calais, F)
15.00
Alain Henton, Condé-sur-L’Escaut. Le rôle de la confluence Escaut-Haine dans le développement
topographique de la ville médiévale et moderne, observé au travers du prisme de l’archéologie
préventive (Nord, F)
15.20
Koffie / Café / Kaffee
15.50
Frank Gelaude, De ontwikkeling en groei van de rivierhaven Gent, tussen 1100 en 1300 (O.-Vl.)
16.10
Dante de Ruijsscher, Van haven tot verdronken dorp: Coxyde/Beniardskerke (Zeeland, Nl)
16.30
Cécile Ansieau & Frédéric Chantinne, La Sambre au Moyen Âge, une voie de circulation
méconnue
16.50
Armelle Weitz, Sarah Cremer, Christophe Maggi, Pascale Fraiture, XylEAU au
laboratoire de dendrochronologie de l’IRPA (RBC)
17.10
Slotwoord door / Conclusion de Marie Christine Laleman
17.15 -19.00 Drink aangeboden door Brussel Stedenbouw en Erfgoed / Drink offert par Bruxelles Urbanisme et
Patrimoine
09.00
09.25
3
Vendredi/Vrijdag/Freitag 15/03/2019
09.30
10.00
10.15
10.30
10.45
11.00
11.30
11.45
12.00
12.15
12.30
13.30
13.45
14.00
14.15
14.30
14.45
15.15
15.30
15.45
16.00
16.15
4
Accueil / Onthaal / Empfang
Frederik Roelens, Moerbuizen, sleutels en waterputten: noviteiten met betrekking tot de
middeleeuwse watervoorziening in Brugge (W.-Vl.)
Pierre Anagnostopoulos, Deux fontaines anciennes de la Grand-Place de Bruxelles (XIVeXVIe siècles) (RBC)
Janiek De Gryse & Shari Eggermont, Het stadswordingsproces van Diksmuide: nieuwe
inzichten op basis van archeologisch onderzoek op en rond de Grote Markt (W.-Vl.)
François Blary, Paulo Charruadas, Sylvianne Modrie, Philippe Sosnowska, Benjamin
Van Nieuwenhove, Les caves tard-médiévales à Bruxelles (XIIIe-XVIe s.). Premier essai de
synthèse des données archéologiques, architecturales et historiques (RBC)
Café / Koffie / Kaffee
Robrecht Vanoverbeke, Twee nieuwe Stenen voor Gent. Eerste resultaten van de opgraving aan
de Oude Schaapmarkt (O.-Vl.)
Michelle Arnouts, Ieper De Meersen, een stukje middeleeuwse Sint-Niklaasparochie
blootgelegd (W.-Vl).
Davy Herremans, Luc Davy, Luc Allemeersch, Janiek De Gryse, Joren De Tollenaere,
Shari Eggermont, Clara Thys & Erik Verbeke, Archeologische evaluatie en waardering van
de Burcht van Ninove (O.-Vl.)
Griet Beldé, Het Lanteernhof te Deurne, een 16de-eeuws lusthof (Antw.)
Lunch
Laurent Verslype, Valérie Ghesquière, Louise Hardenne & Alexandre Chevalier, Quand
les chanoines font leur cinéma : fouilles de l’ancien Palace dans le quartier canonial, Tournai (Ht)
Patrice Gautier, Louise Hardenne & Christophe Maggi en collaboration avec Éric
Bousmar, L’église Notre-Dame de Mousty. Quand archéologie et dendrochronologie du secondœuvre documentent un édifice du XIe siècle (Bt)
Philippe Mignot, L’avant-corps de la collégiale Saint-Feuillen de Fosses-la-Ville. Mise en œuvre
et modèles architecturaux (Nr)
Christian Frébutte, Révision archéologique du site de la chapelle Sainte-Odile, anciennement
Saint-Remi, d’Hamerenne (Nr)
Daan Celis & Armelle Weitz, Van de wal in de sloot. De eerste resultaten van het onderzoek op
de collectie houten ballen van de Kipdorpdsite, Antwerpen (Antw.)
Café / Koffie / Kaffee
Ewoud Deschepper, Thomas Van de Velde & Bert Mestdagh, Begraven met voedsel: het
Merovingische grafveld van Elversele en het potentieel van organische residu analyse (O.-Vl.)
Yannick Devos, Bodempollutie en afvalbeheer in Brussel (10de-16de eeuw) : een
geoarcheologische studie (RBC)
François Blary, Paulo Charruadas, Michel Dabas, Philippe Sosnowska &
Benjamin Van Nieuwenhove, Sous les pavés du cœur de Bruxelles : une opération de
prospections géophysiques au service de l’archéologie urbaine (RBC)
Liesbeth Troubleyn & Frank Kinnaer, Sporen van textielnijverheid in de Mechelse
binnenstad (Antw.)
Lise Saussus, Nicolas Thomas, Maarten Bracke, Eric Goemaere, Thierry Leduc,
Dries Tys, Nolwenn Zaour & Marion Berranger, Du cuivre, de l’argent et du fer: un atelier
métallurgique des Xe-XIe siècles à Oostvleteren (O.-Vl.)
Chronique
Kroniek
Chronik
De ux fo nta ine s sur la G ra nd- Pla c e de Bruxe lle s
(XIVe - XVIe siè c le s)
Pierre Anagnostopoulos
L’eau a depuis longtemps fait l’objet d’une mise en image
dans les villes (Deligne, Ch., 2008).
Bruxelles et sa Grand-Place, qui reçut du XIVe au XIXe siècle
un décor à la hauteur du statut qui lui fut accordé, ne font pas
exception à ce phénomène. L’origine des monuments liés à
l’eau est connue par des sources anciennes : la construction
d’une structure octogonale dès le début du XIVe siècle
est associée à une fontaine en forme de flèche observée
encore sur la place vers 1400. Au XVIe siècle, une fontaine
caractérisée par une succession de bassins et de sculptures est
associée à un escalier monumental aux décors « à l’antique ».
Fontaine médiévale
En 1302, une fontaine octogonale est inaugurée sur la GrandPlace primitive de Bruxelles (Anagnostopoulos P., 2013 ;
Anagnastopoulos P., 2018, La fontaine gothique de la
Grand-Place de Bruxelles, in : Bulletin de la Société royale
d’Archéologie de Bruxelles, 81, p. 21-24). Peu de choses
sont connues de cette fontaine qui n’a laissé aucune trace, ni
dans l’iconographie bruxelloise, ni, jusqu’à présent, comme
vestige archéologique.
Une fontaine octogonale en forme de flèche fut érigée
sur la Grand-Place qui évolua au fil des siècles tant dans
son architecture, que dans sa forme et sa superficie. Cette
fontaine gothique fut le support d’images en pierre, ou peutêtre même en métal, sculptées en ronde bosse et en relief,
culminant avec la figure de l’archange Michel placé au
sommet de la haute flèche ajourée.
Décrite dans un document exceptionnel dont le texte peut être
daté entre 1398 et 1404, observée par des témoins directs qui
en dressent une description fouillée, la fontaine fut sans doute
détruite au plus tard au début du XVIe siècle. Son élévation,
son décor architectural, ses dimensions caractéristiques et
son ornementation figurative sculptée font partie du cœur de
cette source d’archive.
Un travail de longue haleine nous permit de proposer une
image en trois dimensions du développement en hauteur de
la fontaine dans ses formes générales (fig. 1). L’image qui en
résulte respecte ses caractéristiques majeures.
La fontaine dont on peut estimer les dimensions globales,
soit au maximum près de 16 mètres de haut et une emprise
au sol d’environ 15 m², se développait sur trois niveaux en
élévation ; autour d’un corps central, l’eau se déversait dans
un grand bassin, bordé de piliers en pierre noire achevés par
des pinacles formant contreforts. Ils étaient associés entre eux
par des gâbles terminés par un fleuron. À l’arrière, une plate6
Fig. 1 : Restitution
de l’élévation de la
fontaine en forme
de flèche gothique
visitée vers 1400.
Cette fontaine était
située sur la GrandPlace de Bruxelles et
elle alimentait huit
bassins et deux bacs
extérieurs. (État de la
restitution en 2012).
forme à pente douce permettait d’évacuer l’eau de pluie au
moyen de gargouilles « assises ». Des arcs-boutants reliaient
les piliers-contreforts au second niveau ajouré, composé de
meneaux et de gâbles répétant le décor du premier niveau. À
la base d’une haute flèche, une frise de quadrilobes ajourés
contrastait avec les trilobes présents sur les cinq niveaux de
la flèche ; celle-ci était vraisemblablement aussi haute que
la hauteur totale des deux niveaux inférieurs de la fontaine.
Cette structure architecturale était surmontée d’une statue
monumentale à l’effigie de l’archange Michel. Placée au
sommet et « tenans une crois », la statue était d’un autre
modèle que celle érigée vers le milieu du XVe siècle au
sommet de la flèche de l’Hôtel de Ville.
Vers 1400, l’Hôtel de Ville, à l’exception de son aile
occidentale et de sa flèche, était en cours de construction
face à la fontaine octogonale. La flèche érigée par Jean van
Ruysbroeck put remplacer, dès le milieu du XVe siècle, l’effet
visuel de la fontaine dans des proportions hors normes.
Fontaine Renaissance
Placée devant l’entrée axiale de la Maison du Roi, une
fontaine « à l’antique » occupa ce secteur du XVIe siècle
au début du XIXe siècle. Le contexte de commande, de
construction et de démolition n’est pas bien connu et il
mériterait une investigation approfondie.
Archaeologia Mediaevalis / 42
les travaux de Sabine Van Sprang). Une structure est toujours
présente devant l’entrée axiale de la Maison du Roi jusqu’au
tout début du XIXe siècle, ce que confirment les guides de
voyages qui fournissent une description un tant soit peu
détaillée de la place. Demeure Q., Lambert C. & Martou
M.-N., 2013, p. 9-10).
Les travaux géophysiques menés au printemps de l’année
2018 par des équipes internationales associées pour l’occasion
sous la direction de François Blary (projet « Voir sous les
pavés du cœur de Bruxelles », première phase financée par le
Fonds Professeur Jean-Jacques Comhaire) et la coordination
de l’équipe du CReA-Patrimoine de l’Université Libre de
Bruxelles, et avec l’aide de la Société royale d’Archéologie
de Bruxelles ont permis d’obtenir quantité d’informations
sur la situation matérielle piégée sous les pavés de la GrandPlace. Une structure polygonale bâtie, dont les angles
semblent renforcés par des contreforts saillants est localisée
dans l’axe du porche de la tour de l’Hôtel de Ville, assurant
une réelle mise en scène de la place dès le Moyen Âge.
Fig. 2 : Dessin conservé aux Archives Générales du Royaume à
Bruxelles, Cartes et Plans, n0 499. Il reproduit l’élévation de la fontaine
du côté de la Grand-Place au XVIe siècle. (Reproduction avec la
courtoisie des Archives Générales du Royaume).
La fontaine se caractérisait par un escalier formant perron
au-devant duquel, entre deux rampes monumentales, une
succession de cinq bassins rectangulaires occupait tout le
développement. Un dessin (fig. 2), conservé aux Archives
Générale du Royaume à Bruxelles, en précise la composition
sculpturale : personnages (putti) portant des blasons, trois
figures de nymphes et deux médaillons à la tête d’éléphant
assuraient le cadre « à l’antique » de l’eau recueillie dans les
différents bassins. Les modèles (modelli) utilisés pour cette
construction ne semblent pas très éloignés des meilleures
réalisations dans la péninsule italienne à la Renaissance.
Des fondations imposantes dans le secteur à l’entrée
principale de la Maison du Roi sont à associer à la fontaine
renaissance évoquée ici. Une vérification archéologique in
situ éviterait toute confusion avec la fontaine d’Egmont et
de Hornes placée au même endroit en 1864.
Bibliographie
Anagnostopoulos, P., 2013, La fontaine gothique de la
Grand-Place de Bruxelles (vers 1300). Essai de restitution
de son architecture et de son ornementation (Rég. Br.), in :
Archaeologia Mediaevalis, 36, pp. 9-10.
Deligne, Ch., 2008, Édilité et politique. Les fontaines
urbaines dans les Pays-Bas méridionaux au Moyen Âge,
in : Histoire urbaine, 22, p. 77-96.
Demeure Q., Lambert C. & Martou M.-N., 2013, La Maison
du Roi. Reconstruction « à l’identique » d’un patrimoine
emblématique de l’histoire de Bruxelles, Bruxelles (Studia
Bruxellae, 9).
La fontaine de la Grand-Place est attestée dans différentes
sources dès le XVIe siècle ; elle est reproduite sur plusieurs
plans de la Ville (fig. 3), peintures, dessins et gravures
des XVIIe et XVIIIe siècles (Voir à ce sujet les dessins et
gravures du bombardement avec une vue latérale de la
Maison du Roi ; aussi, Denijs van Alsloot, L’ommegang
de 1615. Le défilé des Serments sur la Grand-Place de
Bruxelles, peinture appartenant à une suite de cinq tableaux,
Musées royaux des Beaux-Arts de Belgique, inv. n° 171, voir
A
B
Fig. 3 : Deux détails du plan de Bruxelles de 1640 par Martin de Tailly. (Source : Bibliothèque Royale de Belgique, Albertine, Cartesius, Bruxella
Nobillissima Brabantiae civitas) (Reproduction avec la courtoisie de la Bibliothèque Royale de Belgique – Albertine à Bruxelles, Cabinet des
Estampes, S. IV 14835 à 14844).
A, Fontaine renaissance présente dans un cartel périphérique du plan.
B, Détail de la Grand-Place avec l’emplacement de la fontaine à l’entrée de la Maison du Roi.
7
Au chœur de la cathédrale Saints-Michel-et-Gudule.
Marques lapidaires des colonnes du XIIIe siècle. Premières observations
Pierre Anagnostopoulos
Fig. 1 : Plan de l’ancienne collégiale,
aujourd’hui cathédrale Saints-Michel-etGudule. Les colonnes investiguées sont
renseignées en rouge.
Lors de travaux de recherche menés
à la Société royale d’Archéologie
de Bruxelles en ce début d’année
2018 à la cathédrale Saints-Michelet-Gudule (Anagnastopoulos, P. &
Fourny M., 2019)), notre attention fut
attirée par les colonnes qui bordent le
chœur et forment la limite interne du
déambulatoire (fig. 1).
bases, sont pour la plupart de formes
simples, mais peuvent parfois être plus
complexes. Elles forment des V, des
croix ou des T, mais aussi des signes
plus élaborés combinant des marques
distinctes. (fig. 3)
Elles appartiennent aux marques
lapidaires les plus anciennes repérées
jusqu’ici à Bruxelles.
Nous avons pu observer plusieurs
dizaines de marques lapidaires (Van,
2014), inédites jusqu’ici, présentes
sur la surface de nombreuses pierres
constituant les tambours de ces colonnes
(fig. 2). Un repérage systématique
fut entamé alors. Elle annonce une
étude plus poussée à l’avenir quant à
l’interprétation du chantier médiéval
du XIIIe siècle.
Plusieurs récurrences et constats ont pu
être posés, tant sur la forme des marques
que sur leur position sur les colonnes.
La totalité des marques n’a toutefois pu
être observée car ces colonnes, comme
bien d’autres endroits dans l’église, ont
été badigeonnées et recouvertes par
endroits d’enduits de cimentage dès le
XIXe siècle.
Bibliographie
Dans leur ensemble, les marques à
caractère géométrique, repérées sur
sept assises en élévation depuis les
Fig. 2 : Une
colonne du chœur.
Composées
d’environ seize
assises à tambours
superposés, les
colonnes ont été
observées jusqu’à
la hauteur de la
septième assise
depuis la base.
8
Anagnastopoulos, P. & Fourny
M., Pierres sculptées ensevelies au
XIIIe siècle dans la crypte romane de
l’ancienne collégiale Saints-Michelet-Gudule à Bruxelles. Des fouilles
archéologiques à l’interprétation,
in : Duvosquel J.-M., Sansterre
J.-M., Schroeder N., De Waha M.
& Wilkin A., Religion, Animaux et
quotidien au Moyen Âge. Études
offertes à Alain Dierkens, à paraître
en 2019
La cathédrale des Saints-Michel-etGudule à Bruxelles, Bruxelles, 2000
Maere R., 1925, L’église Sainte-Gudule
à Bruxelles. Étude archéologique, in :
La revue d’art, 25, 1925, p. 184-215.
Van Belle J.-L., 2014, Pour
comprendre les signes lapidaires,
Bruxelles,
Fig. 3 : Marques lapidaires. Exemple de deux marques visibles à
hauteur d’homme sur deux tambours voisins d’une colonne du chœur.
Archaeologia Mediaevalis / 42
La Sambre au Moyen Âge, une voie de circulation méconnue
Cécile Ansieau & Frédéric Chantinne
Tous les médiévistes qui s’intéressent à l’histoire de la
Wallonie connaissent la place qu’occupe la Meuse dans
l’historiographie. Bien des auteurs, encore récemment, se
sont attelés à montrer son importance pour l’économie et le
commerce à cette époque.
évoquer d’autres lieux dont la destinée fut remarquable,
comme Oignies, Pont-de-Loup, Châtelet ou Marchiennes,
par exemple…, aujourd’hui en terre carolorégienne, dont
l’importance au Moyen Âge est difficile à percevoir tant la
période industrielle les a profondément bouleversés.
On a trop souvent négligé que la Sambre fut, elle aussi,
navigable jusqu’à Maubeuge. D’importance comparable à
la Meuse, elle n’a pourtant pas fait couler autant d’encre ;
personne n’a rien publié sur elle à ce sujet depuis M. Arnould
en 1958, en dépit des recherches aient été menées depuis.
Nombre de centres habités contrôlaient non seulement son
cours mais aussi sa traversée. Pour plusieurs, leur importance
n’est plus à démontrer. Il suffit de songer aux fondations
abbatiales des Pippinides ou de leurs proches, dès les VIIeVIIIe siècles. Citons, d’aval en amont, Malonne, Moustier,
Aulne, Lobbes, Maubeuge, Hautmont. Pour nombre d’entre
elles, un gué, voire un pont, est attesté dès le Moyen Âge.
D’ailleurs, leur domaine était, de manière systématique,
répartis de part et d’autre de la rivière. Sa traversée était
tout aussi essentielle que l’usage de son cours. L’étude du
réseau viaire environnant atteste du rôle névralique que
ces localités jouaient. Ils sont autant de places d’échanges
et de transformation de biens et de matériaux. Il faut aussi
Outre la rivière elle-même, le réseau routier terrestre, qui
innervait ses abords, attestent tout autant du développement
de la région, vraisemblablement dès l’Antiquité. Bien des
sites implantés sur ses affluents montrent aussi la volonté
de maîtriser leur traversée et leur cours. Enfin, il ne faudrait
pas oublier l’importance économique et sociale de l’usage
de l’énergie motrice de la Sambre et de ses affluents, avant
leur dérivation ou canalisation aux XIXe et XXe siècle. Un
potentiel qu’il serait bon de reconsidérer aujourd’hui, en
rappelant qu’il est naturel et durable !
Bibliographie
Arnould M.-A., 1958, « La navigabilité ancienne de la
Sambre. Note de paléogéographie », in : Mélanges Felix
Rousseau, Études sur l’histoire du pays mosan au Moyen
Âge, Bruxelles, p. 47-71.
L’eau, alliée de la splendeur au château Renaissance de Boussu (Ht)
Cécile Ansieau, Caroline Rossez & Didier Willems
La commune hennuyère de Boussu, localisée à une vingtaine
de kilomètres à l’ouest de Mons, se distingue entre autres
par les vestiges de son site castral. La plaine marécageuse
séparant le centre urbain de la rivière Haine, qui coule à
quelques centaines de mètres au nord, accueillit une place
forte dès le Bas Moyen Âge. Souhaitant vraisemblablement
une demeure à la mesure de son rang, le seigneur Jean V de
Hennin-Liétard (1499-1551), grand écuyer de Charles Quint,
chargea l’architecte montois Jacques Du Brœucq de convertir
l’ancienne forteresse en château de style Renaissance. Celuici se composait d’une avancée défensive, d’un châtelet
d’entrée doté de deux tours, d’une galerie et d’une résidence
principale, dotée de quatre ailes de bâtiments autour d’une
cour carrée, de près de 100 m de côté. Le domaine intégrait
une basse-cour installée à l’est des douves qui ceinturaient le
château proprement dit.
Si le chantier débuta officiellement en 1540, son état
d’achèvement, voire d’inachèvement, dans les décennies qui
suivirent, demeure hypothétique.
Les recherches archéologiques menées depuis 1991
concernent immanquablement l’étude de ce château érigé
au milieu du XVIe s. mais également ses abords et toute
l’histoire du site depuis ses origines jusqu’aux destructions
perpétrées en 1944.
Parmi les données acquises à ce jour, se dégage clairement une
volonté, d’une part, de réduire les contraintes de construction
liées à la nature marécageuse du terrain et, d’autre part,
celle d’exploiter l’eau. L’ingéniosité technique déployée
ici répond à la fois à des intérêts défensifs, d’hygiène et de
confort, allant jusqu’à magnifier le site castral, en particulier
la phase qui vit le jour sous Jean V de Henin-Liétard (fig. 1).
La nappe phréatique, les eaux pluviales et le Reauwe
constituent les trois « sources » d’eaux identifiées. La
première fut exploitée pour alimenter les douves et les puits,
la seconde pour constituer des réserves d’eau et la troisième
comme force motrice.
9
Fig. 2 : Hypothèse technique du mécanisme de pompage installé au
premier niveau de la tour d’eau, en bordure du Reauwe ; la roue à
eau (A) pouvant mesurer 7 m de diamètre pour une machinerie de 8 m
de haut au total (restitution 3D © UMons).
Exploitation du Reauwe
Fig. 1 : Plan général des réseaux d’eau dégagés à ce jour (infographie
Ch. Tesch, © SPW, AWaP – DZC).
La nappe phréatique
La nappe phréatique alimentait d’abord les douves dont
l’étendue exacte demeure encore largement inconnue. Là où
elles ont pu être mises en évidence, à l’entrée du complexe
castral, les deux sections de la contrescarpe observées lors
des dégagements présentent des caractéristiques différentes
dont, à l’ouest, un accès aux douves grâce à une succession
de larges paliers.
Au sein du bâtiment, dans ses différentes parties, la nappe
phréatique alimente au moins cinq puits identifiés sur le site
(voir plan). Ceux-ci sont capitaux pour un approvisionnement
régulier en eau, a fortiori en cas de siège.
Les eaux pluviales
Une citerne de 6 m sur 2 m, a été mise en évidence sous
une volée d’escaliers de l’aile méridionale de la résidence et
conservait toujours cette fonction au moment de sa fouille.
10
Un bras de la Haine, le Reauwe, passe au sud du complexe
castral et de son étang. Dès le Bas Moyen Âge, il était bordé
par un moulin dont seuls les fondations et soubassements
sont encore appréciables. Ceux-ci délimitent au moins une
pièce, éclairée par une baie. La façade méridionale est ici
doublée d’un contre-mur en pierre élevé sur poutres de bois
constituant un chenal, ou coursier. Le cours d’eau, dont les
berges maçonnées ont été observées vers l’ouest, était ainsi
canalisé pour s’élargir ensuite progressivement vers l’amont.
Les structures auraient été maintenues dans le projet
résidentiel du xvie siècle, afin d’y installer une machinerie
capable d’alimenter le château en eau. Plusieurs archives,
tant littéraires qu’iconographiques, abondent en ce sens et
évoquent l’existence d’un système de pompage aujourd’hui
disparu. Le réseau complexe d’adduction et d’évacuation
des eaux qui lui est associé a quant à lui été dévoilé lors des
excavations archéologiques. L’ensemble de ces données ont
été à la base d’une restitution 3D proposée par E. Godimus et
son équipe du département d’Architecture et d’Urbanisme de
l’Université de Mons (fig. 2).
L’acheminement des eaux assurément vers le logis et les
fontaines
De nombreux éléments mis au jour participaient non
seulement à l’alimentation en eau de la fontaine située au
centre de la cour mais également à celle de diverses pièces de
la résidence, par le biais d’un réseau en plomb de conduites
d’eau sous pression, enchâssé dans des troncs de chêne, et
d’autres équipements spécifiques.
Depuis la rive nord du Reauwe, un couloir souterrain coudé a
été suivi sur près de 28 m jusqu’au dispositif défensif de l’aire
d’accès méridionale. Partant de là, le tracé d’une conduite
orientée nord-sud a pu être établi. Depuis le châtelet jusqu’à
la jonction avec l’aile méridionale de la demeure, plusieurs
sections ont effectivement été dégagées dans le fond des
douves, d’autres enfouies jusqu’à 1,20 m de profondeur
Archaeologia Mediaevalis / 42
sous le niveau de circulation de la galerie. Des cerclages
métalliques enchâssés dans les extrémités des troncs mis
bout à bout, tels que celui prélevé en 2011 (fig. 3), devaient
consolider l’installation. Celle-ci, surtout en pleine terre, a
bénéficié d’aménagements particuliers tels que lit de mortier,
pieux et cales en bois, notamment lors d’une traversée
en porte à faux. Le passage entre les murs de l’édifice est
marqué par une rupture de pente : la canalisation remonte
progressivement vers la surface sur un peu plus des deux
tiers de son trajet avant de replonger jusqu’au niveau de fond
de douves vers le nord. Cette observation laisse supposer un
dénivelé suffisant entre le point de ponction et le point de
sortie et/ou l’existence de bassins intermédiaires.
Une douzaine de cuvettes rectangulaires aménagées dans
l’épaisseur des murs, en faces internes, de dimensions
régulières (+/- 0,80 m de long, sur 0,33 m de large et une
hauteur maximale conservée de 0,70 m) ont été mises en
évidence lors des fouilles de la zone résidentielle. Leur
mauvais état de conservation dû à l’arasement des murs,
empêche de déterminer avec exactitude leur(s) hauteur(s)
originelle(s) de même que leur(s) couverture(s).
Deux séries d’entre elles, situées dans les ailes occidentale
et septentrionale, sont représentatives du système qui dut
exister.
Deux déversoirs évacuent les eaux usées dans les douves,
sous le pont-levis reliant la galerie à l’aile méridionale du
château. Ils sont liés à deux conduits de rejet orientés nordsud, en provenance de la galerie, d’une part et du centre de la
cour, d’autre part.
Un autre réseau fut dégagé dans la partie nord de la résidence,
plus précisément sous le niveau de circulation de la galerie
semi-enterrée. Bien que rencontré dans ce secteur sur près
de 45 m, aucune jonction avec des conduites secondaires n’a
été observée.
L’eau, quelles que soient ses origines, a ainsi d’emblée été
intégrée au projet de grande ampleur souhaité par le seigneur
de Boussu au milieu du XVIe s. Si l’aménagement de
citernes, puits, … est générique et se rencontre sur maints
sites, l’adoption d’un dispositif de pompage et de distribution
de l’eau pour l’ensemble de la résidence et de ses abords
immédiats est moins courant. Si la haute tour illustrée sur
plusieurs documents a bel et bien servi de château d’eau,
annexée ou superposée au moulin qui assurait la force
motrice nécessaire, elle constitue en soi une particularité, a
fortiori dans le contexte régional hainuyer. Ces innovations
techniques ont jadis fait la notoriété du château de Boussu et
de son commanditaire.
Bibliographie
L’évacuation des eaux
Les eaux « usées » auraient été évacuées dans les douves
grâce à des conduits, pour certains, aménagés au niveau des
fondations et, pour d’autres, positionnés sous les niveaux de
sol. Tels sont les constats dans la galerie de même que dans
les espaces semi-enterrés des ailes de la résidence et sous la
cour carrée. De manière générale, ces réseaux d’évacuation
seraient superposés à ceux d’adduction, installés beaucoup
plus profondément.
Ansieau C. & Willems D., 2014. La maîtrise de l’eau dans
le château Renaissance de Boussu (Hainaut – Belgique),
In. : L’eau dans le château : actes du troisième colloque
de Bellecroix, 18-20 octobre 2013, Édition du Centre de
Castellologie de Bourgogne, p. 260-273.
De Jonge K. (dir.), 1998. Le château de Boussu, (Études
et Documents ; Série Monuments et Sites, 8), Namur,
Ministère de la région wallonne.
Rossez C., 2013. Boussu/Boussu : suivi archéologique
des travaux de restauration du corps d’entrée du château
renaissant, Chronique de l’Archéologie wallonne, 20, p. 9193.
Fig. 3 : Section du coffrage en bois d’une conduite
d’adduction d’eau, conservant un cerclage métallique
à son extrémité (C. Rossez, © asbl Gy Seray Boussu).
11
L’autel axial du déambulatoire de la collégiale Notre-Dame de Dinant
au XIIIe siècle : la mémoire d’une catastrophe, la puissance d’une symbolique
Antoine Baudry
Le 22 décembre 1227, un immense bloc se détache du
promontoire rocheux bordant le flanc oriental de Dinant et
s’écrase sur un des flancs de la collégiale Notre-Dame érigée
à ses pieds. Les dégâts matériels importants contraignent
les chanoines à rebâtir l’édifice en se focalisant d’abord
sur les parties les plus meurtries par la catastrophe, soit le
chœur et le transept, dont le chantier s’échelonne entre
approximativement 1230 et 1250 (Baudry 2013). Au cours
de ces opérations, une portion de la falaise est amalgamée
dans la travée axiale du déambulatoire et magnifiée par une
arcade aveugle monumentale évoquant un portail d’église :
une voussure plein cintre à quatre rouleaux supportée par
deux piédroits agrémentés de bases attiques, de chapiteaux
à crochets et de colonnettes (fig. 1). Divers arguments
archéologiques, textuels, spatiaux et contextuels permettent
d’affirmer que cet ensemble est un ancien autel dont le
fragment de roche en question constitue la table, aujourd’hui
ravalée. L’hypothèse d’une dédicace à saint Perpète, patron
de la cité dinantaise, est séduisante, bien qu’elle doive encore
être éprouvée par un examen critique des sources disponibles.
Quoi qu’il en soit, les contraintes topographiques du site et
les impératifs technico-économiques inhérents au chantier
de reconstruction ne suffisent pas à expliquer l’incorporation
d’une portion de la falaise dans la collégiale. En effet, le
caractère hautement symbolique de l’autel, sa position
névralgique dans l’église, de même que sa valorisation par
une arcade monumentale particulièrement soignée et délicate
(fig. 2), laissent présager que des enjeux conséquents et des
rouages complexes sont ici à l’œuvre. Le présent article
s’attache à interpréter cette structure à la lumière de l’histoire
du site et de plusieurs passages vétéro-testamentaires.
Fig. 1 : L’autel magnifié par une arcade monumentale.
12
L’utilisation d’une pierre naturelle non maçonnée dans
un autel fait explicitement allusion à divers passages de
l’Ancien Testament. Ainsi, en Exode 20, 25, Dieu déclare
à Moïse Si tu m’élèves un autel de pierre, tu ne le bâtiras
point en pierres taillées, car en passant ton ciseau sur la
pierre, tu la profanerais. En Deutéronome 27, 5-6, il lui
précise Là, tu bâtiras un autel à l’Éternel, ton Dieu, un
autel de pierres, sur lesquelles tu ne porteras point le fer,
tu bâtiras en pierres brutes l’autel de l’Éternel, ton Dieu.
Enfin, et non des moindres, évoquons le célèbre épisode du
songe de Jacob à Béthel, en Genèse 28, 10-22. Sur le chemin
de Beer-Shéba à Charan, Jacob s’assoupit en reposant sa
tête contre une pierre. L’homme rêve alors d’une échelle
reliant la terre et le ciel, empruntée par des anges. Au réveil,
il comprend que le lieu dans lequel il se trouve est sacré et,
effrayé, s’exclame : Que ce lieu est redoutable ! C’est ici
la maison de Dieu, c’est ici la porte des cieux. En signe de
reconnaissance du lieu sacré, Jacob redresse alors la pierre
qui lui servait d’oreiller et procède à une libation. Ce récit
fondateur fait en outre l’objet de nombreux commentaires de
la part des théologiens dès le haut Moyen Âge, parce qu’il
constitue le prototype de la consécration de l’autel chrétien
et qu’il donne des clés interprétatives pour définir le lieu
rituel et l’espace sacré (Palazzo 2008). Dès le XIIe siècle,
certains théologiens, et notamment le liégeois Rupert de
Deutz (1070-1129), associent d’ailleurs la stèle de Jacob,
pierre « brute », avec l’autel chrétien maçonné. L’une des
premières représentations iconographiques opérant cette
lecture typologique figure ainsi dans le Psautier de Berlin,
œuvre mosane réalisée vers 1160-1170 (Heck 2011).
Fig. 2 : Détail du piédroit
nord. Les maçonneries
sous la moulure en
doucine, moulure
y compris, ont été
restaurées au XIXe siècle.
Archaeologia Mediaevalis / 42
L’autel dinantais fait doublement écho à l’épisode vétérotestamentaire du songe de Jacob et à son interprétation
typologique. D’une part, par l’utilisation en table d’autel
d’une portion de la falaise naturelle, qui évoque explicitement
la stèle de Béthel. D’autre part, par la mise en exergue de
cette roche au travers d’une arcade monumentale dont la
composition originale inspirée des portails contemporains
– et notamment celui du baptistère dans le transept de la
collégiale (fig. 3) – fait référence aux paroles de Jacob (cf.
supra). L’analogie se manifeste également sur les notions de
fonction et de position : là où la stèle soutient la tête de Jacob
dans l’épisode de la Genèse, le rocher soutient le chœur de
l’église à Dinant. Par cette pratique, c’est donc l’église tout
entière qui est assimilée à la maison de Dieu ainsi qu’à la
porte des cieux.
Référencer, en une lecture typologique subtile, un passage
vétéro-testamentaire n’est assurément pas une fin en soi
pour la communauté religieuse de l’époque. En amalgamant
le rocher meurtrier dans l’un des autels principaux de
leur église, les chanoines désirent d’abord et avant tout
s’approprier l’instrument du martyr de leur collégiale, soit
le promontoire rocheux, dont le caractère délétère a été
révélé par les évènements de 1227. Par cet acte, ils espèrent
certainement en neutraliser le pouvoir destructeur, en faire
le socle de leur renaissance, mais aussi s’en servir à des fins
de protection, selon une pratique fréquente dans la tradition
judéo-chrétienne. Un parallèle évident peut d’ailleurs être
établi avec la Croix, dont la lecture négative – l’instrument
du martyr du Christ – laissa progressivement sa place au
cours de l’Histoire à une interprétation positive – un symbole
de renaissance et de rédemption pour tous les peuples, lui
aussi invoqué à des fins protectrices.
Enfin, le geste posé par la communauté religieuse relève
également d’un processus mémoriel, sinon commémoratif.
Tout comme Jacob dresse une stèle pour rendre grâce à Dieu
de s’être manifesté et perpétuer la mémoire de cet évènement
significatif, le chapitre collégial aménage un autel mémorial
pour témoigner de la catastrophe qui frappa de plein fouet
son église et sa communauté ce qui, à l’époque, pouvait
être assimilé à une manifestation divine. L’arcade
monumentale permet dès lors de polariser et de magnifier
ce lieu de mémoire tout en signifiant distinctement sa
présence dans le bâtiment, phénomène d’autant plus
capital que l’église est parcourue à cette époque par une
foule de pèlerins dont les oboles revêtent un caractère
stratégique, en ce qu’elles contribuent certainement à
financer le chantier de reconstruction.
La configuration particulière de l’autel axial du
déambulatoire de la collégiale dinantaise s’explique
en grande partie par le désastre atypique qui frappa
cette dernière en 1227. En incorporant une portion de
la falaise dans son église, le chapitre collégial poursuit
après cet évènement deux objectifs majeurs. D’une
part, se prémunir d’une nouvelle catastrophe, en
mobilisant des mécanismes symboliques traditionnellement
à l’œuvre dans la civilisation judéo-chrétienne ; d’autre
part, ériger au sein même de son édifice un véritable lieu
de mémoire pour perpétuer le souvenir de cet épisode
tragique assimilable à une manifestation divine. La lecture
typologique particulièrement subtile de cette œuvre
témoigne quant à elle de la finesse intellectuelle des élites
locales tout autant qu’elle reflète le bouillonnement culturel
régional de la première moitié du XIIIe siècle, de même
que l’héritage de la pensée de théologiens tels que Rupert
de Deutz. En outre, il n’est pas anodin de rappeler que cette
période charnière se caractérise par l’émergence de nouvelles
pratiques constructives intimement liées au développement
de l’architecture gothique dans le diocèse de Liège mais
aussi, par le rétablissement progressif d’un pouvoir épiscopal
fort auquel cette œuvre devait certainement concourir. Une
étude plus approfondie de la pensée théologique médiévale
permettra d’affiner l’interprétation déjà très riche de cette
œuvre singulière.
Bibliographie
Baudry A., 2013, La reconstruction de la collégiale NotreDame de Dinant après le désastre de 1227 : analyse
architecturale des parties orientales (1230-1250), in :
Bulletin de la Commission Royale des Monuments, Sites et
Fouilles, t. 24, p. 7-65.
Heck C., 2011, « Erexit lapidem in titulum ». Dresser ou
tailler la pierre de Béthel ? Réinterprétations romanes d’un
récit fondateur, in : Gallet Y. (éd.), Ex quadris lapidibus.
La pierre et sa mise en œuvre dans l’art médiéval. Mélanges
d’Histoire de l’art offerts à Éliane Vergnolle, Turnhout,
p. 23-34.
Palazzo É., 2008, L’espace rituel et le sacré dans le
christianisme. La liturgie de l’autel portatif dans l’Antiquité
et au Moyen Âge, Turnhout (Culture et société médiévales,
15).
Fig. 3 : Le portail dit « du baptistère », contemporain de l’autel.
13
À la Tête de Bœuf : étude archéologique d’une quincaillerie verviétoise (Lg)
Catherine Bauwens
grande diversité de truelles (taloches, palettes, fers à joint
ou à coin, …) devaient être achetées par les maçons ou
plafonneurs. Les mécaniciens s’approvisionnaient en clés à
molette, taraudeuses à main et burettes… Un grand nombre
d’outils forgés servait jardiniers et agriculteurs (houes de
touts modèles, faulx, enclumettes, serpes, cisailles,…).
Certains outils sont bien entendu utilisés par plusieurs corps
de métier comme les vilebrequins, les marteaux, les pinces,
les limes,… Une catégorie particulière est celle des outils
de mesure ou de traçage tels que mètres et lattes, compas,
niveaux, trusquins et diverses jauges entre autres pour
mesurer le filetage. Les ustensiles de cuisine ou de ménage
peuvent également faire partie de cette première catégorie.
On y retrouve des couverts, couteaux à pain, thermos,
bouillottes en fer, moules à tarte, fers à repasser, tisonniers
mais aussi rasoirs et fers à friser.
La seconde catégorie peut regrouper tout ce que l’on
nomme quincaillerie ou ferblanterie : visserie, boulonnerie,
clouterie mais aussi huisserie (plus de 50 sortes de crémones
ont été recensées), serrurerie, ornement funéraire (croix,
poignées, clous pour la fabrication de cercueil), quincaillerie
décorative, …
C’est à la demande du propriétaire désireux de restaurer et de
réhabiliter son nouveau bien qu’une étude archéologique a
été entreprise par l’AWaP dans une maison portant l’enseigne
« À la Tête de Bœuf ». Située rue Spintay, ancienne et étroite
artère bordant la rive de la Vesdre, elle abrite une quincaillerie
depuis plus de deux siècles.
Avant de procéder à l’étude du bâtiment élevé en pan-debois, il est apparu essentiel de réaliser un inventaire de
l’imposant stock toujours présent dans l’établissement. En
effet, outre l’armoire à quincaillerie en bois, comptant un peu
plus de 1000 tiroirs, présente au rez-de-chaussée, les réserves
du magasin se répartissaient en rangs serrés sur des étagères
installées sur cinq niveaux. La grande majorité des objets
s’avère appartenir à une époque antérieure à l’électrification
de l’outillage en général et de nombreux outils étaient forgés.
Avec l’accord du propriétaire, un exemplaire de chaque
objet, sauf lorsqu’il était unique, a pu être prélevé. Ainsi plus
de 5500 items ont été enregistrés. Ils peuvent se répartir en
deux grandes catégories : les outils et la quincaillerie.
Parmi les outils à main, certains sont spécifiquement liés à
un métier. Les différentes sortes de scies (en long, à guichet,
à chantourner,…), les éléments pour scie à cadre, les fers
à avoyer, les rabots (varlopes, guillaumes, bouvets,…)
servaient aux charpentiers, menuisiers et ébénistes. Une
14
Si la plupart des objets sont en métal - quincaillerie provient
de l’ancien français qincaille, variante clincaille, même
radical que clinquant - certains font exception comme les
différentes sortes de cordes et ficelles, d’anneaux en os ou
encore de produits spécifiques tels que la colle de peau de
lapin en plaque qui sert essentiellement aux doreurs.
De nombreux outils forgés portent une estampille qui
désigne son fabricant. Certains ont pu être identifiés grâce
aux catalogues retrouvés dans les quelques archives laissées
par le dernier négociant. Certains fournisseurs sont des
locaux, c’est le cas par exemple de plusieurs taillanderies
installées à Jupille. D’autres marchands sont français comme
Goldenberg ou Peugeot pour les scies ou anglais comme
Spear & Jackson ou encore américains comme Heller ou
Nicholson fabricants de limes (plus de 200 sortes de limes
sont reprises dans l’inventaire).
Certains objets semblent spécifiquement liés à l’industrie
verviétoise. C’est le cas, par exemple, des vis à métaux, des
poulies à gorge, les poulies pleines, des attaches courroie
de transmission,… qui font partie des éléments constitutifs
de la machinerie industrielle. Un entête de lettre de 1947
précise d’ailleurs : A la tête de bœuf - quincaillerie générale
– quincaillerie anglaise, américaine, allemande, française
et du pays – Spécialités d’articles pour ameublements et
bâtiments – Outils et fournitures pour tout corps de métier –
Articles industriels.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Les dimensions présentes sur les boîtes toujours scellées
d’un nombre non négligeable d’éléments de la quincaillerie
ne font pas référence au système métrique mais bien au
système de mesures anglo-saxon. Ce fait découlerait de
la provenance des objets et de l’utilisation (peut-être pour
certaines machines) de boulonnerie aux dimensions et pas de
vis anglo-saxons.
Enfin, l’indication du nombre de pièces contenues dans les
boîtes ou paquets est parfois surprenante, elle utilise des
références anciennes : une demi-douzaine, une douzaine, une
grosse (douze douzaines), une grande grosse (douze grosses).
Le traitement des données de cet inventaire est toujours en
cours. L’identification de certains objets est réalisée grâce
à la consultation d’anciens catalogues mais la fonction de
quelques-uns reste à ce jour encore énigmatiques. La base de
données de ces outils « neufs », vierges de traces d’usure, et
dont les formes n’ont pas fortement évolué au cours du temps,
pourra sans doute constituer une référence consultable pour
certains objets mis au jour lors de nos recherches. L’étude
archéologique du bâtiment a débuté et a déjà mis en évidence
d’importantes structures en pan-de-bois datant du milieu
du XVIIe siècle. Ces données archéologiques viendront
compléter les analyses déjà menées dans de nombreuses
maisons de la rue.
Het Lanteernhof te Deurne, een 16de-eeuws lusthof (Antw.)
Griet Beldé
oppervlakte van ca. 2000 m². De gebouwen zelf situeren
zich ten zuiden van het onderzochte terrein. Vermoedelijk
bevinden de resten ervan zich nog onder het vliegveld. Een
ingekleurde plattegrond uit 1762, door Govaerts, geeft een
gedetailleerde weergave van het Lanteernhof in de 18de
eeuw met in de zuidelijke helft het gebouwencomplex en
in de noordelijke helft de tuinzone. Het geheel was volledig
ommuurd en omgracht met aan de voorzijde in het midden
een ophaalbrug geflankeerd door twee halfronde torens en
aan de oostzijde van het gebouw twee sierlijke hoektorens.
Tuinzone (noordelijk deel)
Fig. 1: Detailplan van het Lanteernhof, door Govaerts uit 1762
(Heemkundige Kring Wijnegem, 2018).
Historiek
Het Lanteernhof was oorspronkelijk een ‘hof van plaisantie’
of ‘lusthof’ gelegen op het platteland rondom Antwerpen,
meer bepaald in Deurne.
Wanneer het Lanteernhof omstreeks 1535 gebouwd werd op
de locatie van een oudere hoeve met bijgebouwen bestond
het uit een omwald en omgracht kasteel met een ophaalbrug
en een bijhorende tuin. Mogelijk werd het kasteel tijdens de
veroveringen van Marten Van Rossem verwoest in 1538 en
kort daarna heropgebouwd (Van de Vijver, 1959, p. 7).
Tijdens de opgraving werd enkel de noordelijke helft van
het eigenlijke Lanteernhof onderzocht, het ging enkel om de
tuinzone van het kasteel. Het onderzoeksgebied had een totale
Tijdens het vooronderzoek uitgevoerd door ABO nv in
juni 2018 werden reeds muurresten aangetroffen van het
lusthof, die deel uitmaakten van de ommuring. Tijdens het
vervolgonderzoek in augustus 2018 kon het geheel verder
onderzocht worden.
Muurwerk
In eerste instantie werden tijdens de werken de westelijke
en noordelijke ommuring vrijgelegd. Deze hadden
respectievelijke afmetingen van 26,70 m en 45 m lang en ca.
0,70 m breed. De bovenkant van de muren situeerde zich op
ca. 10,40 m TAW. De onderkant van de noordelijke tuinmuur
bevond zich op 8,25 m TAW, terwijl de westelijke frontmuur
zich iets dieper op 7,75 m TAW bevond. De westelijke muur
was opgetrokken in bakstenen van 17,5 x 8,5 x 4,3 cm met
witte harde kalkmortel in kops-streks verband afgewisseld
met natuurstenen speklagen. De noordelijke muur was op
dezelfde manier gebouwd met bakstenen van een kleiner
formaat (14 x 7 x 4 à 5 cm) eveneens afgewisseld met
speklagen.
15
Omgrachting
Fig. 2: Noordelijke halfronde toren langs de centrale toegangspoort van
het Lanteernhof (Bron: Abo nv, 2018).
In de westelijke frontmuur aan de zuidzijde werd één van
de twee halfronde torens ontdekt die de toegangspoort
flankeerden. De ophaalbrug, die toegang tot het kasteel bood,
werd op het einde van de 19de eeuw afgebroken. Het ging om
een massieve bakstenen toren die afgewerkt was met grote,
afgeronde natuurstenen blokken. Het bovenste halfronde
deel in nastuursteen had afmetingen van 1,75 m op 1,40
m. De onderkant van de bakstenen kern werd vastgesteld
op 7,1 m TAW. Onderaan bevond er zich een naar voor
hellend deel, te vergelijken met een glacis, een helling aan
de buitenzijde van een vesting. Dit paste in het decoratieve,
verdedigende karakter van het gehele bouwwerk. De hoeken
van de bakstenen zuil waren boven het vroegere waterpeil
oorspronkelijk afgewerkt in natuursteen en de speklagen uit
de frontmuur liepen verder in de bakstenen zuil.
Aan de binnenzijde tegen de westelijke frontmuur werden
vijf ondiepe vertrekken aangetroffen met verschillende
afmetingen die op basis van het baksteenformaat en de
mortel wellicht gelijktijdig gebouwd werden met de
hofmuren. Wat de precieze functie van de kamers was is
moeilijk te achterhalen. Aangezien ze gelegen zijn langs de
toegangspoort en ter hoogte van de tuin kan verondersteld
worden dat ze dienst deden als opslagplaats voor tuingerief
of voor het stallen van dieren, zoals een paard of kleinvee en/
of als koetsplaats.
Het Lanteernhof was volledig omgracht met een 16 m brede
gracht. Uit historische kaarten is af te leiden dat het zuidelijke
deel ervan bijna dubbel zo breed moet zijn geweest. Het
noordelijk deel van de gracht werd in 1859 gedempt met
aarde afkomstig van de uitbreidingen van de wateringen
rond het Boekenbergkasteel. Tijdens de opgraving werd het
noordelijk en het westelijk deel van de gracht onderzocht. Het
noordelijk deel was gedempt met heterogeen beige, tertiair
zand. Het centrale deel van de westelijk gracht was opgevuld
met puin dat wellicht afkomstig was van de sloop van het
Lanteernhof in 1940. In de vulling werden grote afgewerkte
natuurstenen blokken aangetroffen, waaronder mouluren en
dorpels. Langs weerszijden van de puinvulling was de gracht
eveneens opgevuld met heterogeen beige, tertiair zand. De
bovenkant van de oorspronkelijke humeuze grachtvulling
werd bereikt op 7,70 m TAW. Het materiaal dat er in werd
aangetroffen dateerde hoofdzakelijk uit de 19de, 20ste eeuw.
Andere grondsporen
De aangetroffen grondsporen binnen het Lanteernhof dateren
van de late middeleeuwen tot de nieuwste tijd. Tot de oudste
sporen behoort een gracht van 3,3 m breed met noordoostzuidwest oriëntatie gelegen aan de oostzijde van het terrein.
Onder de gracht bevonden zich twee parallelle oudere
greppels. Op basis van het aangetroffen grijs aardewerk en
rood geglazuurd aardewerk, zowel uit de gracht als uit de
oudere greppels kan gesteld worden dat ze in gebruik waren
van de late middeleeuwen tot in de 16de eeuw (bouwperiode
Lanteernhof). Langs de westelijke zijde van de gracht werden
paalkuilen aangetroffen met laatmiddeleeuws materiaal in die
deels met elkaar in verband konden gebracht worden op basis
van vorm en vulling, maar waar geen plattegrond(en) konden
uit afgeleid worden. De sporen lijken wel deel uit te maken
van één of meerdere gebouwplattegronden die mogelijk
in verband zijn te brengen met de grote laatmiddeleeuwse
hoeve met bijgebouwen die er gestaan heeft, “een hoeve met
huysinghe, etc.”, genaamd “’t goed ter Hagen”, de voorloper
van het Lanteernhof.
Aan de oostzijde van het bouwwerk op de noordoostelijke
hoek werd de fundering van één van de twee ronde hoektorens
aangetroffen. Het bleek de tegenhanger van de zuidwestelijke
toren die tot het begin van de 20ste eeuw bewaard bleef en
nog op oude foto’s te zien is. De toren had een diameter van
ca. 4 m. Van het opgaande muurwerk waren 11 steenlagen
bewaard gebleven. De fundering bestond uit een getrapte
mantel in baksteen die opgevuld was met grote kalkbrokken.
Deze rustte op een houten plank, een platform van 6 cm dik.
Het geheel was gefundeerd op afwisselend houten, verticale
palen en een mengeling van baksteen- en mortelpuin.
Fig. 3: Overzicht van de westelijke zone met vijf ruimten langs de
frontmuur (Bron: Abo nv, 2018).
16
Archaeologia Mediaevalis / 42
Verspreid over het onderzoeksgebied werden nog kuilen en
paalsporen aangetroffen die dateren uit de 16de, 17de eeuw,
uit de lusthoffase. Hierin waren verder geen structuren te
herkennen. Een andere groep kuilen, die centraal gelegen
waren, dateren op basis van de aangetroffen vondsten uit de
18de, 19de eeuw. Opmerkelijk was een kuil waarin de resten
van een schildersatelier werden aangetroffen met daarin
afgedankte verfpotten, een mengstok met verfresten en zelfs
resten van een schildersdoek.
Onder de meest recente sporen bevonden zich drie
dumpplaatsen met munitie uit WO II. Het ging om honderden
Amerikaanse kogels van 50 en 20 mm uit 1942-1944. Kort
na de bevrijding streek er immers een Australisch squadron
neer ter hoogte van het vroegere Lanteernhof, als onderdeel
van een Britse Wing. Aangezien Engelsen en Amerikanen
meestal dezelfde munitie gebruikten kan dat deze vondst
verklaren (Dillen, 2018, p. 16).
Besluit
paalsporen bij een gracht die dateren van vóór de bouw
van het Lanteernhof in 1539 en die wellicht behoren tot de
laatmiddeleeuwse hoeve die er stond. Een tweede groep
sporen met als belangrijkste onderdelen het muurwerk en de
gedempte omgrachting, behoren tot de lusthoffase van toen
het Lanteernhof een groot omwald en omgracht kasteel was
in de 16de, 17de eeuw. Een laatste groep zijn recentere kuilen
die dateren uit de 18de, 19de eeuw, van na de glorietijd van
het lusthof en toen de gebouwen reeds deels waren gesloopt.
Uit de periode van WO II werd een concentratie Amerikaanse
kogels in een dumpplaats aan het licht gebracht.
Bibliografie
Dillen J., 2018, Jagdgeschwader 4 in Deurne, in:
Clubtijdschrift Stampe en Vertongen Museum Antwerpen,
p. 1-20.
Van de Vijver F., 1959, Het Lanteernhof te Deurne en zijn
eigenaars, in: Heemkundig handboekje voor de Antwerpse
randgemeenten, jg.8 nr. 3, Deurne, p. 1-25.
De aangetroffen sporen kunnen opgedeeld worden in
drie fasen. Een eerste groep bestaande uit voornamelijk
Des nouvelles du projet BAS (activités 2018) : Étude pluridisciplinaire des caves
et salles basses à Bruxelles (Moyen Âge – XIXe siècle) (RBC)
François Blary, Paulo Charruadas, Sylvianne Modrie, Philippe Sosnowska & Benjamin Van
Nieuwenhove
La seconde année du projet Brussels Archaeological Survey
(2018) a vu la poursuite et l’extension des investigations.
L’inventaire des caves et salles basses réalisé au départ des
archives courantes régionales, communales et des archives
historiques (cf. notre notice dans Archaeologia Mediaevalis
2018) a été augmenté pour atteindre à l’heure d’aujourd’hui
près de 900 entrées. L’équipe a en outre mené plusieurs
opérations d’archéologie préventive et de programme, de
concert avec le Département Patrimoine Archéologique
du nouveau ministère Bruxelles Urbanisme et Patrimoine.
Parallèlement, elle a entamé une phase de prospection dans
les quartiers autour de la Grand-Place.
Opérations archéologiques : focus sur la Grand-Place
Grand-Place 34
L’intervention Grand-Place 34 a été l’occasion d’étudier
une maison d’angle à front de la Grand-Place et présentant
un latéral sur la rue Chair-et-Pain. Le niveau de caves se
compose de trois espaces en enfilade, accessibles depuis
l’extérieur par un escalier droit et depuis le rez-de-chaussée
par un escalier tournant. La particularité́ de ce niveau est de
disposer d’une cave (cave III) sous la Grand-Place et d’une
cave située partiellement sous la maison rue Chair-et-Pain 11
(cave II) (fig. 1).
De cette étude, il ressort que :
Des vestiges antérieurs à 1695 ont été identifiés dans le mur
nord de la cave I, mais également et probablement dans la
façade sud du même espace. Dans le premier cas, il s’agit
clairement d’un mur pouvant remonter à la période tardomédiévale dont la plus ancienne maçonnerie se caractérise
par l’usage exclusif de moellons, dont au moins un apparaît
être uniquement taillé au marteau taillant (phase I ou IIa de
Frans Doperé, soit antérieur à 1475). Le prélèvement d’un
fragment de charbon de bois daté par l’IRPA entre 1040 et
1220 a confirmé la lecture archéologique. Ce mur fut ensuite
profondément modifié. De cette période date peut-être
l’aménagement d’une voûte en brique, liée à l’aménagement
d’une trémie, et de plusieurs reprises difficilement
interprétables en l’état. Les briques mises en œuvre suggèrent
une datation entre la fin du XIIIe et le XVIe siècle. Dans le
second, des éléments en façade côté Grand-Place remontent
17
N
Rue de la Tête d’Or 5
S3
S2
S4
Cave II
Cave I
S1
et
Pa
in
Cave III
S5
Ru
e
Ch
air
S6
Grand-Place
5 mètres
BR496 - BAS 0010
Grand-Place, 34
1000 Bruxelles
éléments visibles non coupés
Plan général des caves
avec indication des secteurs.
éléments coupés
éléments restitués
éléments projetés
Relevé & DAO :
B. Van Nieuwenhove
trait de coupe
limites cadastrales
coupe
© ULB - BUP 2018
Fig. 1 : Vue en plan des caves de la maison Grand-Place 34.
également à la période antérieure au bombardement, mais
leur datation reste incertaine. Cependant, la présence d’un
escalier accessible depuis la Grand-Place est probablement
attestée pour cette période.
Le niveau de cave fut l’objet de lourdes transformations au
lendemain du bombardement de 1695 résultant tout à la fois
des dégâts occasionnés et du réalignement des façades du
côté de la rue Chair-et-Pain. Cette modification de la voirie,
attestée par les sources écrites, se voit confirmée par l’analyse
archéologique. Cette phase voit la construction du mur est et
de la voûte de la cave I. Même constat probablement dans la
cave II, qui se différencie de la cave précédente par un usage
de matériaux fragmentaires, ce qui pourrait sous-entendre
deux phases de construction différentes, voire deux chantiers
de construction distincts. La cave II, située sous une partie
de la maison rue Chair-et-Pain 11, s’éclaire à la lecture des
archives notariales et des Wijckboecken : ceux-ci attestent
qu’au début du xviiie siècle, la maison du Heaume était plus
profonde et fut alors scindée en deux unités : une grande
maison, à front de Grand-Place, correspondant à l’actuelle
maison dite du Heaume, et une plus petite, à l’arrière,
donnant sur la rue Chair-et-Pain, correspondant en partie (ou
totalement ?) au bâtiment sis au 11.
Les XIXe et XXe siècles voient d’importantes phases de
réaménagement dont les plus importantes sont : d’une part,
18
la construction d’une petite cave sous la voirie de la GrandPlace, dont la mise en place entraîna de lourdes modifications
du mur sud de la cave I, d’autre part, la reconstruction
intégrale des façades sud et est. La cave sous voirie (cave
III) fut vraisemblablement entreprise dans la première moitié
du XIXe siècle. Elle fit l’objet d’un relevé commandité par
la Ville en 1868.
L’opération de la rue de la Tête d’Or 5 a été menée dans
le cadre de la rénovation du rez-de-chaussée du bâtiment,
mais n’incluant pas le niveau de cave. Plusieurs indices ont
toutefois attiré l’attention et placé cette intervention comme
prioritaire : d’une part, la rue de la Tête d’Or avait déjà été
approchée précédemment (Tête d’Or 1) et l’intervention
avait révélé la préservation d’un noyau très ancien, daté de
la fin du XIIIe et du début du XIVe siècle ; d’autre part, le
couvrement de la cave sur arêtes et arcs doubleaux laissait
entrevoir une construction tardo-médiévale, de même
qu’un plan encore assez peu documenté à Bruxelles. En
accord avec le locataire et le propriétaire, l’ensemble de ce
niveau a été nettoyé et investigué. Les caves se présentent à
l’heure actuelle comme une succession de 4 travées (fig. 2).
La structuration et la typologie rencontrées montrent qu’il
s’agissait à la base d’une imposante cave à deux vaisseaux
couverte par une voûte d’arêtes supportée par des piliers
centraux et des arcs doubleaux. L’ensemble se développe
aujourd’hui sous les actuelles maisons 5 et 7.
De cette étude, il en ressort que :
La première phase se compose d’une reprise en sous-œuvre
dans le mur du 3 destinée à installer une voûte d’arêtes.
Une fine pellicule de terre hétérogène (poche sablonneuse,
inclusions de chaux et de charbon de bois) laisse supposer
qu’aucune cave n’existait au 5 lors de la construction de ce
mur.
La cave actuelle caractérisée par ses deux vaisseaux et ses
arcs doubleaux sont le fruit d’une construction antérieure à
1425 en suivant la chronologie de la taille de la pierre de
Frans Doperé (taille I). L’alignement de la rue au niveau de
cette maison n’a pas été modifié par la reconstruction d’après
1695. L’analyse des maçonneries montre également qu’un
accès se faisait probablement depuis la rue. Une niche à
bougie peut être associée à la descente de cave.
L’espace à deux nefs correspond à un moment où les
maisons (actuelles 5 et 7) n’en formaient qu’une (dénommée
La Faucille/De Zekele). La maison fut ensuite scindée en
deux avant le bombardement. Il est toutefois intéressant de
noter que si cette division se fit, en cave, à parts égales, le
démembrement hors-sol se fit quant à lui à parts inégales,
aboutissant à une maison imposante au 5 (avec cave plus
étroite) appelée La Grande Faucille) et une petite maison
à façade étroite et peu profonde au 7 (La Petite Faucille),
enclavée dans la grande.
La cave et la maison furent scindées en deux ensembles
distincts avant le dernier tiers du XVIIe siècle comme en
Archaeologia Mediaevalis / 42
témoignent, d’une part, la maçonnerie de briques bouchant
les arcs et, d’autre part, les actes des Wijckboecken qui
attestent dès 1667 de l’existence de deux maisons issues du
démembrement : La Petite Faucille (actuelle 5) et La Grande
Faucille (actuelle 7), appelée bientôt de Wijnperse/La Presse
au vin.
La période qui suivit le bombardement de 1695 vit la
reconstruction de la voûte dans sa partie orientale, longeant
la rue de la Tête d’Or. Cette opération entraîna d’importantes
modifications dans les maçonneries en connexion avec ce
couvrement.
Prospection
Un volet prospectif a également été entamé. Il vise,
d’une part, à apporter un éclairage nouveau sur la qualité
patrimoniale des caves, généralement sous-éclairée par les
outils actuels et, d’autre part, à établir certains contacts avec
les propriétaires. L’opération a été dirigée dans le quartier de
la Grand-Place, spécifiquement dans les îlots délimités par
les rues du Marché-aux-Herbes, des Fripiers, de l’Écuyer et
de la Montagne. Cette campagne a déjà permis la visite de
40 caves et le repérage de 27 sites montrant des structures
antérieures au XIXe siècle, y compris dans des maisons
d’apparence contemporaine (façades néoclassiques ou
sans qualité́ évidente) et de datation globalement récente
d’après les notices fournies par l’Inventaire du Patrimoine
monumental.
Rapports et publications
En matière de publication et de diffusion, l’équipe s’est
attelée à la finalisation de plusieurs rapports d’étude portant
sur des caves du centre de Bruxelles (Grand-Place 34 ; rue
des Grands-Carmes 31-33 ; Petite rue au Beurre 11), ainsi
qu’à la rédaction de plusieurs articles, dont un est paru
dans la revue d’archéologie française Bulletin Monumental
(cf. en bibliographie en fin de volume). La diffusion s’est
en outre effectuée par une exposition et une brochure de
sensibilisation, tous deux intitulés Les caves, mémoire de la
Fig. 2 : Vue de la cave de la maison rue de la Tête d’Or 5 en cours
d’étude par l’équipe et des étudiants de l’ULB et l’UNamur.
ville. L’exposition s’est déroulée aux Halles Saint-Géry du 15
septembre au 18 novembre 2018. La brochure est disponible
au format pdf à l’adresse suivante : http://patrimoine.
brussels/liens/campagnes-programmes/les-caves-memoirede-la-ville/view ou au format papier, sur demande à l’adresse
courriel : BAS@ulb.ac.be
Annexe
Liste des caves du centre-ville ayant bénéficié d’une opération
archéologique (année 2018) :
Grand-Place 34 ; Petite rue au Beurre 11 ; Petite rue des
Bouchers 19-21 ; Rue au Beurre 35-37 ; Rue des Bouchers
1-3 ; Rue du Chêne 27 ; Rue de la Madeleine 31 ; Rue de la
Paille 14 ; Rue de la Tête d’Or 5
Liste des caves du centre-ville ayant fait l’objet d’un travail
d’étude dans le cadre du cours de Travaux dirigés : Moyen
Âge (année 2018) :
Grand-Place 35 ; Impasse des Cadeaux 3 ; Rue des Bouchers
5-7 ; Rue des Bouchers 7-11 ; Rue Chair-et-Pain 5-7 ; Rue des
Pierres 46 ; Rue de la Tête d’or 9-11 ; Palais du Coudenberg
19
Étude d’archéologie du bâti aux nos 16-22, rue de la Samaritaine à Bruxelles (RBC)
Sylvie Byl, Antoine Darchambeau & François Huyvaert
De juin à septembre 2018, le CReA-Patrimoine (ULB) a
étudié un ensemble de quatre maisons situées aux nos 16,
18, 20 & 22 rue de la Samaritaine. Cette intervention,
préalablement menée à un projet immobilier, a été réalisée
dans le cadre d’un marché public ouvert par le Ministère de
la Région de Bruxelles-Capitale.
L’intervention a été placée sous la responsabilité de Sylvie
Byl, Antoine Darchambeau et François Huyvaert et a fait
l’objet d’une collaboration avec Armelle Weitz & Christophe
Maggi pour le laboratoire de dendrochronologie de
l’Institut royal du Patrimoine artistique (KIK-IRPA). Cette
contribution scientifique aura permis d’affiner l’étude de
certains éléments de charpente.
Aperçu historique
Les bâtiments étudiés se situent dans un îlot situé à proximité
des quartiers de la Chapelle et du Sablon, dans la zone située
entre la rue Haute et la rue des Minimes. Au sud, le quartier
de la Chapelle accueille une population liée au textile dès
le XIVe siècle : tisserands et foulons semblent occuper les
quartiers périphériques de la première enceinte après la
révolte de 1306 (La Chapelle, Overmolen et Ste-Catherine).
Au nord-ouest, le développement du quartier du Grand
Sablon s’opère dans la seconde moitié du XIVe siècle avec
l’établissement de plusieurs marchés (chevaux, bois) sur
sa grande esplanade. Au nord, le quartier du Bovendael et
de la rue des Minimes semble connu pour avoir abrité des
prostituées dès le XVIe siècle.
La rue de la Samaritaine tiendrait son nom d’un groupe
statuaire formé par le Christ et la Samaritaine qui surmontait
un puits public situé dans l’angle avec la rue des Chandeliers.
Fig. 1 : Niches appartenant au mur sud du bâtiment no 18 (S. Byl
© urban.brussels & ULB).
20
Ce puits aurait porté le nom de Fontaine de la Dame Marie
(Sinte-Marien-Borre) puis nommé Puits de la Dame Marie
dans une ordonnance du 11 septembre 1645 statuant sur
son entretien, dès lors du ressort des habitants de la rue
des Chandeliers et des environs. Il aurait subsisté jusqu’en
1850. Sous le régime français, la rue est renommée rue de la
Prudence ou Providence (1799 à 1812).
L’analyse des sources cartographiques suggère que les
bâtiments sont établis dès la première moitié du XVIe siècle
voire même déjà au siècle précédent pour les nos16-18. En
effet, durant l’Ancien Régime, l’îlot qui nous occupe se
présente selon une configuration classique à Bruxelles,
c’est-à-dire sous la forme de bâtiments aménagés à front
de rue avec, en intérieur de parcelle, un espace non bâti
généralement occupé par des jardins et/ou petites cultures.
Résultats préliminaires
L’étude archéologique du bâti permet d’établir une
chronologie du site divisée en cinq grandes phases
s’échelonnant du XIV-XVe au XXe siècle.
Les maisons 16 & 18 ont été étudiées comme un seul et
même ensemble étant donné l’homogénéité des matériaux
employés et de leur mise en œuvre, mais également par
la cohérence de leur charpente, composée de trois fermes
ordonnées dès l’origine.
Les vestiges construits les plus anciens sont matérialisés par
les murs de refend nord et sud, à savoir les murs mitoyens
entre les nos 14 et 16 et les nos 18 et 20. Ces maçonneries
sont constituées de briques de type « Ancien Régime » à
matrice hétérogène. Leur format et leur matrice renvoient à
une typologie de briques produites à Bruxelles entre les XIVXVe et XVIe siècles. L’utilisation récurrente de l’appareillage
flamand confirme par ailleurs cette attribution chronologique.
Le mur gouttereau méridional est muni de trois niches à mitre
et d’une niche posée sur losange rarement rencontrée en
région bruxelloise (Fig. 1). Ces élévations devaient s’élever
sur au moins trois niveaux.
Les murs des façades avant et arrière ainsi que la structuration
interne des bâtiments sont indubitablement postérieurs aux
murs de refend et peuvent être datés du XVIIe siècle (Fig. 2).
À cette époque, les bâtiments sont rehaussés d’au moins un
niveau avec notamment l’édification des pignons actuels et
de la charpente. Celle-ci est à fermes et pannes et couvre un
comble à surcroit. L’analyse dendrochronologique propose,
pour l’abattage, un terminus à partir de 1653.
Signalons également dans les combles du no 16, la présence
d’un pignon à épis appartenant au no 14 qui semblent encore
surmonté d’un pinacle en pierre blanche. Ce type de vestige
reste particulièrement rare à Bruxelles.
Archaeologia Mediaevalis / 42
À partir de la fin du XVIIIe siècle, on
observe une densification du bâti en
intérieur d’îlot avec la construction de
deux bâtiments arrière et l’ajout d’une
annexe attenante à la maison 18. Cette
phase est également matérialisée par de
gros travaux d’aménagement au niveau
du no 16 avec l’agrandissement de la
cave (actuel théâtre de la Samaritaine).
La façade avant est largement modifiée
donnant accès à la cave depuis la rue
de la Samaritaine. Enfin, les XIXe
et XXe siècles sont témoins d’une
série d’aménagements intérieurs et de
modifications en façade.
La maison no 20 semble également avoir
préservé un noyau ancien matérialisé
par plusieurs murs composés de briques
« Ancien Régime » à matrice hétérogène
rattachées à la période XVe-XVIe siècle.
Ceux-ci ont principalement été observés au
premier étage, le rez-de-chaussée n’ayant
pu être investigué que très partiellement.
On relève ainsi le mur nord (mitoyen du
no 18), attribuable à cette période, et qui
semble correspondre à un aménagement
de fin de maçonnerie. En effet, le soin
de la mise en œuvre à cet endroit ainsi
os
que la cohérence dans l’appareillage Fig. 2 : Façade avant des maisons n 16 et 18, relevé photogrammétrique (A. Darchambeau
© urban.brussels & ULB).
soutiennent cette hypothèse, par ailleurs
également créditée par l’absence, plus à
l’ouest (sur le même pan de mur ou en
façade avant), d’une maçonnerie présentant exactement les Tout comme le no 18 arrière, le no 20 arrière (entre 1635
mêmes caractéristiques. Ce faisant, il est tentant d’imaginer et 1866) souligne la logique habituelle de densification du
qu’à l’origine, la façade se situait quelque peu en retrait en bâti en milieu urbain à une période où les espaces libres
intérieur de parcelle par rapport à son positionnement actuel, en intérieur de parcelle sont de plus en plus rares et où la
résultat d’un réalignement des façades à la suite d’une densification verticale n’est pas/plus toujours possible.
modification du tracé de la rue. Les maçonneries de façade,
également de type « Ancien Régime » à matrice légèrement Enfin, l’étude du bâtiment no 22 aura premièrement permis
hétérogène, supposent ainsi un réaménagement postérieur d’avancer l’hypothèse de l’existence d’une phase originelle
mais néanmoins proche dans le temps.
probablement plus tardive que les autres maisons étudiées.
L’iconographie ancienne témoignant d’un bâtiment avec
La façade arrière semble appartenir à une période postérieure pignon sur rue élevé sur au moins un étage (plan de Tailly,
étant donné la présence d’un vestige de pignon à épis 1640) et l’analyse de la mise en œuvre au moyen de briques de
composé de briques de grand format à matrice homogène type « Ancien Régime » à matrice homogène permet de dater
caractéristiques de la période XVIIe - ¾ XVIIIe siècle.
l’existence d’un premier noyau à front de rue au XVIIe siècle.
Au tournant du XVIIIe-XIXe siècle, une annexe se greffe Durant cette phase, l’intérieur d’îlot semble présenter un
au bâti principal. Celle-ci se caractérise par l’emploi de espace arrière ouvert (cour/jardin). L’organisation de la
matériaux modernes, également relevés plus tardivement, circulation interne de la parcelle s’articule autour d’un
lors de réfections et réaménagements de second ordre passage charretier pavé encore conservé. Celui-ci devait, à
(réductions de baie, aménagements de cheminée, etc.).
l’origine, permettre à des véhicules d’accéder à l’intérieur de
la parcelle depuis la rue de la Samaritaine.
Durant le XXe siècle, on note le remontage quasi complet
de la façade arrière. Cette intervention d’envergure est Dans le courant des XVIIe et XVIIIe siècles, le no 22 subit une
accompagnée du rehaussement d’un niveau de l’édifice évolution classique du bâti avec une urbanisation progressive
typique de la densification verticale de la ville à cette époque. en intérieur de parcelle. Celle-ci se traduit par la création de
21
deux modules annexes indépendants s’élevant sur deux étages
attenants à la maison à front de rue. Ces bâtiments sont érigés
le long du passage charretier qui permet leur accès au nord.
Ces bâtiments annexes sont aménagés au moyen de briques
de type « Ancien régime » à matrice homogène confirmant
une mise en œuvre vers les XVIIe-XVIIIe siècles.
L’ensemble du bâti de la parcelle subira ensuite plusieurs
rehaussements successifs (et ce avant 1842). En 1911,
différents travaux prévoient une réfection de la façade du rezde-chaussée ainsi que le recouvrement progressif du passage
charretier par l’établissement d’une passerelle d’accès aux
étages en encorbellement. Enfin, en 1954, un regroupement
parcellaire des différents bâtiments donnera à la parcelle sa
configuration actuelle.
Bibliographie
Hennes A. & Wauters A., 1975, Histoire de la ville de
Bruxelles, 4 vol., Culture et civilisations, Bruxelles.
Jaumain S., 2013, Dictionnaire de Bruxelles. Bruxelles:
Prosopon
Weitz A. e.a., 2018, Rapport d’analyse dendrochronologique,
rue de la Samaritaine 16-18 et 20, ULg/KIK-IRPA,
novembre 2018, rapport inédit.
Gracht van fortuin: de gracht van de Spaanse omwalling
(16de tot 19de eeuw) (Antw.)
Daan Celis, Veerle Hendriks & Femke Martens
In de 2de helft van de 19de eeuw verloor de omwalling haar
functie en stond ze verdere stadsontwikkeling in de weg.
Vanaf 1864 begon de afbraak van de versterkingen. De
stadsgracht werd gesaneerd en gedempt. Op de vrijgekomen
ruimte werd een brede boulevard aangelegd (1867-1869), nu
gekend als de Leien. Ondergronds bleef echter de volledige
blauwdruk van de Spaanse omwalling bewaard.
De evolutie van de waterhuishouding van de gracht en de
drinkwatervoorziening van de Nieuwstad vanaf de 16de
eeuw
Fig. 1: De zone Rode Poort op de kaart van Virgilius Bononiensis,
met zicht op de Houwer en de spuigaten naar de Brouwerskelder
(© Museum Plantin-Moretus, MPM.V.VI.01.002).
In 2016 ging de heraanleg van de Noorderleien van start,
in het kader van het project Noorderlijn (https://www.
antwerpenmorgen.be/projecten/archeologische-begeleidingnoorderlijn/over). Op basis van vooronderzoek op de
Noorderleien, aangevuld met de kennis van het onderzoek op
de Zuiderleien (2002-2006), werd een inschatting gemaakt
voor het archeologisch onderzoek op de Noorderleien.
De impact van de werken was immers van die aard dat
grootschalig onderzoek nodig zou zijn om de restanten van
de Spaanse omwalling te registreren en waar mogelijk te
behouden.
De Spaanse omwalling werd ontworpen door de Italiaanse
ingenieur Donato di Boni. In 1542 werd gestart met de bouw
van deze gebastioneerde versterking in opdracht van Karel
V. Het vooruitstrevende ontwerp van de nieuwe omwalling
in renaissancestijl bestond uit 9 bastions, 8 courtines, 5
monumentale stadspoorten met bruggen, een gracht en
een buitengrachtboord. De bouw van de omwalling nam
ongeveer 10 jaar (1542-1553) in beslag.
22
De gracht van de omwalling bestond uit drie panden,
gescheiden door keermuren. Het zuidelijke pand liep van
het Sint-Michielsbastion tot aan de Blauwe toren en stond in
verbinding met de Schelde. Het noordelijke pand liep van de
Rode Poort tot aan bastion Kattenberg en stond eveneens in
verbinding met de Schelde. Tussen Blauwe Toren en bastion
Rode Poort bevond zich het middenpand, gevoed door de
Vaart van Dambrugge en de Herentalse Vaart.
Tijdens de bouw van de omwalling werd een nieuw
stadsdeel aangelegd in het noorden. Gilbert Van Schoonbeke,
projectontwikkelaar
avant-la-lettre,
vestigde
een
brouwerskwartier in deze Nieuwstad. Geschikt water voor de
brouwers moest aangevoerd worden vanuit het middenpand
van de gracht. Daarom werd een systeem aangelegd
bestaande uit een waterreservoir (Brouwerskelder), een
gemetste waterleiding (Stadsriool) en een waterhuis (Adriaan
Brouwerstraat), van waaruit het water verdeeld werd. Ter
hoogte van bastion Rode Poort waren er twee openingen
in de stadsmuur, waarlangs het water van de gracht in de
achterliggende Brouwerskelder kon stromen.
De Brouwerskelder bleef intact bewaard. Tijdens de heraanleg
van de Tunnelplaats-Ankerrui (2018) werd een deel van de
Archaeologia Mediaevalis / 42
bovenzijde van de kelder blootgelegd. Het gewelf lijkt in de
19de eeuw gerenoveerd te zijn, waarschijnlijk bij de afbraak
van de Spaanse omwalling.
Tegenover de Brouwerskelder werd eind 16de, begin
17de eeuw in de stadsgracht een reservoir aangelegd, de
zogenaamde Houwer van de brouwers. Onder de gewelven
van de Rode Poortbrug werden keermuren opgericht om van
deze zone een afgescheiden reservoir te maken. Drie van
deze keermuren werden aangetroffen tijdens de opgravingen
(2017). In één van de keermuren was een opening waarin
sluisinfrastructuur voorzien was.
In de 17de eeuw werd een gemetste waterleiding aangelegd
om water rechtstreeks van de Herentalse Vaart tot in de
Houwer te brengen. Mogelijk was de aanvoer van water
afkomstig van de nabijgelegen Dambruggevaart ondermaats.
Deze Brouwersbuis extra muros werd ondergronds aangelegd
langs de buitenzijde van de gracht (Van Craenenbroeck
1988, p80-81). Tijdens de werken aan de Noorderlijn (20172018) werd de Brouwersbuis op verschillende plaatsen
geregistreerd.
Er werden tevens maatregelen genomen om vervuiling van de
gracht tegen te gaan. Zo werd tussen halfbastion Rode Poort
en de Rode Poortbrug een keermuur aangetroffen tijdens de
opgravingen (2018). Volgens archiefbronnen gaat het om
een oudaan die diende ‘om een vuile hoek in de gracht af te
sluiten’ (Felixarchief, GA#5556, nr 16).
Onderzoek van de gracht
In 2018 kon een grachtsegment ter hoogte van de
Kipdorpbrug onderzocht worden. Op deze plek zou de bodem
verstoord worden door de aanleg van twee tunnels voor het
autoverkeer. Uit vooronderzoek was geweten dat rondom de
Kipdorpbrug een vondstrijk pakket grachtlaag bewaard bleef
van 1 tot 1,5 meter dikte.
Vooraf werd een strategie uitgedacht om de grachtlaag
adequaat te onderzoeken, rekening houdend met de
beperkingen van een grote lopende werf. De beschikbare
ruimte (ca. 700m²) werd onderverdeeld in 13 sectoren
met vakken van 2x2 meter . De exacte omvang en vorm
van de vakken werd mee bepaald door de vorm van het
terrein. Elk vak werd met de schop verdiept in lagen van 20
centimeter om vondsten in te zamelen en onderzocht met de
metaaldetector. Zo werden ongeveer 1450 vondstnummers
uitgeschreven voor metaaldetectievondsten. Daarnaast
werden verspreid over de beschikbare oppervlakte een 60tal big bags genomen als zeefstaal. Profielbanken dwars op
de brug en de stadsmuur toonden de stratigrafische opbouw
van de grachtsedimenten. Algemeen werden, onder de
19de-eeuwse dempingslagen, steeds drie pakketten actieve
grachtlaag onderscheiden. Tegen de funderingsvoet van de
bastionmuur, brug en stadsmuur was het pakket grachtlaag
steeds hoger bewaard en zeer vondstrijk.
Nadat alle bigbags nat uitgezeefd werden (1cm en 4 of 2mm),
werd de vondstverwerking opgestart. Hoewel het onderzoek
Fig. 2: Onderzoek van de grachtlaag op de Kipdorpsite (© Frederik
Beyens).
nog volop loopt, leveren een aantal vondstcategorieën al
interessante bevindingen op.
Spelen, roken en vechten aan de Kipdorpbrug
Verschillende objecten uit de gracht verwijzen naar de
vrijetijdsbesteding van de burgers uit de 16de tot 19de eeuw.
Ze zijn onder te verdelen in knikkers uit aardewerk (n=1200),
houten ballen (n=341), tollen (n=16), speelschijfjes (n=22)
dobbelstenen en -staafjes (n=17) en muziekinstrumenten.
De houten ballen (Weitz, 2018) worden in een aparte studie
uitgewerkt.
Het grootste aantal vondsten in de categorie ‘spelen’
betreft knikkers uit ceramiek. Ze werden aangetroffen in
verschillende formaten, van 1 cm tot 5,3 cm diameter. Ze
zijn doorgaans vervaardigd uit steengoed, rood aardewerk
of witte klei. Doordat ze met de hand gevormd zijn, zijn
ze niet altijd even mooi sferisch (Van Bellingen, 2013, p.
80). Voorbeelden van knikkeren worden afgebeeld in diverse
getijdenkalenders (Willemsen, 1998, p. 233-257).
Tollen worden in dezelfde getijdenboeken afgebeeld
(Willemsen, 1998, p. 233-257), maar ook op schilderijen en
Delftse tegels komen tollende kinderen voor. Twee soorten
tollen worden onderscheiden: de drijftol (aangedreven met
een zweep) en de haktol. De Antwerpse collectie bevat
beiden soorten tollen, al is het onderscheid hiertussen soms
moeilijk te zien.
De speelschijfjes zijn veelal rond en vervaardigd uit
hout en been of werden gerecycleerd uit leisteen en rood
aardewerk. De dobbelstenen werden vervaardigd uit been.
Tijdens de zeefcampagne werden tevens verschillende
halffabricaten van dobbelstenen aangetroffen, de zogezegde
dobbelsteenstaafjes. Uniek was de vondst van een dobbeltol,
een mengeling tussen dobbelsteen en tol.
Tenslotte zijn er verschillende delen van muziekinstrumenten
aangetroffen, gaande van benen fluitjes, metalen snorrebotten
en een mondharp.
23
in 1583. Waarschijnlijk zijn hiervan militaire objecten in de
gracht beland. Na conservatie van de metaalvondsten kunnen de militaria mogelijk beter geïdentificeerd worden. Een
eerste assessment van de ledervondsten toonde tevens aan dat
de grote hoeveelheid aan zolen en bovenleder van schoenen
ook militair schoeisel bevatte, te herkennen aan de negatieve
markering met getallen (J. Moens, persoonlijke communicatie). Ook dit is een piste die verder onderzoek verdient.
Fig. 3: Pijpenkop in de vorm van een bebaarde, gekroonde man,
gemaakt door J. B. Nihoul (©Frederik Beyens).
In de grachtvulling werd een grote hoeveelheid pijpaarden
pijpjes aangetroffen. Een voorlopige telling bracht het aantal
op ca. 12 900 fragmenten waarvan ca. 1 780 pijpenkopjes en
639 mondstukken. Unieke vondsten zijn de mooi uitgewerkte
pijpenkop in de vorm van een gekroonde bebaarde man,
gemaakt door J.B. Nihoul uit Nimey (Henegouwen, 19de
eeuw) en een Orangistische pijp met een afbeelding van
Willem III uit het einde van de 17de eeuw (Van Der Lingen,
2018).
Het onderzoek leverde ook militaria op. In totaal werden 260
musketkogels en vullingen van kartetsgranaten, 8 kanonsballen, 2 kruidhoorntuiten, steunen voor musketgeweren,
steekwapens en een sabel aangetroffen. De sabel behoorde
toe aan het Staatse leger uit de 16de, begin 17de eeuw. Het
grootste wapenfeit aan de Kipdorpbrug is de Franse Furie
De opgraving van de grachtlaag aan de Kipdorpbrug leverde
een rijkdom aan vondsten op. De omvang van de collectie
maakt een doorgedreven studie van alle materiaalcategorieën
veelbelovend. Ook het andere vondstmateriaal zoals munten
en rekenpenningen, aardewerk, glas, dierlijk bot, schaaldieren
en pokken wordt onderzocht. Zo wordt beoogd een zo
volledig mogelijk beeld te krijgen van de activiteiten rondom
de gracht in relatie tot de bouwfasen van deze schakel van de
Spaanse omwalling.
Bibliografie
Van Craenenbroeck W., 1988, Oorsprong en uitbouw van
de watervoorziening in het Antwerpse Brouwerskwartier,
uit: ’n Propere tijd?! (On)leefbaar Antwerpen thuis en op
straat (1500-1800), Antwerpen.
Van der Lingen B., 2018, Pijpvondsten van de Kipdorpsite
in Antwerpen (draft), Nieuwkoop.
Weitz A., 2018, Rapport d’identification d’essences: ID056.
Partie I: Observation macroscopiques, KIK-rapport,
Brussel.
Van de wal in de sloot? Eerste resultaten van het onderzoek naar een collectie
houten ballen uit de 16de tot de 19de eeuw te Antwerpen (Antw.)
Daan Celis & Armelle Weitz
Dit artikel belicht de houten ballen gevonden tijdens
het onderzoek aan de Kipdorpbrug te Antwerpen. De
Kipdorpbrug werd gebouwd in het midden van de 16de eeuw
als deel van de Spaanse omwalling en werd afgebroken in
1867 voor de aanleg van de boulevard rond Antwerpen,
genaamd ‘de leien’. Tijdens de werkzaamheden in het kader
van de tramverbinding Noorderlijn werden er opgravingen
uitgevoerd op de kruising van de Frankrijklei en Italiëlei,
ten westen van de Rooseveltplaats. In dit artikel worden de
ballen gedetailleerd beschreven en kort in hun historische en
archeologische context gekaderd. Tot slot zullen de eerste
resultaten van het natuurwetenschappelijk onderzoek naar
de verschillende houtsoorten worden belicht (Weitz, 2018;
Weitz & Gerrienne, 2019). Voor de methodologie van de
24
opgraving zelf wordt er verwezen naar een andere bijdrage
in deze publicatie.
Van wal gaan
Tijdens het onderzoek aan de gracht ter hoogte van de brug
werden in totaal 493 houten objecten opgegraven. Hun talrijke
aanwezigheid is te wijten aan de goede bewaring van het
hout. Bovendien werd hout vaak aangewend voor het maken
van speelgoed omdat het een zeer toegankelijk materiaal
was, dat bovendien goedkoop en makkelijk te bewerken was.
Het relatief zachte materiaal werd ook ‘veilig’ geacht voor
kinderen en is duurzaam (Willemsen, 1998, p. 180).
Archaeologia Mediaevalis / 42
Fig. 1a: Kinderspelen (detail), Bruegel, KHM, 1560 (www.inside.bruegel.net). b: Werktuigsporen van een draaibank op bal nr. 401 (werkfoto Labo
Dendro, © KIK-IRPA, Brussel).
Van de 493 objecten werden er 341 individuen als houten bal
gedetermineerd (Fig. 1-b). Hiervan zijn er 52 verzwaard met
lood (15%). Deze ballen worden kloten genoemd, het ijzeren
element een pil. Er is een grote variatie in diameter. De
kleinste bal heeft een diameter van 2,6 cm, de grootste een
diameter van 9,2 cm. Het zwaartepunt van de diametercurve
ligt rond de 6,6 tot 7 cm (n=35). Bij de verzwaarde ballen zijn
er twee zwaartepunten, één rond een diameter van 6,6 tot 6,7
cm (n=6) en een andere rond de diameter van 8,2 cm (n=4).
Het gewicht van de houten ballen werd niet geregistreerd
aangezien ze nog verzadigd zijn met water. In totaal zijn
er 80 ballen versierd (24%): 53 ballen met concentrische
cirkels, 21 met kruisende cirkels, 4 met merktekens en 2 met
enkele groeven.
Op diverse iconografische bronnen wordt het spelen met
ballen afgebeeld (Fig.1-a). Het gaat om een grote variatie
aan balspelen zoals kolven, kegelen en klootschieten. Deze
spelen werden door zowel kinderen als door volwassen
gespeeld (Willemsen, 2001, p. 53; Drost, 1964, p. 63).
Bij kolven speel je een bal in een doel met behulp van een
kolfstok. Stokken die in verband gebracht kunnen worden
met het kolfspel werden niet aangetroffen. Kegelen is het
spel waarbij er met behulp van een bal kegels of andere
objecten werden omvergeworpen. Een houten kegel werd
aangetroffen bij de opgraving ‘Stadsparking’ in 1974. Deze
werd gedateerd tussen 1700 en 1750. Bij klootschieten moest
er manueel met een bal naar een bepaald doel geworpen
worden (Drost, 1964, p. 77).
De spelregels van deze spelen werden strikt vastgelegd. Toch
werden tegen de verschillende werpspelen in de keurboeken
herhaaldelijk verbodsbepalingen opgenomen. Niet enkel
omdat de spelen hinderlijk of destructief konden zijn, maar
ook omdat ze vaak onderwerp waren van ruzie en geschreeuw
(Drost, 1964, p. 51, 58, 63). In deze verbodsbepalingen
worden de ballen vaak simultaan vermeld met tollen, die
gedreven of geslaan werden net zoals de ballen (Willemsen,
1998, p. 61). In Mechelen was het verboden om met een
bal te spelen in de buurt van huizen (in 1481 en 1514),
kerkhoven (in 1549), andere publieke domeinen zoals straten
en markten (1700) en vanaf 1737 ook op de vesten van
de stad. In Antwerpen werden gelijkaardige ordonnanties
uitgevaardigd in 1651, 1661, 1664, 1668 en 1669. Sinds
1709 was het verboden om met ijzeren ballen (lees ‘kloten’)
te spelen (Van Autenboer, 2001, p. 101-107).
In archeologische contexten is het moeilijk te bepalen voor
welk soort spel de ballen werden gebruikt aangezien er
verschillende spelen zijn waarbij het spelmateriaal wordt
gebruikt (Willemsen, 1998, p. 61). De meest gelijkaardige
archeologische context is het grootschalige onderzoek
tijdens de heraanleg van de Noord/Zuidlijn te Amsterdam.
Op de sites Rokin en Damrak werden in totaal 12 houten
ballen teruggevonden, waarvan 1 in pokhout, 1 in Spaanse
aak, 1 in spar, 2 in wilg, 2 in den en 5 in es (Gawronski
& Krandendonk, 2018, p.478-479). De ballen zijn zeer
Fig. 2: Manipulatie van de ballen om ze te klasseren op basis van
macroscopische criteria (werkfoto Labo Dendro, © KIK-IRPA, Brussel).
25
Fig.3.a: Monstername van een dunne radiale doorsnede voor de microscopische observatie van de houtanatomie (werkfoto Labo Dendro, © KIKIRPA, Brussel) b: Tangentiële doorsnede in doorvallend licht op bal nr. 401 (werkfoto Labo Dendro, © KIK-IRPA, Brussel).
gelijkaardig aan deze in de collectie van Antwerpen. Het
grote verschil in aantal is voorlopig nog niet te verklaren.
Natuurwetenschappelijk onderzoek
Het geanalyseerde corpus bestaat uit 227 ballen (67% van
de totale collectie). Ze worden bewaard in water en beschut
tegen het licht. Het overige deel van de ballen in de collectie
ondergaat een restauratiebehandeling of bevindt zich in het
stadium van post-opgraving. Vanwege de tijdsbeperking
was het niet mogelijk om elke individuele bal te analyseren.
Het werk werd gespreid over twee fasen. De eerste fase
vond plaats in november 2018 en werd uitgevoerd door A.
Weitz, met de hulp van C. Maggi (KIK) en D. Celis (Stad
Antwerpen). Het doel was om de 227 ballen te bestuderen
en te klasseren in homogene groepen op basis van de
eigenschappen waarneembaar met het blote oog en onder een
stereomicroscoop (ZEISS Stemi 2000-CS). Er werden foto’s
gemaakt (Axio Cam ICc 1 ZEISS) om bepaalde metingen en
vergelijkingen uit te voeren. De voornaamste eigenschappen
die tijdens de observaties werden weerhouden zijn het uitzicht
van het hout, de verdeling van de poriën in de houtring en de
hoogte, dikte en verdeling van de houtstralen. De kleur van
het hout werd onder voorbehoud in rekenschap genomen.
Sommige wijzigingen in de kleur kunnen namelijk te wijten
zijn aan de bewaringstoestand en de interacties tussen hout
en metaal (Fig. 2).
Bij dit onderzoek werden specifieke eigenschappen, zoals
de aanwezigheid van het harthout, spinthout, vervormingen
vanwege knopen, of metalen invoegingen genoteerd en
toegevoegd aan de beschrijving van het object. Interessante
26
informatie bood de aanwezigheid van spinthout, het buitenste
deel van de stam. Bij een levende boom circuleert de
stijgende sapstroom in de buitenste ringen van het spinthout.
De cellen bevatten geen secundaire metabolieten en zijn rijk
aan zetmeel. Zodoende is het spinthout bijzonder kwetsbaar
voor houtvretende insecten en heeft het een lagere dichtheid
dan het kernhout. Van het bestudeerde corpus bevatten 26
ballen spinthout (12%).
Er werd geen hout van naaktzadigen/naaldbomen in de
collectie aangetroffen. Het leeuwendeel van het hout is
afkomstig van bedektzadigen/loofbomen. Opvallend is de
aanwezigheid van twee ballen uit tropisch hout. Sommige
houtsoorten konden direct ter plaatse worden geïdentificeerd,
meer bepaald eik (28), olm (13) en beuk (3). Deze drie
houtsoorten vertegenwoordigen 19% van het corpus. Al het
andere hout moet worden geïdentificeerd in het laboratorium.
Hiervoor werd een beperkt aantal monsters geselecteerd
onder de gevormde groepen. Die worden in een tweede
fase bestudeerd onder de microscoop, in samenwerking met
Philippe Gerrienne (ULiège).
In overleg met de archeologen werd besloten om de dunne
dwarsdoorsnedes die nodig zijn voor de analyse, direct uit
te voeren op de ballen. Dat herleidt immers het invasieve
karakter van de monsternames (Fig. 3). Bij de observatie
van de geselecteerde ballen werden Europese houtsoorten
geïdentificeerd, zoals es, notelaar, wilg, els, buxus, pruimelaar
en verschillende soorten hout van de onderfamilie van de
Pomoideae (perelaar, appelaar of meidoorn).
Archaeologia Mediaevalis / 42
De bal is aan het rollen
Bibliografie
Deze verzameling houten ballen is vooral interessant door
de hoeveelheid, maar ook door de diversiteit aan houtsoorten
en uiteraard door de opmerkelijke bewaringstoestand van het
hout. De context waarin al deze objecten zijn gevonden, vormt
een perfecte tijdscapsule voor het vergankelijke hout. Het
gaat om speelballen, gebruikt voor ontspanning, vervaardigd
in een toegankelijk en beschikbaar materiaal, niet steeds
van de beste kwaliteit. Sommige houten ballen wekken de
indruk te zijn vervaardigd van sloophout. De diversiteit
aan houtsoorten zou kunnen wijzen op een pragmatisch
houtgebruik, terwijl de aanwezigheid van houtsoorten die
goed bewerkbaar zijn met een draaibank, tekenend is voor
de zoektocht naar bepaalde specifieke eigenschappen. Het
potentieel van een dergelijke collectie belooft een vruchtbaar
onderzoek dat zich nog maar in een beginstadium bevindt.
Drost JWP., 1914, Het Nederlandsch kinderspel voor de
zeventiende eeuw, ’s-Gravenhage.
Gawronski J. & Kranendonk P., 2018, Catalogus
archeologische vondsten Noord/Zuidlijn Amsterdam, Spul,
Amsterdam.
Van Autenboer E., 1964, Het Spelen met de Bol, in:
Tijdschrift van de Bond der Oostvlaamse Volkskundigen en
van de dienst voor Volkskundige Opzoekingen - Zanten 9.3,
p. 101-107.
Weitz A., 2018, Verslag van identificatie van houtsoort,
Deel I: Macroscopische waarnemingen, KIK-IRPA, voor
de Stad Antwerpen, 12/12/2018.
Weitz A., Gerrienne P., 2019, Verslag van identificatie van
houtsoort, Deel II: Microscopische waarnemingen, KIKIRPA/ULiège, voor de Stad Antwerpen, 28/02/2018.
Willemsen A., 1998, Kinder delijt. Middeleeuws speelgoed
in de Nederlanden, Nijmegen.
Willemsen A., 2001, De materiële cultuur van het spel, in:
Spelen in de Middeleeuwen, Utrechtse Bijdragen tot de
Mediëvistiek 17, Utrecht.
Examen de céramiques médiévales (XIIe – XIIie siècles) mises au jour à la GrandPlace de Bruxelles en 1993, au pied de la tour de l’Hôtel de Ville (RBC)
Sophie Challe & Michel Fourny
Le 26 avril 2018, la Ville de Bruxelles organisait un colloque
consacré au bilan de trois années d’études du bâti de son
prestigieux hôtel de ville. Ce fut pour nous l’occasion de
réexaminer des échantillons prélevés lors d’un sondage
archéologique qui avait été réalisé 25 ans auparavant par
la Société royale d’Archéologie de Bruxelles, au pied des
fondations de la tour de l’Hôtel de Ville.
Des observations stratigraphiques constituent la base
d’analyses pluridisciplinaires dont certaines étaient
accomplies depuis longtemps tout en étant restées inédites
(analyses palynologiques du botaniste Jean Heim) alors que
d’autres nécessitaient des compléments.
L’examen sommaire des tessons de céramique avait révélé
d’emblée des productions locales associées à des produits
d’importation des vallées de la Meuse et du Rhin. Une analyse
approfondie s’imposait, qui permet aujourd’hui de proposer
une datation plus fine. Les tessons étudiés proviennent
en particulier de couches de terrain meuble qui s’étaient
accumulées en milieu humide bien avant la construction de
la tour de l’Hôtel de Ville.
Des tessons datés globalement du XIIIe siècle proviennent de
quatre strates qui ont pu être individualisées à la base de la
stratigraphie, tandis que seules les strates les plus profondes
ont livré en outre des éléments datés de la fin du XIIe siècle
(décors appartenant aux types rhénans de Pingsdorf et de
Brunssum/Schindveld) ou qui ne sont plus attestés après
le premier quart du XIIIe siècle (décor appartenant au type
mosan d’Andenne-Huy).
La céramique d’origine locale est conforme à ce canevas
chronologique sans toutefois comporter de types réputés
appartenir exclusivement au XIIe siècle. En l’occurrence,
pour le site de la Grand-Place, et en dépit du faible
échantillon, soit les produits d’importation qui sont datés du
XIIe siècle constituent un apport résiduel dans un remblai
27
Fig. 1 : Bruxelles, Grand-Place 1993. Céramiques importées d’origine mosane (type d’Andenne-Huy : inv. 5, 6, 11, 16, 20, 23, 26, 33, 34 (?), 35 et
36) et rhénane (type de Pingsdorf : 7 ; type de Brussum/Schinveld : inv. 12).
qui s’est formé au XIIIe siècle, soit il s’agit d’admettre une
datation plus haute pour des types de céramiques locales qui
sont habituellement attribués au XIIIe siècle à Bruxelles.
Bibliographie
Bonenfant P.-P. & Fourny M., Sondage préventif au pied
de la tour de l’Hôtel de Ville à la Grand-Place de Bruxelles
(Brab.), in : Archaeologia mediaevalis, 17, 1994, p. 78.
Heymans V. (dir.), L’Hôtel de Ville de Bruxelles – Bilan
28
de trois années d’études du bâti, Archives de la Ville de
Bruxelles (Studia Bruxellae, 12), Bruxelles, 2018.
Challe S. & Fourny M., Céramiques médiévales mises au
jour sur la Grand-Place de Bruxelles, in : Annales de la
Société Royale d’Archéologie de Bruxelles, 75, sous presse
(2019). Cet article sera accompagné de contributions de
Pierre Anagnostopoulos (analyse d’éléments lapidaires),
de Michel Fourny (contexte) et de Jean Heim (analyse
palynologique).
Archaeologia Mediaevalis / 42
Archeologische opgraving Zwijndrecht – Laarstraat (Antw.)
Liesbeth Claessens & Jordi Bruggeman
Inleiding
Bewoningssporen uit de vroege en de volle middeleeuwen
Naar aanleiding van de realisatie van een buitenschoolse
kinderopvang, een gemeentelijk magazijn, een speelbos en een
parking werd, volgend op een archeologisch vooronderzoek
(Claessens & Coremans, 2017), een opgraving uitgevoerd.
De opgraving met een oppervlakte van circa 2839 m² werd
uitgevoerd in augustus 2017 in opdracht van de gemeente
Zwijndrecht (Claessens, 2018). Bij de opgraving kwam
vondstmateriaal in secundaire context uit de metaaltijden aan
het licht, maar werden er ook losse paalsporen en kuilen uit
de Romeinse tijd en twee gebouwplattegronden, telkens met
een geassocieerde palenrij, respectievelijk uit de vroege en
de volle middeleeuwen (Fig. 1) aangetroffen.
Er werd een noordoost-zuidwest georiënteerde éénbeukig
gebouwplattegrond vastgesteld (MEP1) van 4,5 bij minimaal
9 m (Fig. 2). Mogelijk gaat het om een groter gebouw dat
zich verder in noordoostelijke richting uitstrekte, buiten het
onderzoeksgebied. De tegenover elkaar liggende middelste
sporen zijn dieper bewaard dan de andere sporen.
Het onderzoeksgebied bevindt zich in het huidige centrum
van Zwijndrecht, ten zuidoosten van de historische
dorpskern. In het zuiden wordt het terrein begrensd door
de Laarstraat en in het noordwesten door de Laarbeek. Het
bevindt zich in en aan de rand van de vallei van de Laarbeek.
Het onderzoeksgebied helt af in noordwestelijke richting,
naar de Laarbeek toe, waarbij het niveau afneemt van ca. 7,0
m TAW in het zuiden tot 5,1 m TAW in het noorden.
Eén paalspoor leverde een wandfragment handgevormd
aardewerk op, dat verschraald is met ijzeroer. Op basis van
het baksel is het te dateren in de vroege middeleeuwen. Dit
komt overeen met de 14C-datering voor het gebouw (2σ
interval). Houtskool uit paalspoor S182 werd gedateerd
tussen 680 en 780 cal AD (68,3% waarschijnlijkheid) of
tussen 788 en 874 cal AD (27,1% waarschijnlijkheid) (Poz98980: 1245 ±30 BP). Het gebouw is dus ruwweg te dateren
tussen het laatste kwart van de 7de en het derde kwart van de
9de eeuw na Chr.
Eénbeukige vroegmiddeleeuwse gebouwen zijn op meerdere
plaatsen in Vlaanderen aangetroffen. Ze worden in de laatMerovingische periode (6de – midden 8ste eeuw) tot de
Fig. 1: Faseringsplan van het
noordwestelijke deel van de
opgravingszone (WP1).
29
2014, p. 378-384). Er is slechts 7,80 m van de plattegrond
bewaard. Op basis van de uitgevoerde 14C-datering op
houtskool uit een paalspoor (S36a) wordt de plattegrond
gedateerd (2σ interval) tussen 894 en 932 cal AD (30,5%
waarschijnlijkheid) of tussen 937 en 1016 cal AD (64,9%
waarschijnlijkheid) (Poz-98969: 1085 ±30 BP). Het
gebouw is dus ruwweg te dateren tussen het einde van de
9de en het begin van de 11de eeuw na Chr.
Ook hier is er een palenrij geassocieerd met de
gebouwplattegrond (S39-S41en S44-S45), ditmaal haaks
op het gebouw. De datering (2σ interval) van houtskool
uit een paalspoor (S41) van de palenrij ligt tussen 887
en 1013 cal AD (Poz-98978: 1100 ±30 BP), wat aansluit
bij de datering van de gebouwplattegrond. Een greppel
(S26) met een oostnoordoost-westzuidwest oriëntatie zou,
op basis van de volmiddeleeuwse datering, ook gehoord
hebben bij het gebouw.
Voormalige loop van de Laarbeek
Fig. 2: Grondplan en doorsnedes van het vroegmiddeleeuws gebouw
(MEP1).
Karolingische periode (midden 8ste – 10de eeuw) geplaatst.
Voorbeelden van sites met (laat-) Merovingische éénbeukige
gebouwen zijn onder andere Poppel – Hondseinde, Hove
- Hovener Veld (Annaert, 2009, p. 50-52 en p. 58-60) en
Vosselare – Hoogstraat (De Logi & Schynkel 2010, p. 2223). Voorbeelden van Karolingische éénbeukige gebouwen
werden gevonden in Merelbeke - Caritas (De Clercq et
al., 2004) en Sint-Denijs-Westrem – Flanders Expo (Van
Doesburg, 2014, p. 349). Verschillende vroegmiddeleeuwse
gebouwplattegronden hebben in het midden van de lange
zijde één of meerdere zwaarder uitgevoerde palen of één
bijkomende zwaardere paal buiten de palenrij. Mogelijk
duiden ze een ingang aan, maar hiervoor zou men eerder
twee palen per zijde verwachten, in plaats van slechts één
zwaardere paal (De Clercq, 2017, p. 52-54).
Het gebouw in Zwijndrecht heeft een aansluitende rij
paalsporen (S49, S68-S69, S81-82 en S93) die perfect in het
verlengde van de noordelijke lange wand van het gebouw
gelegen is. Houtskool uit één van de sporen (S68) dateert (2σ
interval) tussen 669 en 779 cal AD (85,3% waarschijnlijkheid),
tussen 791 en 829 cal AD (5,9% waarschijnlijkheid) of tussen
838 en 865 cal AD (4,2% waarschijnlijkheid) (Poz-98979:
1260 ±30 BP). Het is niet duidelijk welke functie de palenrij
heeft vervuld.
Ten noordwesten van de vroegmiddeleeuwse plattegrond
werd een tweede noordoost-zuidwest georiënteerde
éénbeukige gebouwstructuur (MEP2) herkend. Op basis
van bestaande typologieën lijkt het om een bootvormig
gebouw met drie gebinten te gaan. Typologisch komt de
plattegrond het meeste overeen met die van Dommelen
type H1, H2 of een overgangstype tussen beide (Huijbers,
30
In het noordwesten van het onderzoeksgebied ligt
een noordoost-zuidwest georiënteerde waterloop
(S8: waterloop; S4: dempinglaag), die deel uitmaakte
van de huidige Laarbeek, net ten noorden van het
onderzoeksgebied. Enkel de onderste laag is humeus en
is mogelijk het restant van een gebruikslaag (Fig. 3). Alle
overige lagen worden geïnterpreteerd als dempingslagen.
In de vulling werd secundair verbrand handgevormd
aardewerk ingezameld uit de metaaltijden, naast één scherf
fijne waar uit de Romeinse tijd en fragmenten huttenleem.
De finale dempingslagen bevatten een mengeling van
secundair verbrand, handgevormd aardewerk en enkele
wandfragmenten middeleeuws aardewerk (late 10de tot
begin 13de eeuw). De laatste dempingsfase doet vermoeden
dat de gracht ten laatste gedempt werd in de volle tot de late
middeleeuwen. Analyse van pollen uit de waterloop bevestigt
het verhaal van het vondstmateriaal. De aanwezigheid van
rogge, in combinatie met het aardewerk, stelt een datering
voorop in de vroege tot de volle middeleeuwen. Het
aardewerk in de oudere dempingslagen kan perfect tijdens de
bewoningsfase in de vroege middeleeuwen in de waterloop
gedumpt zijn.
Dankwoord
Graag danken we Rica Annaert van het agentschap Onroerend
Erfgoed voor de hulp bij de identificatie van het aangetroffen
aardewerk.
Bibliografie
Annaert R., 2009, Enkele voorlopige resultaten van
vroeg- en volmiddeleeuws nederzettingsonderzoek in
de Antwerpse Kempen en omstreken, in: Taxandria 81,
Turnhout, p. 47-81.
Claessens L., 2018, Nota Zwijndrecht– Laarstraat,
Rapporten All-Archeo bvba 571, Temse.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Claessens L. & Coremans L., 2017, Nota Zwijndrecht–
Laarstraat, Rapporten All-Archeo bvba 527, Temse.
De Clercq W., 2017, De houten boerderijbouw in het
noordelijke deel van het graafschap Vlaanderen. Een
cultureel-biografische verkenning in bouwtradities (ca.
500-1500 n. Chr.), in: De Groote K. & Ervynck A. (red.),
Gentse geschiedenissen ofte nieuwe historiën uit de oudheid
der staden illustere plaatsen omtrent Gent, Gent, p. 45-66.
De Clercq W., Deschieter J. & De Mulder G., 2004,
Merelbeke – Caritas. Archeologisch noodonderzoek op de
vroeg- en volmiddeleeuwse begraafplaats en nederzetting
in 2003, in: Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium.
Jaarverslag van de Provincie Oost-Vlaanderen 2003, Gent,
p. 142-145.
De Logi A. & Schynkel E., 2010, Archeologisch onderzoek,
Nevele Hoogstraat, 18 januari tot 30 april 2010, KLAD-
rapport 19, Aalter.
Huijbers A.M.J.H., 2014, Huisplattegronden van agrarische
nederzettingen uit de Volle Middeleeuwen in het MaasDemer-Scheldegebied, in: Lange A.G., Theunissen
E.M., Deeben J.H.C., Van Doesburg J., Bouwmeester
J. & De Groot T. (red.), Huisplattegronden in Nederland.
Archeologische sporen van het huis, Amersfoort, p. 367420.
Van Doesburg J., 2014, Middeleeuwse huisplattegronden in
West- en Midden-Nederland, in: Lange A.G., Theunissen
E.M., Deeben J.H.C., Van Doesburg J., Bouwmeester
J. & De Groot T. (red.), Huisplattegronden in Nederland.
Archeologische sporen van het huis, Amersfoort, p. 341366.
Fig. 3: Grondplan en
doorsnedes van de
voormalige waterloop
(S4/8).
31
De Witte Hoeve te Knokke: een postmiddeleeuwse polderhoeve (W.-Vl.)
Jan Coenaerts, Griet Beldé & Pedro Pype
Inleiding
Historische context
Het onderzoeksgebied (ca. 5.370 m²) is gesitueerd langs
de Graaf Jansdijk te Knokke-Heist (West-Vlaanderen).
De site (ca. 3,75mTAW) is gelegen in de weilanden in het
poldergebied, op 2 km van de zee en van het natuurgebied
‘het Zwin’. De aanleiding tot het onderzoek vormde de
restauratie van het bestaande woonhuis en de uitbreiding door
een nieuw ondergronds volume. In 2014 werden er door de
intergemeentelijke dienst van het Brugse Ommeland Raakvlak
reeds 3 proefsleuven aangelegd (Roelens & Lambrecht,
2014). Deze bevatten sporen van de late middeleeuwen
tot recentere perioden. Uit het onderzoek bleek dat het
bodemarchief goed bewaard was. Op basis van de bekomen
resultaten werd een vervolgonderzoek in de vorm van een
vlakdekkende opgraving aanbevolen. In september 2017 en
juni 2018 werd door ABO NV een archeologische opgraving
uitgevoerd. Er werden 5 werkputten aangelegd (Fig. 1).
Enkel werkput 1 en 3 leverden duidelijke archeologische
resten op. Er werden 101 sporen aangetroffen.
De Witte Hoeve is een beschermd monument (woonhuis en
stal) en dateert in de huidige vorm voornamelijk uit de 18de en
19de eeuw. Vanaf de inpoldering van de Vlaamse kustvlakte
in het begin van de 13de eeuw werden grote hoevecomplexen
(ondermeer de Witte Hoeve in de late 13de eeuw) opgericht
om het ingedijkte gebied te ontginnen. Het was toen de
meest naar voorgeschoven schapenhoeve op de grens van
de schorren na de inpoldering van de Vagevierspolder tussen
1282 en 1294. De aanleg van de Graaf Jansdijk waarlangs
de hoeve gelegen is dateert uit 1405. Voor deze fase zijn
er nog geen aanwijzingen aangetroffen. Uit historische en
cartografische bronnen blijkt dat het hoevecomplex uit vijf
losstaande gebouwen bestond.
Fig. 1: Algemeen sporenplan van WP 1 - 5 (ABO nv 2018).
32
Rond 1570 wordt de hoeve zwaar beschadigd werd door
opstandige Geuzen. In 1620 vestigt Fontaine, bevelhebber
voor het Spaanse bewind, zijn hoofdkwartier in de Witte
Hoeve. Op dat ogenblik bevindt de hoeve zich nagenoeg
centraal tussen het Fort Isabella in het oosten en het Fort
Archaeologia Mediaevalis / 42
Sint-Paulus in het noordwesten. Op een kaart van 1627 is
geen spoor meer te bekennen van een legerkamp of een
versterking (Termote, 2009).
Stratigrafie
Bodemkundig is het onderzoeksgebied gekarteerd als kleiige
schorgrond. Op het onderzoeksterrein werden verschillende
ophogingslagen vastgesteld die op basis van de technotypologische kenmerken van het aangetroffen aardewerk
in de postmiddeleeuwen kunnen worden gedateerd. Deze
werd onmiddellijk aangetroffen op het onderliggend substraat bestaande uit slikwad-klei (schorre). Onder de slikwadklei wijzen al dan niet duidelijk horizontaal gelaagde zandige
afzettingen op het geleidelijk stilvallen van de getijdenwerking en het opslibben van het zeegat/getijdengeul. Uit de stratigrafische opbouw en de aanwezigheid van postmiddeleeuws
aardewerk van de site kunnen de aangetroffen sporen relatief
gedateerd worden tussen de 16de eeuw en de 19de eeuw.
In het totaal werden 285 aardewerkfragmenten van gebruiksaardewerk in lokaal/regionaal roodgebakken aardewerk aangetroffen. Twee fragmenten zijn afkomstig van kannen vervaardigd in Rijnlands steengoed (Raeren).
18de-eeuwse dwarsschuur van het Zeeuws-Vlaamse type
In werkput 1 werden tegen het noordelijk nog bestaand
stalgebouw de restanten van een oost-west georiënteerde
dwarsschuur van het Zeeuws-Vlaamse type aangetroffen
(30 x 10 m). Aan de noordzijde van de stal was een duidelijke
bouwnaad zichtbaar (Fig. 2).
Een derde bouwfase werd vastgesteld op basis van de
bouwnaden tussen de binnenmuren en buitenmuren, waaruit
kon afgeleid worden dat de voorste en de achterste ruimten
van de schuur (10 m x 6 m) in een latere fase werden
toegevoegd. De zuidelijke ruimte met fragmentarisch
bewaarde bakstenen vloer kan geïnterpreteerd worden als
een wagenschob, de noordelijke ruimte als stapelplaats of
stalruimte. Bouwfase 2 en 3 hebben elkaar wellicht snel
opgevolgd op basis van de architecturale elementen. In de
4de fase werd in de zuidoostelijke hoek van de schuur nog
nog een indeling aangebracht door middel van twee in elkaar
gewerkte muurtjes, wat wellicht een 19de-eeuwse beerput is.
Op basis van de architecturale indeling (bvb. doorritten voor
hooikarren) en de afmetingen (ca. 25 m x ca. 8 m) behoort de
schuur tot het Zeeuws-Vlaamse type. Deze is erg kenmerkend
voor de streek.
Mestkuil
De oorspronkelijk zeer ruime centrale mestkuil in werkput 2
had een diameter van ca. 36 m en werd geleidelijk “verkleind”
door middel van demping in de loop van de 18de eeuw,
wellicht in functie van het creëren van extra bouwterrein. In
ieder geval werd het noordelijke gedeelte gedempt in functie
van de bouw van de eerste dwarsschuur (Fig. 1). Het centrale
gedeelte bleef als mestkuil fungeren tot enkele decennia
geleden.
De mogelijkheid bestaat dat de oorspronkelijke mestkuil
ontstaan is als een kolkgat ten gevolge van een dijkdoorbraak.
Er konden vier bouwfasen bepaald worden. Binnen het
centrale deel van de werkput werden enkele
ondiep bewaarde en gefragmenteerde
muurtjes (baksteenformaat 20 x 10 x 5 cm)
aangetroffen. Deze kunnen met de eerste fase
in verband gebracht worden. Op basis van
de kaart van Ferraris gaat de eerste fase ten
laatste terug tot ca. 1770.
Het muurwerk uit de eerste fase werd grondig
weggebroken om plaats te ruimen voor een
volledig nieuwe constructie (18 m op 10 m).
De gebouwplattegrond had 3 grote delen,
waarvan een grote centrale ruimte van 11 m
op 10 m. Aan weerszijden van de centrale
ruimte bevond zich een smal gedeelte met
een bakstenen vloerniveau, waarop twee
bakstenen indelingen aangelegd waren. Deze
dienden vermoedelijk ter ondersteuning van
houten (dwars)balken, waarop hooikarren
konden binnenrijden in de stal. Aan beide
zijden in de lange gevel, ter hoogte van
de bakstenen vloertjes, bevonden er zich
oorspronkelijk brede inrijpoorten die dienden
als toegang.
Fig. 2: Foto van werkput 1 tijdens de opgraving met het woongedeelte in de achtergrond
(ABO nv 2018).
33
17de-eeuwse waterput
Een 17de-eeuwse bakstenen waterputconstructie (spoor 3.11)
werd aangesneden tijdens de opgraving. Het betreft een ronde
structuur met een buitenwerkse diameter van 1,68 m onder
muur spoor 3.9 en steunbeer spoor 3.10 (Fig. 3). Boven de
waterput werd een laag met organisch materiaal aangetroffen.
Deze laag heeft een langere tijd aan de oppervlakte gelegen
en kon zich ontwikkelen als een tuinbouwlaag. Dit wordt
bevestigd door de pollenanalyse (van Beurden, Hanninen
& van Waijen, 2018). De opvulling van de waterput wordt
gekenmerkt door de aanwezigheid van een ca. 0, 50m dik
pakket met voornamelijk bouwpuin bestaande uit baksteenen vloertegelfragmenten vermengd met een aanzienlijke
hoeveelheid gebruiksaardewerk (zie lager). Op dit pakket
bevond zich een ca. 0,20 m dikke laag organisch materiaal
dat als een mestlaag kan geïnterpreteerd worden (Fig. 3).
Hieruit kan geconcludeerd worden dat de waterput op een
gegeven ogenblik, meer bepaald rond 1600, in onbruik
geraakte en deels werd opgevuld. Wellicht werd na de opgave
het areaal een tijdlang aangewend voor tuinbouwactiviteiten.
In een latere fase werd het organisch pakket oversneden
door de bouw van het in baksteen opgetrokken bijgebouw
aanpalend aan de huidige hoeve. Overeenkomstig met een
gekalkte datum in de kelder, werd een nieuwe bouwfase
aangevat op het einde van de 17de eeuw met de bouw van
het woonhuis met bijgebouw.
Ballaststenen
Opmerkelijk is het aantreffen in het noordwestelijk deel van
het onderzoeksterrein van een ophogingspakket met eronder
een laag met een hoge concentratie ballaststenen. Mogelijk
kan dit pakket in verband gebracht worden met de nivellering
van een lokale depressie als gevolg van het microreliëf van
het schorre-oppervlak, tijdens de late middeleeuwen.
Ook in de overige ophogingslagen werden deze exotische
stenen aangetroffen (De Clercq & Dreesen, 2017). Het
Fig. 3: Coupe van de waterput (ABO nv 2018).
34
fenomeen heeft alles te maken met de handel van de 13de
tot de 15de eeuw, tussen Brugge en Baltisch-Scandinavische
kustgebieden, waar de stenen in de schepen werden geladen
om als ballast te dienen. In de voorhavens van Brugge, zoals
het nabijgelegen Hoeke, werden de stenen uit het schip
gehaald en vervangen door lokaal zand. Op slechts anderhalve
kilometer van de Witte Hoeve, aan de Reigaertsvliet, was
een vaste plaats waar het zand gewonnen werd. Dit verklaart
het hoog aantal stenen op het onderzoeksterrein die werden
hergebruikt als fundering en voor het aanleggen van paadjes
rond de hoeve.
Besluit en verder onderzoekspotentieel
Het archeologisch onderzoek aan de Witte Hoeve leverde
geen archeologische aanwijzingen voor een 13de-eeuwse
ontginningshoeve. Er is ook geen nieuw inzicht in de militaire
geschiedenis van de streek. De oudste materiele resten gaan
pas terug tot omstreeks 1600. De opgraving levert wel
nieuwe inzichten in de postmiddeleeuwse ontwikkeling van
de hoeve en de streek. De aanwezigheid van de ballaststenen
sluit mooi aan bij recente archeologische inzichten voor de
Zwinstreek.
Bibliografie
Beldé G., Coenaerts J. & Pype P., 2018, Een postmiddeleeuwse boerderij in de polders en aanwijzingen
voor militaire aanwezigheid rond 1600? Archeologisch
onderzoek van de witte hoeve te knokke (prov. Westvlaanderen), Conceptrapport ABO Archeologische
Rapporten, 531.
De Clercq W., Dreesen R., Dumolyn J., Leloup W., &
Trachet J., 2017, “Ballasting the Hanse : Baltoscandian
Erratic Cobbles in the Later Medieval Port Landscape of
Bruges” European Journal of Archaeology 20 (4), p. 710736.
Roelens S. & Lambrecht G., 2014, Knokke Archeologisch
vooronderzoek Witte Hoeve. Conceptrapport archeologisch
vooronderzoek Graaf Jansdijk 536, Knokke-Heist,
Raakvlak, Intergemeentelijke Dienst Archeologie Brugge
& Ommeland.
Termote J. & Zwaenepoel, A., 2009, Forten en
verdedigingswerken in het Oost- en West-Vlaamse
krekengebied, plaats van uitgave??.
van Beurden L., Hänninen K. & van Waijjen M., 2018,
Pollen- en macrorestenonderzoek aan een waterput en een
mogelijke tuinlaag uit de 16e-17e eeuw van de site Witte
Hoeve te Knokke (West-Vlaanderen), BIAXiaal 1100
Archaeologia Mediaevalis / 42
Middeleeuwse sporen aan de Markt te Asse (Vl.-Br.)
Koen De Groote, Sander Jansen , Jan Moens & Johan van Kampen
de verschillende kuilen zich globaal tussen de 12de en het
begin van de 18de eeuw.
Fig. 1: Profielfoto van de walgracht aan de zijde van de Hopmarkt.
In het voorjaar kwam bij het agentschap Onroerend
Erfgoed een melding binnen van een toevalsvondst op een
werf gelegen tussen de Markt en de Hopmarkt te Asse. Bij
graafwerken werden een gracht, verscheidene kuilen en
verspreid vondstenmateriaal aangetroffen. In het kader van
een raamovereenkomst tussen het agentschap Onroerend
Erfgoed (OE) en VUhbs archeologie werd een team van
archeologen van dit bedrijf aangesteld om het onderzoek
van de toevalsvondst uit te voeren onder leiding van de
verantwoordelijke archeoloog van het OE. Op het ogenblik
dat het onderzoek van start ging was een belangrijk deel
van het terrein reeds afgegraven tot een diepte van ongeveer
2,5 m.
De werf waar de archeologische sporen werden aangesneden,
is gelegen in het centrum van de gemeente Asse, op
een terrein tussen de Hopmarkt in het noordoosten, de
Arsenaalstraat in het zuidwesten en de Markt en Kattestraat
in het noordwesten. De vindplaats grenst in het westen aan
een terrein waar volgens historisch onderzoek de borcht
van Asse moet gelegen hebben, in de directe omgeving van
de Sint-Martinuskerk. Deze kerk bestond zeker reeds in de
volle middeleeuwen en heeft op basis van zijn patroonheilige
waarschijnlijk zelfs een vroegmiddeleeuwse oorsprong.
Verspreid over het terrein werden 130 kuilen aangesneden,
een bakstenen waterput, twee kadaverbegravingen, enkele
greppels en een zeer brede gracht. Aan de noordelijke
zijde van de bouwput waren de restanten aanwezig van
vermoedelijk twee kelders in baksteen, behorende tot de
huizen aan de Markt. Binnen de kuilenclusters en onderling
tussen de kuilen werden geen structuren herkend. Van de
meeste van deze kuilen is ook de exacte functie niet meer
te achterhalen. Bovendien waren ze over het algemeen
vondstenarm. Op basis van het schaarse materiaal situeren
Het belangrijkste spoor was een imposante walgracht die zich
parallel met de zuidoostgrens van het terrein in de bouwput
aftekende. De gracht was circa 15 m breed en op basis van
boringen kon zijn diepte bepaald worden op ongeveer 3 m
ten opzichte van het huidige maaiveld. De vullingspakketten
bestonden grotendeels uit verspitte autochtone leem. Het
gaat waarschijnlijk om een deel van het wallichaam dat
bij opgave grotendeels gebruikt werd om de walgracht te
dempen. Het oudste pakket is eerder te verklaren als een ten
dele ingegleden wal kort na de aanleg. In de grachtvulling
zijn geen vondstrijke lagen aangetroffen. Er is slechts een
beperkte hoeveelheid vondsten, onder meer twee metalen
voorwerpen, een kleine hoeveelheid grijs aardewerk uit de
14de eeuw en een fragment bijna-steengoed met ijzerengobe
uit Langerwehe, te dateren in de late 13de-vroege 14de eeuw.
De metaalvondsten betreffen een gesp met rond frame uit de
14de of het begin van de 15de eeuw, en een bronzen stilus
(schrijfstift) die tot in de 16de eeuw kan dateren. Enkele
jongere vullingspakketten bevatten eveneens aardewerk uit
de 15de tot vroege 16de eeuw. Dit dateert waarschijnlijk de
definitieve dichtwerping van de walgracht of een egalisatie
van de nazak.
Het walgrachttracé sluit aan op het areaal van wat
beschouwd wordt als de voormalige burchtzone, waarvan
de ‘Muereveldstraet’ de zuidoostelijke begrenzing vormt.
Wellicht omsloot de aangetroffen gracht de oude kern van
Asse, met daarbinnen de burcht van de heren van Asse, de
Sint-Martinuskerk en de markt met bijhorende bewoning.
Gelet op het formaat van de gracht, met een breedte van
circa 15 m en een wallichaam van wellicht dezelfde grootte,
lijkt het te gaan om een belangrijke defensieve structuur. De
datering van de aanleg van deze omwalling is momenteel
echter problematisch. Nergens op het terrein werd een
oudste openliggingsfase van de gracht aangetroffen. Ook
eventuele oudere door het voormalige wallichaam afgedekte
lagen ontbreken. De opgave van de gracht als militaire
structuur is wellicht ergens in de late middeleeuwen te
situeren. Een beperkte hoeveelheid ceramiek uit de oudere
vullingspakketten dateert globaal uit de eerste helft tot
het midden van de 14de eeuw. De jongere dempings- of
egalisatiefase bevatte aardewerk uit de periode tweede helft
15de tot eerste helft 16de eeuw. Het oudste beschikbare
17de-eeuwse kaartmateriaal van de Asse toont nergens enig
relict van deze defensieve structuur. Ze was op dat ogenblik
dus reeds volledig verdwenen.
35
Fig. 2: Uitsnede van het kadasterplan van Popp (1846-1854) met daarop de vermoedde situering van de burchtheuvel (1), de ligging van de SintMartinuskerk (2) en het verloop van de gracht (3). In rood de mogelijke begrenzing van de omwalling.
De bij deze toevalsvondst aangesneden sporen, waaronder
de imposante defensieve walgracht, bieden enkele nieuwe
elementen om een beter inzicht te krijgen in de ruimtelijke
evolutie van het middeleeuwse Asse. De archeologische
informatie kan zo, in confrontatie met de historische gegevens,
andere inzichten bieden en maakt het mogelijk om nieuwe
hypothesen over de middeleeuwse ontstaansgeschiedenis
van Asse naar voor te schuiven.
Laat- en postmiddeleeuwse sporen aan de Klapstraat te Aalst (O.-Vl.)
Koen De Groote, Niels Jennes & Jan Moens
In het najaar van 2017 kwam bij het agentschap Onroerend
Erfgoed een melding binnen van een toevalsvondst ter hoogte
van de Klapstraat in Aalst. Bij graafwerken voor de uitbreiding
van het Sint-Jozefscollege werden door een voorbijganger
verschillende archeologische sporen en vondsten opgemerkt.
Dit gaf aanleiding tot een beperkt onderzoek door het
agentschap Onroerend Erfgoed in samenwerking met het
Vlaams Erfgoed Centrum bvba (VEC).
De onderzochte zone bevindt zich ongeveer 150 m ten zuiden
van de Sint-Martinuskerk, aan de zuidzijde van de Klapstraat,
tegenover het voormalige Kromme Elleboogstraatje zoals
gekend uit de iconografische bronnen. Deze locatie situeert
zich net buiten het tracé van de eerste omwalling van Aalst
uit de tweede helft van de 11de eeuw. Op de 16de- en 17de36
eeuwse historische kaarten is te zien dat er zich op deze
plaats woonhuizen bevonden met bijhorende achtererven.
Van het iets minder dan 800 m² grote terrein kon 484 m²
onderzocht worden. Door de graafwerken die op het terrein
bezig waren, was reeds een deel afgegraven tot een diepte
tussen ongeveer 1,10 en 1,70 m onder het straatniveau.
Verspreid over het vlak, waarop de moederbodem reeds
overal zichtbaar was, tekenden zich tientallen kuilen af, naast
een greppel, twee waterputten in baksteen en een gemetste
beerput. Aan de straatzijde werden de gedeeltelijk bewaarde
funderingsresten van twee woningen aangetroffen.
Het oudst aangetroffen spoor betrof een parallel aan de
oostelijke perceelsgrens en haaks op de straat verlopende
Archaeologia Mediaevalis / 42
Fig. 1: Overzichtsfoto van de sporen in het centrale en zuidoostelijke
deel van de bouwput.
Fig. 2: Overzichtsplan met interpretatie van de
sporen: extractiekuil (1), vulling met verbrande
leembrokken (2), puinvulling (3), greppel (4),
baksteenmuur (5), beerput (6), paalkuil (7),
waterput (8), overige kuilen (9).
1 tot 2,5 m brede greppel. Vermoedelijk gaat het om
een oude perceelsgreppel, die op basis van het schaarse
vondstenmateriaal te dateren is in de volle middeleeuwen.
In totaal werden over het terrein 86 kuilen aangetroffen,
variërend in diepte tussen circa 10 cm en 225 cm ten
opzichte van het opgravingsvlak. Ze vertoonden een variatie
aan vullingen, dieptes en vormen, zowel in grondplan als in
coupe. Op basis van de vorm en de vulling is het duidelijk
dat het merendeel was aangelegd voor de extractie van
respectievelijk zand voor de heel diepe kuilen en leem voor
de minder diepe exemplaren. Het oudste exemplaar is in
de 13de of vroege 14de eeuw te situeren. Een belangrijke
hoeveelheid kuilen, waaronder alle met verbrande
37
Fig. 3: Fragment van
een ivoren mesheft
versierd met een
hondje (17de eeuw).
leembrokken in de vulling, dateert uit de 14de eeuw. Een
tweede groep kuilen is te plaatsen tussen 1450 en 1600, met
vooral contexten uit de periode tot 1550. Tenslotte is er een
beperkte hoeveelheid kuilen die duidelijk jonger zijn, 17de
tot ten laatste vroege 18de eeuw. Opvallend is de afwezigheid
van jongere contexten, uit de volle 18de eeuw of later.
In de opvullingspakketten van sommige kuilen bevonden
zich grote hoeveelheden aardewerk en dierlijk botmateriaal.
Enkele extractiekuilen hadden een vulling met grote brokken
verbrande leem en houtskool. Het merendeel van dit type
kuilen, dat herhaaldelijk wordt aangetroffen in de Aalsterse
stadskern, kan in verband gebracht worden met de stadsbrand
van 1360.
In het noorden van de bouwput werden op ongeveer 5 tot 6
m van de straatzijde de funderingsrestanten van kelders van
twee woningen aangesneden. Ten zuiden hiervan situeerde
zich telkens één bakstenen waterput. Op het meest westelijke
perceel bevond zich ook een rechthoekige bakstenen beerput
die opgevuld werd in de 17de eeuw, op basis van het beperkte
vondstenensemble. In de zuidwestelijke hoek van het
opgravingsvlak werden vier forse paalkuilen aangetroffen,
maar deze konden niet aan een bepaalde structuur gerelateerd
worden.
In de meeste kuilen zijn vondsten aangetroffen, voornamelijk
aardewerk en in iets beperktere mate ook dierlijk bot. Globaal
gezien zijn 28 kuilen laatmiddeleeuws (vooral 14de-eeuws),
waarvan 27 goed te dateren zijn, en 14 vroeg-modern (nieuwe
tijden, tussen 1450/1475 en 1700/1725), waarvan acht met
goed dateerbare aardewerkensembles. Vijf extractiekuilen
38
bevatten grotere vondstenensembles die extra informatie
kunnen opleveren over de gebruikers van deze percelen.
Een context uit het midden van de 16de eeuw is bijzonder
door de aanwezigheid van twee sterk verweerde fragmenten
van borden in Rijp-Valenciaanse lusterwaar en van een
pijpaarden heiligenbeeldje. Een diepe zandwinningskuil was
gevuld met afval, waaronder huisraad en veel etensresten.
Deze kuil is uitgebreid bemonsterd op consumptieafval, dat
onder meer veel vis bevat. Het aardewerk bestaat uit vele
honderden fragmenten, vooral bestaande uit rood aardewerk,
en kan gedateerd worden tussen 1475 en 1550. Tafonomisch
gezien lijkt de context te bestaan uit een combinatie van
primair afval (grote aaneenpassende scherven en volledige
vormen) en secundair afval (kleine scherven). Opvallend is de
aanwezigheid van bordfragmenten met sgrafitto-versiering.
Uit dezelfde periode dateert een ensemble dat eveneens
sgrafitto-aardewerk bevat, waaronder een bijzonder deksel
dat waarschijnlijk van een wasbekken afkomstig is. Een vrij
groot aardewerkensemble is in het midden van de 14de eeuw
te dateren en kenmerkt zich vooral door de aanwezigheid van
enkele sterk gefragmenteerde volledige vormen, onder meer
een grape en een tuitkan met sliblijnversiering.
Daarnaast zijn er nog twee vermeldingswaardige contexten
door de aanwezigheid van 14de-eeuws Mediterraan
aardewerk. Een kuil gevuld met het puin van een verbrande
vakwerkwoning (met niet enkel verbrande leem maar ook
gesmolten glas) bevatte zes fragmenten van een kom in
vroeg-Valenciaans lusteraardewerk. Deze voor Vlaanderen
nogal uitzonderlijke aardewerksoort dateert tussen 1320
en 1360, wat een datering van de context in de periode van
de stadsbrand van 1360 niet tegenspreekt. In een eveneens
14de-eeuwse kuil werd een wandscherf met afgebroken oor
van een kleine kanvorm in Italiaanse archaïsche majolica
aangetroffen.
De samenstelling van bepaalde contexten uit de 14de tot de
16de eeuw doen een religieuze achtergrond vermoeden van de
gebruikers van die gronden en van de herkomst van het afval.
Enerzijds is er de opvallende aanwezigheid van Mediterrane
majolica, zowel uit de 14de als uit de 15de eeuw. Anderzijds
zijn er de contexten uit de late 15de of de 16de eeuw waarin
bijzondere sgrafitto-aardewerk is gevonden, waaronder één
in combinatie met lustermajolica en een heiligenbeeldje.
Voorlopig kan de site geïnterpreteerd worden als de locatie
van drie oude percelen met voornamelijk sporen daterend uit
de late middeleeuwen en de nieuwe tijd. De percelen lieten
zich duidelijk onderscheiden door de ruimtelijke spreiding
van de sporen. Voor de resten van de gebouwen aan de
straatzijde kan momenteel geen datering naar voor geschoven
worden. Op de achtererven bevonden zich tientallen diepe
kuilen die voornamelijk als extractiekuilen te interpreteren
zijn. Het hoge aantal wijst op een continuïteit van zand- en
leemextractie vanaf de 13de of de vroege 14de tot en met
de 17de eeuw, op basis van een eerste inschatting van de
vondstenensembles.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Er zijn voldoende sporen en vondsten aangetroffen om een
voorlopige interpretatie van de site mogelijk te maken.
Hierbij moet echter rekening gehouden worden met het feit
dat de bovenste 50 tot 100 cm van het onderzochte terrein
reeds afgegraven was bij de aanvang van het archeologische
noodonderzoek. Hierdoor waren naast de tuin- en andere
horizontale afdekkingslagen ook alle ondiepe of meer
oppervlakkige bodemsporen reeds verdwenen. Over de
oudere, prestedelijke en vroegstedelijke occupatie van de
percelen zijn nauwelijks gegevens bewaard. De aanwezigheid
van wat oudere vondsten uit de prehistorie en de vroege
en volle middeleeuwen in de opvulling van de greppel en
van een kuil wijst alleszins op bepaalde activiteiten in die
periodes zonder die evenwel goed te kunnen duiden. Een
intense woonoccupatie lijkt zich op basis van de bewaarde
sporen pas af te tekenen in de 14de eeuw. Er zijn geen sporen
noch vondsten die met zekerheid uit de 18de, 19de of 20ste
eeuw dateren. Dit wijst op een verandering in de occupatie
van de gronden vanaf de 18de eeuw, waardoor er geen
diepere structuren meer aangelegd werden.
Laatmiddeleeuwse baksteenproductie langs de Proostdijkstraat
te Veurne (W.-Vl.)
Janiek De Gryse, Dieter Demey & Shari Eggermont
In functie van een nieuw bedrijventerrein (30 ha) langs de
Proostdijkstraat in Veurne werden in 2015 voor de WestVlaamse Intercommunale (WVI) opgravingen uitgevoerd
door Ruben Willaert bvba. Het terrein (0,77 ha) werd
geselecteerd na vooronderzoek, uitgevoerd in 2013 en
2014 door GATE bvba en ORBit (UGent). Daaruit volgde
het voorstel om de resten van laatmiddeleeuwse en
vroegmoderne baksteenproductie verder te onderzoeken. In
2015 werden de overblijfselen van twee grote kareelovens
en vermoedelijk nog een deel van een derde veldoven
gedocumenteerd. De ovens bevonden zich waarschijnlijk op
gronden van de Veurnse Sint-Niklaasabdij. Omgeven door
talrijke extractiekuilen geven deze productieplaatsen een
inkijk in de ontwikkeling van de vroege baksteenkunst in de
kuststreek.
Het terrein is gesitueerd op ruim 1,5 km ten oosten van
het historisch centrum van Veurne, direct ten zuiden van
de Proostdijkvaart. Het plangebied valt samen met het
voormalige grondgebied van ‘De Schaperie’, één van de
belangrijkste uithoven van de Sint-Niklaasabdij. Deze
norbertijnenabdij werd tussen 1099 en 1120 gesticht in
de omgeving van de Sint-Niklaaskerk in Veurne en al in
1170 net buiten de stadsmuren gebracht, op de zuidelijke
oever van de ‘Venepe’ (de latere Proostdijkvaart). Het
opgravingsterrein grenst aan de historische hoeve ‘Du(y)
vecot’, die te vereenzelvigen is met ‘De Schaperie’.
Historische bronnen signaleren al in de 14de eeuw in deze
omgeving de productie van bouwkeramiek. Mogelijk is er
een verband met de bouw(evolutie) van de Sint-Niklaaskerk.
De eerste vermelding van deze kerk dateert uit 1120, maar
bouwactiviteit is ook gedocumenteerd in de daaropvolgende
eeuwen. Het abdijcomplex vormt eveneens een belangrijk
bouwproject van de norbertijnen-gemeenschap. Over het
klooster buiten de stadsmuren zijn er slechts weinig bronnen.
Een grote bouwcampagne is te situeren tussen eind 12de en
eind 13de eeuw. Wellicht werd er ook later verder gebouwd,
verbouwd en hersteld. Het stadsplan van Jacob van Deventer
(midden 16de eeuw) toont immers een omvangrijke, volledig
ommuurde en omgrachte site met ‘stenen’ kloostergebouwen,
een abdijhoeve, proosdij en kapel. De bouwactiviteit piekte
opnieuw in de 17de eeuw, toen de abdij tussen 1583 en 1603
terug binnen de stadsmuren werd gebracht. De historische
bronnen suggereren dat de baksteenproductie allereerst de
bouwactiviteit van de norbertijnengemeenschap zelf diende
en dat slechts een klein deel van de productie bestemd was
voor de particuliere markt. Er zijn wel voorbeelden van
verkoop aan derden gedocumenteerd.
Op de percelen bij de Duyvecothoeve werden de restanten
van twee grote veldovens aangetroffen. Een derde minder
bewaard exemplaar bevond zich aan de grens van het
opgravingsterrein, nog gedeeltelijk in de oever van de
huidige Proostdijkvaart. In de bewaarde ladingen van
Fig. 1: Overzichtsfoto oven 1 (© Ruben Willaert bvba).
39
Fig. 2: Allesporenkaart (© Ruben Willaert bvba).
ovens 1 en 2 domineerden gele tot geelroze bakstenen
van 22/23,5 cm x 10,5/11,5 cm x 4,5/6 cm. Gelijkaardige
baksteenformaten werden vastgesteld in de torenaanzet van
de Sint-Walburgakerk te Veurne en in de gebouwen Grote
Markt 14 en Grote Markt 16 te Veurne, alle historisch
gedateerd tussen 1250 en 1400. De ouderdom van oven
1, de productieplaats dichtst bij het uithof van de abdij, is
gedateerd via archeomagnetisch onderzoek, met een laatste
stookfase tussen 1334 en 1399. De ouderdom van oven 3 blijft
onzeker. Enkel de ruimtelijke samenhang met oven 2 vormt
een argument voor een datering in de late middeleeuwen.
De steenovens behoren tot hetzelfde rechthoekige
veldoventype. Exemplaren van dit type in Vlaanderen
werden onderzocht bij Ramskapelle bij Nieuwpoort
en in de achterhaven van Zeebrugge, alle uit de eerste
helft van de 14de eeuw. Oven 1 (vier stookkanalen, vijf
stapelgangen) had mogelijk één of meerdere gemetselde
buitenmuren van gevoegd muurwerk. Met een dikte tot
96 cm en opbouw in parement werd een hoge en stabiele
stapeling van de te bakken stenen betracht. De oven meet
buitenwerks 7,5 m bij minstens 12 m. Oven 1, geassocieerd
met een netwerk aan kanalen aan beide zijden, lijkt dus
40
een geavanceerde en performante installatie met een grote
productiecapaciteit. Naar analogie met de kleinere veldoven
Zeebrugge-Achterhaven I kan die worden geschat op ca.
20.000 bakstenen per bakking. Oven 2 (vier stookkanalen,
vijf stapelgangen) is beduidend minder goed bewaard, maar
zal een vergelijkbare bakcapaciteit hebben gekend. Oven
3 bleef uitsluitend bewaard als uitbraakspoor. De sporen
herinneren evenwel aan een rechthoekige veldoven met
gelijkaardige afmetingen als de andere ovens (ca. 12 m
lengte, met een onderzochte minimumbreedte van 4,8 m).
Als argument geldt ook dat oven 3, gealigneerd met oven
2, ‘een batterij’ kan hebben gevormd. In geen van de ovens
zijn grote hoeveelheden houtskool vastgesteld. De quasi
afwezigheid van houtskool suggereert dat gestookt werd met
turf (uitgegraven en gedroogd veen). Het gebruik van turf als
brandstof is tijdens het veldwerk nauwelijks vast te stellen.
De brandstof kan via het Hertsleed en de Proostdijkvaart zijn
aangevoerd uit de noordoostelijke rand van de Moeren, waar
de Sint-Niklaasabdij sinds de 12de eeuw een deel van de
Voormoer in bezit had (ca. 6 km van de opgraving).
Tussen de ovens en de Proostdijkvaart zijn 64 extractiekuilen
geïdentificeerd. De extractie leek weinig georganiseerd.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Fig. 3: Overzichtsfoto oven 2 (© Ruben Willaert bvba).
Fig. 4: Extractiekuil, opgevuld met productieafval (© Ruben Willaert
bvba).
Noch in de spreiding, noch in de vorm of in de diepte
vertonen de kuilen een duidelijke regelmaat. De ronde,
tot langwerpige en onregelmatig gevormde kuilen hebben
doorsnedes van één tot meerdere meters en zijn nog 10 cm
tot 98 cm diep bewaard. De meeste kuilen hebben steile
wanden en een (bijna) vlakke bodem. De kuilen waren
hergebruikt als afvalkuilen, opgevuld met een mix van
volledige of gefragmenteerde bakstenen en baksteengruis,
te interpreteren als productieafval. In twee gevallen bestond
de kuilvulling gedeeltelijk of volledig uit fragmenten van
daktegels. Het is interessant om vast te stellen dat de oudste
historische verwijzing naar de productie van bouwkeramiek
op de gronden van de Sint-Niklaasabdij specifiek melding
maakt van een tegularium. Het voorkomen van misbakken
daktegels verwijst naar deze tegelproductie.
Petrografisch onderzoek en XRD-analyse bevestigen dat
het primair materiaal voor de bakstenen op de locatie kan
gewonnen zijn. De extractiekuilen vertegenwoordigen
gezamenlijk een grondstofvolume van 60 m3 klei en kleiig
zand. Op basis van 1,5 m3 grondstof per 1.000 bakstenen
kunnen met de grond uit de kuilen ca. 40.000 brikken
gemaakt zijn. Volgens deze berekening met een 19deeeuwse grondstofbehoefte is dit een absoluut maximum.
De kuilen vertegenwoordigen dus een volume voor
slechts twee baksessies in één van de ovens. Voor de drie
ovens gold dus een veel omvangrijker extractiegebied.
Het ongeorganiseerde en kleinschalige karakter van de
aangetroffen extractieputten rijmt ook niet met de performante
installaties en met een productiecapaciteit van ca. 20.000
brikken per bakking. Misschien is in de kuilen enkel het
materiaal gewonnen voor het dichten van de ovenladingen.
Alternatief vertegenwoordigen de extractiekuilen (jongere)
periodes van kleinschaligere baksteenproductie waarvan
geen oveninstallaties zijn bewaard binnen de grenzen van
de opgraving. Zeker één kuilencluster leverde keramisch
vaatwerk op uit de late 16de-17de eeuw.
De huidige onderzoeksresultaten vormen een nieuwe schakel
binnen het onderzoek van de middeleeuwse baksteenbouw.
De link met de Sint-Niklaasabdij is belangrijk. Die abdij
speelde immers een prominente rol bij de introductie en de
veralgemening van het baksteengebruik in de kuststreek. Er
kan gesteld dat de abdij voorts een grote invloed had op de
baksteenarchitectuur in de regio Veurne. Datering van de
oven, studie van de kleisamenstelling en van morfologische/
technische kenmerken van de geproduceerde bakstenen
werpen een nieuw licht op het bouwhistorisch onderzoek van
Veurne en omstreken.
Bibliografie
Becuwe F, 1991, Sint-Niklaas-Beoosterpoort. Het
middeleeuwse grondbezit van de Veurnse witherenabdij
Sint-Niklaas, De Duinen, vol. 21, 56-61.
Cruz F., Reniere S. & Laloo P., 2013, Veurne
Proostdijkstraat. Rapportage van het verkennend
landschappelijk booronderzoek 18 april 2013. GATErapport 54, niet gepubliceerd, Evergem.
De Gryse J., Demey D., De Tollenaere J., Eggermont S.,
Genbrugge S. & Verdegem S., 2018, Archeologische
opgraving Veurne Proostdijkstraat. Extractie- en
productieplaats vanaf de late Middeleeuwen. Sporen uit
WOI en WOII, onuitgegeven rapport Ruben Willaert bvba.
De Smedt P. & Van Parys V., 2013, Geofysisch
bodemonderzoek Veurne: EMI survey, ORBit (UGent), niet
gepubliceerd.
Hollestelle J., 1961, De steenbakkerij in de Nederlanden
tot omstreeks 1560. Assen.
Laloo P., Cruz F., De Reu J., Deconynck J. & De Smedt
P., 2014, Veurne Proostdijkstraat. Rapportage van het
archeologisch controlesleuvenonderzoek. 15 t.e.m. 19
september 2014. GATE-rapport 77, niet gepubliceerd,
Evergem.
41
Morlanwelz, investigations préalables à la restauration du « Fer à Cheval »
dans le parc de Mariemont (Ht)
Marie Demelenne & Michèle Dosogne
Le Domaine de Mariemont est un parc de plus de 40
ha classé comme patrimoine exceptionnel de la Région
wallonne, aujourd’hui situé à cheval sur les communes de
Morlanwelz et Manage, dans la Région du Centre. Implanté
au sommet et sur un versant à exposition sud et sud-ouest
d’un coteau dominant la Haine et culminant à 160 m, le parc
présente une déclivité de 40 m entre le point le plus haut, au
niveau de l’actuelle entrée principale, et le point le plus bas
(Demelenne M. et Docquier G., 2014, p. 252-269).
Le site est riche d’une histoire longue de plusieurs siècles.
Dès le XVIe siècle, Marie de Hongrie fait édifier un pavillon
de chasse. Au XVIIe siècle y succède un ensemble de
bâtiments érigés principalement sous les archiducs Albert
et Isabelle. Dans la seconde moitié du XVIIIe siècle, le
duc Charles de Lorraine, gouverneur général des Pays-Bas
autrichiens, s’installe à Mariemont et y fait construire un
nouveau château. Les modifications architecturales sont
accompagnées de travaux d’aménagement et d’extension des
jardins (Duquenne X., 2014. p. 270-281). Parmi les nouvelles
réalisations, Charles de Lorraine commande un escalier
monumental destiné à magnifier l’entrée sud du domaine :
le Fer à Cheval. Selon le projet établi par l’architecte L.B. Dewez en 1776 et conservé aux Archives générales du
Royaume, le Fer à Cheval se présente sous la forme d’un
escalier monumental à double rampe convergente en courbe
garnie d’une balustrade, en pente destinée à racheter une
importante différence de niveaux entre deux jardins au
point le plus bas du parc actuel. La double rampe présentait
en son centre une loggia sur trois travées séparées par des
colonnes corinthiennes supportant un entablement également
couronné d’une balustrade. Le toit plat de cette loggia servait
de belvédère. La construction commence en 1778, sous la
direction du successeur de Dewez, alors entrepreneur, Louis
Montoyer.
À la révolution française, le site a subi d’importants
dommages avant d’être laissé à l’abandon.
En 1893, Raoul Warocqué, dernier descendant d’une riche
famille d’industriels charbonniers, décide d’intégrer les
ruines du château dans son parc paysager. Le Fer à cheval est
« déblayé » (Les embellissements de Mariemont, 1893, p. 4)
et les deux statues de sphynge qui surmontaient les piédestaux
de la balustrade intérieure de l’escalier monumental sont
déplacées vers la cour d’honneur de l’ancien château. Des
réparations, voire une reconstruction partielle, sont effectuées
sur le monument, comme en témoignent les archives et
photographies d’époque. L’usage massif du ciment, très
prisé par le maître des lieux (Lettres de la Société anonyme
des Ciments et bétons, 07.10.1894 et 19.12.1894, (MRM
42
Fig. 1 : Morlanwelz – parc de Mariemont : les investigations
archéologiques en cours au « Fer à Cheval ». À gauche, la loggia et de la
rampe orientale. À droite, la fontaine archiducale. Photo M. Dosogne/
AWAP.
Archives Warocqué. R 27/1) mentionnant la réparation au
ciment de « fissures dans les niches ») est probablement à
rapporter à cette première campagne de restauration.
En 1953, une fontaine est installée au centre du Fer à cheval.
Cette fontaine, érigée par l’archiduchesse Marie-Élisabeth
d’Autriche peu avant sa mort en 1741, matérialise le projet
d’établir dans les environs de Mariemont une station thermale,
en vue de concurrencer Spa. Cette entreprise ne survit pas
à l’archiduchesse et la fontaine est abandonnée. En 1893,
Raoul Warocqué finance des fouilles pour la reconstruire à
son emplacement originel, situé en-dehors du parc actuel. La
fontaine a été intégrée sur le site du Fer à cheval au milieu du
XXe siècle afin de la préserver du vandalisme.
Depuis 2015, le Fer à Cheval est l’objet d’un projet de
restauration, sous la maîtrise d’ouvrage du Ministère de la
Culture de la Fédération Wallonie-Bruxelles, propriétaire du
domaine. Une procédure de Certificat de Patrimoine a été
ouverte. Dans son état actuel, le Fer à Cheval se présente
comme une double rampe couronnée par une balustrade.
Seules quelques portions en béton jalonnent encore les
limites de celle-ci. Le mur d’échiffre en brique, intégralement
rejointoyé au ciment, est percé à intervalles réguliers de petits
canaux quadrangulaires disposés en quinconce de façon
quasi régulière sur l’ensemble de la surface. De la loggia, ne
reste en élévation que la première des trois travées à l’ouest,
partiellement pourvue d’une balustrade en béton ainsi que
la base des piliers à colonnes des deux autres arcades.
L’ensemble de ce petit bâtiment est enduit au ciment.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Afin d’affiner la connaissance du site, une opération
archéologique préventive a été menée conjointement par
le Musée royal de Mariemont et l’Agence wallonne du
Patrimoine (Direction opérationnelle Zone Ouest) entre le
19 novembre et le 20 décembre 2018. Cette intervention a
été réalisée en collaboration avec le bureau d’architectes
Coster & Vanden Eynde, auteur de projet, et l’entreprise
Monument Hainaut. L’objectif prioritaire de ces travaux est
de mieux comprendre la structure du monument et d’apporter
les informations nécessaires à sa restauration. Le projet en
élévation étant seul connu à ce jour parmi les documents
établis par l’architecte et l’iconographie d’époque ayant
tendance à anticiper par l’illustration la réalisation d’éléments
projetés, quels sont les aménagements effectivement réalisés
au niveau de la construction proprement dite ? Qu’en est-il, au
centre du Fer à Cheval, d’éventuels bassins, cheminements,
parterres, plantations ? Quels étaient les niveaux de
circulation originels ? Quel est l’état de conservation des
vestiges et quelle est l’étendue des restaurations de Raoul
Warocqué ? Des restaurations ultérieures, non documentées,
peuvent-elles être identifiées? Des vestiges antérieurs à la
construction de la rampe monumentale sont-ils préservés ?
Pourraient-ils être mis en valeur ?
À cet effet, cinq tranchées de sondage, larges de près de 2 m
et longues de quatre à une vingtaine de mètres au pied du
Fer à Cheval, ainsi que deux sondages de faible ampleur au
sommet de la rampe Est ont été réalisés. À l’heure d’écrire
ces lignes, l’intervention est à peine terminée et le postfouille n’est pas entamé mais les premiers résultats dépassent
largement les attentes des intervenants. Dans l’état actuel de
l’analyse, nous retiendrons deux enseignements principaux.
Premièrement, le fait que le Fer à Cheval a été conçu avec
ingéniosité en intégrant les dispositifs et équipements liés à
la problématique de l’écoulement des eaux dans cette partie
la plus basse du site au pied d’une importante dénivellation.
Deuxièmement, le fait que la loggia en apparence en ruine
est probablement une (re-)création due à Raoul Warocqué.
L’intervention au Fer à Cheval de Mariemont s’avère être
un exemple instructif d’archéologie des jardins en Région
wallonne. Les premiers résultats démontrent l’importance
archéologique du site et la nécessité d’investigations
ultérieures, lesquelles permettraient d’écrire une chronologie
plus fine et plus nuancée que celle connue aujourd’hui à
travers l’étude des sources écrites et iconographiques.
Bibliographie
Demelenne M. & Docquier G., 2014. L’archéologie avant
la fouille. Le potentiel archéologique de Mariemont, in :
Demelenne M. & Docquier G. (dir.), Trésor ?/ Trésor !
Archéologie au cœur de l’Europe, Bruxelles-Mariemont,
p.252-269.
Duquenne X., 2014. Les jardins de Mariemont sous
Charles de Lorraine, in : Demelenne M. & Docquier G.
(dir.), Trésor ?/ Trésor ! Archéologie au cœur de l’Europe,
Bruxelles-Mariemont, p. 270-281.
Les embellissements de Mariemont, in : L’éducation
populaire des bassins de Charleroi du centre et de la BasseSambre, 17e année, n°21, jeudi 25 mai 1893, p. 4.
Mons : intervention préventive au pied du château des comtes de Hainaut (Ht)
Marceline Denis & Nicolas Authom
Un vaste projet urbanistique visant la « Maison du
gouverneur », sise rue Notre-Dame Débonnaire à Mons, a
motivé une opération archéologique préventive au sein du
parc arboré attenant au bâtiment. Le projet de démolition
de cet édifice et la création de parkings souterrains
représentaient en effet une réelle menace pour le sous-sol
archéologique de cette vaste parcelle largement préservée
de l’urbanisation depuis au moins le milieu du XVIe siècle.
Une campagne de sondage a été menée entre juin et juillet
2017 afin d’appréhender la stratigraphie du site et définir
la stratégie de fouille. L’état de conservation remarquable
des vestiges médiévaux a motivé la tenue d’une campagne
de fouille préventive exécutée entre décembre 2017 et juin
2018. Les secteurs accessibles à la fouille ont été entièrement
explorés dans l’attente d’un suivi sur les espaces contraints
par les mesures de sécurité ou de préservation du patrimoine
arboré. L’aire fouillée occupe une vaste terrasse positionnée
au pied de la butte du château comtal, à quelques encablures
de la collégiale ; en contact immédiat avec les possessions du
chapitre Sainte-Waudru et celles de l’ancien « manoir de la
basse-cour » du château.
L’occupation du site est attestée dès le Premier Moyen
Âge avec l’apparition de fosses (VIIIe-IXe siècle) et de
poteaux épars (IXe-Xe siècle). Cette première installation
s’accompagne d’apports de remblais destinés à façonner
la pente naturelle de la colline montoise. L’occupation se
poursuivra avec l’installation de silos, cabanes excavées et
celliers (XIe-XIIe siècle). Les dimensions et la mise en œuvre
d’un cellier de grande dimension (5,70 × 3,40 m) semble
souligner l’activité de stockage collectif dévolue à cette
parcelle. La céramique à dégraissant coquillé de production
locale forme la quasi-totalité du mobilier. La localisation, la
nature et la chronologie des vestiges suggèrent un lien étroit
avec l’établissement des comtes du Hainaut au sommet de la
butte dans le courant du Xe siècle.
43
jaune ou celle « hautement décorée » du Douaisis. L’usage
de pots à dégraissant coquillé se prolonge jusqu’au début du
XIIIe siècle. La persistance des structures de stockage et de
transformation semble corroborer l’hypothèse d’une basse
cour associée au château comtal. Ce n’est toutefois qu’en
1322 que les comtes de Hainaut acquièrent une demeure
et dépendances à cet usage à l’extrémité est du site fouillé.
Il n’est pas improbable que les structures mises au jour
participent dès l’origine à ce complexe et en définissent la
limite occidentale.
Fig. 1 : Fouille d’une cabane excavée, en fin d’opération.
L’occupation de la parcelle va poursuivre son développement
en terrasses durant le XIIe et le XIIIe siècle. Outre les
structures d’extraction de sédiments, fosses détritiques et
poteaux isolés, de nouvelles cabanes excavées ainsi qu’une
vaste grange redéfinissent l’occupation du site. Un violent
incendie condamnant cette dernière nous offrira un instantané
de sa fonction grâce à la présence de graines carbonisées et le
témoignage de sa superstructure par le biais de fragments de
torchis et de briques d’adobe rubéfiés. Cette phase du site est
illustrée par l’apparition de la céramique andennaise à glaçure
44
Le quasi absence de structures sur l’ensemble du site à partir
du XIVe siècle marque indubitablement une modification
de l’affectation du sol. Seule la création d’un fossé en
bordure du talus du château comtal est à souligner, son usage
semble néanmoins s’interrompre dès le siècle suivant. Une
exploitation importante du substrat sableux à front de voirie
pourrait s’être déroulée vers le XVIe siècle, en plusieurs
campagnes. Il faudra attendre le XVIIe siècle pour voir
apparaître de timides fosses détritiques, mais surtout, le
XVIIIe siècle pour voir se développer une activité de culture.
La mention « Pré de Sainte-Waudru » attestée à cette date
nous renseigne utilement sur la nouvelle dévolution de
cette parcelle sise au cœur de la cité : passée possession du
chapitre de Sainte-Waudru à une date qui reste à définir, il
est possible qu’elle ait été consacrée à la culture de la vigne
comme en attestent les tranchées d’amendement implantées
de façon régulière sur le site. L’analyse des biorestes et des
sources historiques devraient prochainement permettre de
trancher la question.
Cette première approche des contextes historique et
topographique, les prémisses de l’analyse des structures et
de l’étude du mobilier permettent d’ores et déjà d’identifier
le site de la rue Notre-Dame Débonnaire comme une pièce
essentielle pour la compréhension de l’histoire de la cité
montoise. Bien qu’explorée par les archéologues depuis de
nombreuses années, aucun témoin d’occupation du Premier
Moyen Âge n’y avait jamais été mis au jour avec certitude.
L’année 2019 sera consacrée à l’étude exhaustive du site et à
la rédaction du rapport de fouille.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Van haven tot verdronken dorp: Coxyde/Beniardskerke (Zeeland, Nl)
Dante de Ruijsscher
De Zwingeul, de laatmiddeleeuwse toegangspoort voor
schepen richting de stad Brugge en verschillende kleinere
havensteden, splitste vanaf Sluis zeewaarts op in twee
armen die de eilanden Cadzand en Zuidzande omsloten.
De geschiedenis van de oostelijke arm van het Zwin,
tegenwoordig in Nederland gelegen, is tot nu toe onderbelicht
gebleven. Langsheen de oevers van deze arm lagen de havens
van Oostburg, Slepeldamme en Coxyde. Wegens inundatie
van de regio tijdens de Tachtigjarige Oorlog verdwenen de
twee laatstgenoemde plaatsen definitief uit het landschap. De
chronologische en ruimtelijke situering van het verdronken
dorp Coxyde, ook gekend als de parochie Beniardskerke,
vormde het doel van het hier besproken onderzoek.
Wegens gebrek aan archeologische en historische data zijn de
theorieën omtrent de oorsprong van Coxyde/Beniardskerke
voornamelijk gebaseerd op toponymie. Coxyde, de naam
van de nederzetting, kan in dit geval het beste verklaard
worden als “buitendijkse aanlegplaats” (Lehouck, 2010).
De betreffende dijk zou de Hievendijch, in 1290 vermeld als
de zeedijk opgericht voorafgaand aan de parochiestichting,
moeten zijn (Vleeschouwers, 1990, p. 591-595). Uit
de naam van de parochie, Beniardskerke, voor het eerst
beschreven 1249 (Vandermaesen, 1984, p. 128), valt af
te leiden dat deze parochie ontstaan is uit een eigenkerk
(Rentenaar, 1991, p., 11). Uit de vermelding van “een dorp
genaamd Schutheem” binnen deze parochie in 1284 (Roos,
1856, p. 222), kan op basis van het suffix worden vermoed
dat er op deze plaats tussen de 6de en 10de eeuw al een
nederzetting ontstaan was (Deckers, 2014, p. 651).
Uit het tarief voor scheepvaart en tolheffing op het Zwin
uit 1368 blijkt dat de haven van Coxyde op dat moment
specifiek dienst deed als overslaghaven voor vee uit het
noordelijke Noordzeegebied, en de thuisbasis van een
vissersgemeenschap vormde (van Dale, 1860). Na een
conflictueuze 15de eeuw worden de vissers van Coxyde
in 1498 ter bescherming van de Sluisse handelsbelangen
verboden vis in de thuishaven te lossen, wat een leegloop
van het dorp teweeg brengt (Mertens, 1997). Een definitieve
verlating van Coxyde volgt in de jaren 80’ van de 16de eeuw,
wanneer de omgeving geïnundeerd wordt door het Staatse
Fig. 1: Resultaten van het onderzoek geprojecteerd op de Pourbuskaart.
45
leger in opmaat naar het beleg van Sluis in 1587. Uit de
erosie van een bestaand afwateringskanaal uitmondend in de
haven van Coxyde ontstond een bevaarbare zeearm genaamd
Coxysche Gat, die pas in 1827 werd afgedamd (De Keyser,
1995, p. 40-42). Zowel de bedding als de reeds in de 17de
eeuw ingepolderde oevers van de zeearm vertoonden door
de getijinwerking en nieuwe rationele landindeling nagenoeg
geen kenmerken meer van het voormalige middeleeuwse
landschap, waardoor de locatie en de geschiedenis van
Coxyde in de vergetelheid raakten.
De eerste archeologische aanwijzingen voor de locatie van
Coxyde werden verzameld door amateurarcheoloog Jan van
Hinte, die op de oostelijke oever van het voormalige Coxysche
Gat in 1965 tijdens een booronderzoek een hoek van muren
met steunberen aantrof onder een halve meter zeeklei (van
Hinte, 1965). Enkele meters ten noorden van deze locatie
werd in 1994 een varkensstallencomplex aangelegd, waarbij
middeleeuwse funderingen werden vernietigd zonder
archeologische controle (van Dierendonck, 2005, p. 101).
Ondanks het vermoeden dat deze muren deel uitmaakten van
de kerk van Beniardskerke werd de exacte locatie van het
dorp nooit bevestigd. De enige gedetailleerde cartografische
bron met betrekking tot de ligging, topografie en morfologie
van Coxyde is de geschilderde kaart van het Brugse Vrije
door Pieter Pourbus uit 1571. Een georeferentie van deze
kaart door Christof Vanhoutte (Vanhoutte, 2010, p. 50-55)
en een landschapsrelictenonderzoek door Alexander Lehouck
(persoonlijke informatie) leverden wel een benadering van de
juiste locatie op, maar de hierbij gemaakte veronderstellingen
konden indertijd niet worden hardgemaakt. Hernieuwde
georeferentie van de kaart tijdens het huidige onderzoek kon
gebruikmaken van de hoge resolutieopname gemaakt naar
aanleiding van het onderzoek van Jan Trachet (Trachet,
2018). Desondanks kon wegens de grote metamorfose van
het landschap geen fout in het na georeferentie verkregen
beeld worden uitgesloten. Hierop werd een non-destructief
archeologisch onderzoek ingeschakeld om de georeferentie
te controleren. De gegeorefereerde kaart werd vergeleken
met het AHN3 hoogtemodel, gewassporen op orthofoto’s,
metaaldetectie en een veldkartering op een terrein van 12,4 ha
door middel van de recent ontwikkelde Artefact Accurate
survey of Diagnostic fragments (AAD) methode (Trachet
et al., 2017; De Clercq et al., in press.). In dit geval werden
diagnostische aardewerkfragmenten, de randen, oren en
bodems van lokaal geproduceerd rood en grijs aardewerk en
alle fragmenten van importaardewerk, individueel ingemeten
met een RTK-GPS en typochronologisch gedateerd.
In het onderzoeksgebied werden laatmiddeleeuwse
aardewerkconcentraties en grachtpatronen aangetroffen die
in positie zeer sterk overeenkomen met gebouwclusters
en het wegennet op de Pourbuskaart. Deze konden
worden gelinkt aan de historisch-geografische studie van
de regio door Gottschalk (1983), waarbij duidelijk werd
dat het onderzoeksterrein zich bevond op de locatie van
een hofstede van de Sint-Baafsabdij genaamd Rikedorp.
Een volmiddeleeuwse aardewerkconcentratie vormt een
46
aanwijzing in de richting van de veronderstelde vroege
bewoning op de locatie van Coxyde. Het centrum van
het dorp, inclusief kerk, kasteel en haven bevinden zich
echter in een sterker geërodeerde zone die niet binnen
het onderzoeksgebied kon worden geïntegreerd. Alleen
geofysisch of invasief onderzoek zal uitsluitsel kunnen geven
wat hiervan nog bewaard is gebleven.
Bibliografie
Deckers P., 2014, Between Land and Sea. Landscape, Power
and Identity in the Coastal Plain of Flanders, Zeeland and
Northern France in the Early Middle Ages (AD 500-1000),
Brussel.
De Clercq W., Trachet J., De Reu J., (in press.), ArtefactAccurate Fieldwalking in Flanders. Integrating medieval
surface finds with geophysical and historical data, in: Funde
in der Landschaft/Finds in the Landscape 26.
De Keyser A., 1995, Verdedigingswerken omstreeks 1600
in West-Zeeuws-Vlaanderen aangelegd op last van de
colleges van Brugge en het Brugse Vrije, in: Bauwens
A., Boekhout J.A.J., Dezutter W.P. & Goossens A.C.
(eds.), Geleefde Tijd. Liber amicorum G.A.C. van Vooren.
Bijdragen tot de geschiedenis van West-Zeeuws-Vlaanderen
23, Aardenburg, p. 31-50.
Gottschalk M.K.E., 1983, Historische geografie van
Westelijk Zeeuws-Vlaanderen I-II, Dieren.
Lehouck A., 2010, Het verdwenen landschap en de
etymologie van Koksijde. Een landschapshistorische
benadering op basis van plaatsnamen, in: De Caluwe J.
& Van Keymeulen J. (eds.), Voor Magda. Artikelen voor
Magda Devos bij haar afscheid van de Universiteit Gent,
Gent, p. 397-419.
Mertens J., 1997, De laat-middeleeuwse visserij te
Slepeldamme en te Coxide, in: Handelingen van het
Genootschap voor Geschiedenis te Brugge 134, p. 48-64.
Rentenaar R., 1991, Samenstellingen met persoonsnamen
in de middeleeuwse Zeeuwse toponymie, in: Archief
Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap
der Wetenschappen 1991, p. 1-32.
Roos G.P., 1856, Oude plaatsbenamingen getrokken uit
een register van landerijen der Aardenburgsche LieveVrouwekerk van 1495, in: Janssen, H.Q. & van Dale J.H.
(eds.), Bijdragen tot de oudheidkunde en geschiedenis
inzonderheid van Zeeuwsch-Vlaanderen I, Middelburg, p.
221-242.
Trachet J., Delefortrie S., Dombrecht K., Dumolyn
J., Leloup W., Thoen E., Van Meirvenne M. & De
Clercq W., 2017, Reassessing surface artefact scatters.
The integration of Artefact-Accurate Fieldwalking with
geophysical data and Medieval harbour sites near Bruges
(Belgium), Archaeological Prospection 24.2, p. 101-117.
Trachet J., 2018, Mapping/Painting the Medieval
Landscape. A Landscape-archaeological analysis of
the medieval landscape as depicted by Pieter Pourbus,
e-Perimetron 13.2, p. 112-120.
van Dale J.H., 1860, Reglement voor scheepvaart en de
Archaeologia Mediaevalis / 42
heffing der tollen op het Zwin van den jare 1252 ontdekt in
de archiven van Sluis en openbaar gemaakt door J.H. van
Dale, in: Janssen H.Q. & van Dale J.H., Bijdragen tot de
oudheidkunde en geschiedenis inzonderheid van ZeeuwschVlaanderen V, Middelburg, p. 1-139.
Vandermaesen M., 1984, Inventaris van het oud archief der
kerkfabriek van Onze-Lieve-Vrouw te Brugge, Brussel.
van Dierendonck R.M., 2005, Van Boterzande tot
Wevelswaele. Archeologische gegevens van verdronken
dorpen in West-Zeeuws-Vlaanderen, in: Tijdschrift voor
Waterstaatsgeschiedenis 14, p. 96-106.
van Hinte, J., 1965, Verslag en tekeningen 25 april 1965,
ZAA (Zeeuws Archeologisch Archief) Middelburg,
53F/12N.
Vanhoutte C., 2010, Verdronken dorpen in West-ZeeuwsVlaanderen. Een methode tot reconstructie door middel
van de kaart van het Brugse Vrije van P. Pourbus (1571),
luchtfoto’s, het AHN-1 en GIS, Masterthesis Universiteit
Gent.
Vleeschouwers C., 1991, De oorkonden van de SintBaafsabdij te Gent (819-1321), Brussel.
Pieter Pourbus (1571). Kaart van het Brugse Vrije, Brugge,
Musea Brugge-Groeningemuseum, 0000.GRO0220.I.
Begraven met voedsel: het Merovingische grafveld van Elversele en het potentieel van organische residu analyse (O.-Vl.)
Ewoud Deschepper, Thomas Van de Velde & Bert Mestdagh
In de winter van 2017-2018 legde Monument Vandekerckhove
n.v. een Merovingisch grafveld bloot in Elversele (Temse,
Oost-Vlaanderen). De site is gelegen op een zanderige
heuvelrug van de Durme op de rand van de Wase cuesta.
Het gehele grafveld werd opgegraven en niet minder dan 49
graven werden onderzocht. Bijna alle graven zijn individuele
inhumatiegraven, met één uitzondering waar het gaat om
een dubbel inhumatiegraf. Alle individuen waren in een
oost-west oriëntatie gepositioneerd zonder enige duidelijke
structurering in het grafveld. Een voorlopige studie van
de grafvondsten dateert deze site in de tweede helft 6de –
eerste helft 7de eeuw n. Chr. Ondanks de aanwezigheid van
rijke(re) grafgiften zoals juwelen en wapens, werd in slechts
negen graven aardewerk aangetroffen. Telkens ging het om
slechts één exemplaar, geplaatst aan de voeten van de dode.
Met andere woorden, het is mogelijk om door middel van
chemische analyses te onderzoeken of (1) het aardewerk
effectief voedsel bevat heeft, en (2) om wat soort voedsel het
dan wel ging. Verdere archeologische analyse maakt het dan
mogelijk om de gebruikscontext van het aardewerk te bepalen
en enkele hypothesen te formuleren rond hun functie binnen
het grotere geheel van het Merovingische begrafenisritueel.
Acht van de negen aangetroffen potten waren van het
biconische type, een variant die frequent voorkomt in
Merovingische funeraire contexten, maar veel minder in
nederzettingen. Zodoende wordt een functie in een rituele
context vermoed voor dit specifieke aardewerktype. De
negende pot was handgemaakt en verschraald met chamotte,
een populair type verschraling voor handgemaakt aardewerk
in de Scheldevallei. Handgemaakt aardewerk wordt
voornamelijk geassocieerd met huiselijke contexten en komt
minder voor in graven.
De eerste optie garandeert meestal de grootste staalname –
bij voorkeur 5 gram- en is vaak een ideale oplossing voor
kleine stukjes aardewerk die overblijven wanneer een pot
niet volledig kan gereconstrueerd worden. Wanneer gewerkt
wordt met volledige potten, zoals in het geval van het
grafveld van Elversele, bieden boringen een oplossing.
Hoewel organisch materiaal over het algemeen vergaat onder
invloed van de tand des tijds, doen sommige moleculaire
klassen dat niet altijd. Deze moleculen zijn zodanig klein
dat ze opgenomen kunnen worden in de matrix van het
aardewerk en daar bewaard blijven. Sporen van voedsel
kunnen dus aanwezig blijven in de kern van het aardewerk.
Een voorzichtige schatting stelt dat minstens 80% van het
archeologische aardewerk organisch residu bevat (Evershed,
2008; Dune et al. 2017). Deze moleculen worden dan gelinkt
aan types voedsel of andere organische producten.
Mogelijkheden van staalname
Aangezien de moleculen geabsorbeerd zijn in het aardewerk,
is een destructieve staalname helaas noodzakelijk. Hiervoor
zijn er twee opties: enerzijds het verpulveren van een stukje
scherf; of anderzijds met een boormachine gaatjes boren in
de pot en het gruis opvangen.
Voedsel als onderdeel van het Merovingisch grafritueel
Na een uitgebreide staalvoorbereiding wordt Gas
Chromatografie – Massa Spectrometrie (GC-MS) gebruikt
om de archeologische stalen te scheiden in individuele
moleculen, die op hun beurt gedetecteerd en geïdentificeerd
worden. De klasse van de vetzuren is het meest prominent
aanwezig in alle stalen; dit wijst er al op dat het aardewerk
op een bepaald moment tijdens zijn gebruiksleven voedsel
bevatte. Daarnaast zijn er ook sporen gevonden die wijzen op
dierlijke vetten (specifiek herkauwers) en plantaardig voedsel.
In het handgevormde aardewerk werden er ook ketonen
aangetroffen. Deze componenten worden gevormd door het
opwarmen van dierlijke vetten in vaatwerk. Ze zijn dus een
47
direct bewijs dat deze pot gebruikt werd om voedsel in te
bereiden, en niet louter om het te serveren. De gedetailleerde
resultaten van dit onderzoek werden recentelijk gepubliceerd
(Van de Velde et al., 2019).
voor voedselbereiding. Vermoedelijk kende deze pot een
andere levensloop dan het biconisch aardewerk, en werd hij
misschien eerst gebruikt als gewone kookpot, vooraleer hij in
het graf gedeponeerd werd, al dan niet met voedsel.
De combinatie van de chemische analyse met een
archeologische studie van het aardewerk, wijst er op dat
de acht bestudeerde biconische potten gebruikt werden om
voedsel in het graf te deponeren. Dit gebruik is wijdverspreid
tijdens de Merovingische periode. Voorheen echter werd dit
enkel nog maar vastgesteld via de aanwezigheid van bewaard
botmateriaal of van aangekoekt residu. Dit onderzoek
toonde dat ook de GC-MS techniek gebruikt kan worden
om na te gaan of Merovingisch aardewerk voedsel bevat
heeft. In combinatie met een ‘klassieke’ archeologische
studie van het aardewerk, kan een overtuigende hypothese
voor de gebruikscontext van het aardewerk en het daarin
aanwezige voedsel naar voor geschoven worden. Nog
interessanter is dat er op basis van het GC-MS onderzoek
een onderscheid gemaakt kan worden tussen het biconische
en het handgevormde aardewerk.
Als conclusie kan dus gesteld worden dat de GC-MS
methode niet alleen toelaat om meer inzicht te verkrijgen in
het effectieve gebruik en de gebruikscontext van aardewerk,
maar ook licht kan werpen op eventuele verschillen in dit
gebruik tussen verschillende groepen of zelfs individuen
aardewerk. Binnen een specifieke vraagstelling en een
doorgedreven archeologische studie, biedt GC-MS dan ook
enorm veel potentieel.
De afwezigheid van gebruikssporen of sporen van vuur op
het biconisch aardewerk, de dominant rituele context waarin
dit aardewerktype gevonden wordt, en de vaststelling dat de
exemplaren uit Elversele voedsel bevat hebben, wijst er op
dat deze potten hoogstwaarschijnlijk gebruikt werden in een
rituele context, tijdens het grafritueel, om voedsel in het graf
te deponeren en zo de dode deel te laten uitmaken van een
rituele gift-exchange en funerair feest.
De aanwezigheid van ketonen in het staal uit de
handgemaakte pot, toont aan dat dit exemplaar gebruikt werd
Bibliografie
J. D. Cramp, L. Evershed, R. P. Heron, C. Craig, O.
E. Stern, B. Knight, D. Barclay, A. Perrin, R. Straker,
V. Warman, S. Boyle, G. Stacey, R. Brettel, R. Smyth,
J. & Hammann S., 2017, Organic Residue Analysis and
Archaeology - Guidance for Good Practice. geraadpleegd op:
https://historicengland.org.uk/images-books/publications/
organic-residue-analysis-and-archaeology/.
Evershed R. P., 2008, Experimental approaches to the
interpretation of absorbed organic residues in archaeological
ceramics, World Archaeology, 40, p. 26-48.
Van de Velde T., Deschepper E., Mestdagh B., De
Clercq W., Vandenabeele P. & Lynen F., 2019, Lipids,
Funerals, Gifts and Feasts. Organic Residue Analysis on
Merovingian Ceramics from the Elversele Burial Field
(Belgium), Journal of Archaeological Science: Reports, 24,
p. 30-38.
Archeologisch onderzoek in het Kortrijkse (W.-Vl.)
Philippe Despriet
Door een grootschalig onderzoek in de Sint-Jan-deDoperkerk van Anzegem was het mogelijk de beperkte
opgravingen van 1982 in ruime mate aan te vullen. Van een
oudste kerk - genoemd in 1038 - werden nog geen resten
aangesneden. Maar vier met een stenen wand omkaderde
graven, voorzien van een uitsparing voor het hoofd van de
dode, kunnen uit de 11de ook de 12de eeuw dateren. De
Romaanse kerk kwam in twee fasen tot stand; eerst een
driebeukig opgebouwde neerkerk van vijf traveeën, in een
tweede fase gevolgd door een monumentale vieringstoren
met kruisbeukarmen uitgevend aan oostzijde op twee
rechthoekige kapellen en eindigend op een vlakgesloten
oostkoor. Voor deze laat-Romaanse constructie van ca.
1190-1210 zijn enkel in de omgeving van Laon (Fr., Aisne)
voorbeelden bekend. Jongere fasen: de verbreding van de
zijbeuken en de inwendige ombouw tot drie traveeën, een
koor in 1686 en een ruimere neerkerk in 1828. Naast graven
48
in de kerk en een grafveld omheen het gebouw zijn vooral de
vloeren van slibversierde tegels het vermelden waard.
Opgraving: Monument Vandekerckhove bvba.
In Kortrijk (West-Vlaanderen) werd de stadsmuur tussen de
zuidelijke Broeltoren en de Kanunnikpoort (voltooid 13531454; gesloopt 1684) over een lengte van 26m blootgelegd;
bakstenen constructie, rustend op aardbogen.
Opgraving: Monument Vandekerckhove bvba.
In Hulste (West-Vlaanderen, deelgemeente van Harelbeke)
werd een prospectieproject opgestart rond de walgrachthoeve
Het Goed te Vrijlegem. Ruim gedocumenteerd in
archivalische en iconografische bronnen vinden we naast
steentijd en Romeinse tijd ook de materiële bevestiging
vanaf ca. 1300 tot heden.
Studie: Archeologie Zuid-West-Vlaanderen.
Archaeologia Mediaevalis / 42
In Wervik (West-Vlaanderen) was de recente ontdekking in
de Leie van een gedateerde en gesigneerde steengoedkruik
uit Raeren aanleiding tot publicatie in regionaal verband:
Ph. Despriet, 2018, Jan Emens in Wervik. Producent
van steengoed (1566-1594) in Raeren en zijn handel met
Zuid-West-Vlaanderen, Archeologische en Historische
Monografieën van zuid-West-Vlaanderen, 98, Kortrijk.
Pollutie en afvalbeheer in Brussel (10de-16de eeuw) (BHG)
Devos Yannick
Pollutie en afvalbeheer zijn niet alleen vandaag belangrijke
maatschappelijke problemen in steden. Talloos zijn de
klachten over de stank van leerlooierijen, over dierlijke
kadavers die in rivieren ronddrijven, over het op straat
gooien van huishoudelijk afval en over varkens en honden
die vrijelijk rondkuieren en hun behoefte doen in de
middeleeuwse stad. Ze schetsen een beeld van een vuile stad
waar het afval zich overal ophoopt (zie bijvoorbeeld Keene,
1982). Hoe levendig deze getuigenissen ook mogen zijn, ze
laten niet toe om op objectieve wijze de vervuiling te meten.
De bodemanalyses die afgelopen decennia uitgevoerd werden
op een reeks sites in het Brusselse historische stadscentrum
laten toe om een objectievere kijk op de pollutieproblematiek
te krijgen.
Voor deze studie, gefinancierd door het Brussels
Hoofdstedelijk Gewest, werd nagegaan in welke mate de
bodems verontreinigd zijn met zware metalen (Cu, Pb, Zn,
Ni, …) en of deze vervuiling kan toegeschreven worden aan
pre-industriële activiteiten. Voor de 10de-13de eeuw werd
quasi nergens een significante vervuiling van de bodem met
zware metalen vastgesteld. Dit beeld verandert voor de 14de16de eeuw. Bijna alle onderzochte sites tonen een aanrijking
met Cu, Ni en Zn. Bijkomend micromorfologisch onderzoek
helpt om een inzicht te krijgen in de oorsprong van de pollutie.
Zo wijzen de aanwezigheid van talrijke microscopische resten
van metaalslakken (Fig. 1) op de nabijheid van smidsen. Een
andere bron voor de aanwezigheid van zware metalen is het
toenemende gebruik van kalkhoudende bouwmaterialen
(mortel, kalksteen). Ook de tonnen aangevoerde mest leiden
tot verhoogde concentraties. Hoewel de pollutie duidelijk
toeneemt in de 14de-16de eeuw, werden naar onze huidige
standaards nergens schadelijke waarden opgemeten.
Voorts werd gekeken naar andere types van ‘pollutie’, met
name het ophopen van organisch afval. Dit hoopt zich vooral
op in de lagere en nattere delen van de stad. Wanneer dit
afval in contact komt met zuurstof door het omwoelen van
de bodem verspreidt zich een stank van rottende organische
resten, die ongetwijfeld als hinderlijk werd ervaren.
Het tweede deel van de studie omhelst de bijdrage van
het geoarcheologisch onderzoek tot onze kennis van het
afvalbeheer in diverse periodes in Brussel.
Voor de 10de-12de/13de eeuw merken we dat het afval
typisch gerelateerd is aan het bemesten van de bodem. Deze
Fig. 1: Metaalslak (XPL).
Fig. 2: Kuil met lederafval (site van de Eenmansstraat).
mest omvat naast uitwerpselen, vooral huishoudelijk afval
en occasioneel resten van bouwmaterialen (fragmenten
huttenleem, hout, ….). Het lijkt erop dat in dit systeem het
afval vooral lokaal verwerkt werd.
De 13de/14de-16de eeuw toont een heel ander patroon.
Afval lijkt nu steeds vaker geselecteerd en geconcentreerd
49
te worden. Bij opgravingen in de Beenhouwersstraat werden bijvoorbeeld
specifieke afvalkuilen aangetroffen, gevuld met lederafval van het atelier van de
schoenmaker (Fig. 2). Een paar meter verder bevond zich dan weer een zone waar
duizenden runderkaken en hoornpitten werden gedeponeerd (Fig. 3). Op het site
van de Steenstraat werd dan weer een zone opgegraven die diende als een soort
toiletsteegje (Pisstraetken) (zie Devos et al., 2017). Toch treffen we ook in deze
periode nog een typische mengeling aan van uitwerpselen, huishoudelijk afval en
bouwmateriaal, met name in de vele tuinlagen.
Bibliografie
Devos Y., Nicosia C., Vrydaghs L., Speleers L., van der Valk J., Marinova E.,
Claes B., Albert R.M., Esteban I., Ball T.B., Court-Picon M. & Degraeve A.,
2017, An integrated study of Dark Earth from the alluvial valley of the Senne
river (Brussels, Belgium), in: Quaternary international, 460, 175-197.
Keene D.J., 1982, Rubbish in medieval towns, in: Hall, A.R. & Kenward, H.K.
(Eds.), Environmental archaeology in the urban context (CBA Research Report,
43), London, p. 26-30.
Fig. 3: Concentratie runderkaken en
hoornpitten (site van de Eenmansstraat).
Charleroi : l’un des plus anciens ouvrages d’art ferroviaire mis au jour
Quai de la Gare du Sud (Ht)
Michèle Dosogne
Le 8 janvier 2018, l’AWAP (Direction opérationnelle
Zone Ouest) est avertie de la mise au jour de vestiges sur
le chantier de construction d’un nouveau bâtiment pour
Infrabel au Quai de la Gare du Sud à Charleroi. Sur place,
les maçonneries sont rapidement identifiées comme celles
d’un pont ferroviaire de la première moitié du XIXe siècle.
De facture soignée, l’ouvrage d’art en brique et pierre
calcaire est pourvu de quatre arches. Une intervention
archéologique de deux jours est menée dans la foulée pour
assurer l’enregistrement des vestiges au fur et à mesure de
leur dégagement par l’entreprise.
La forteresse carolorégienne est créée de toute pièce en 1666.
Elle connaît plusieurs grandes phases de développement de
la seconde moitié du XVIIe au XIXe siècle (Dosogne &
Fig. 1 : Charleroi, le pont ferroviaire en cours de dégagement. Photo
© AWAP/Dir. Opérationnelle Zone Ouest.
50
Lecomte, 2014, p. 163-170). Au lendemain de la défaite de
Napoléon à Waterloo, elle est intégrée à la nouvelle Barrière
des Pays-Bas. Il est fait table rase des anciens remparts et
une toute nouvelle fortification est érigée entre 1816 et 1821
(Verschueren, 2009, p. 46).
Après la création de l’état belge en 1830, la ville émet le
souhait de créer une gare en rive gauche de la Sambre.
L’installation de la ligne de chemin de fer et des infrastructures
nécessite la démolition partielle de plusieurs bastions bordant
la rivière. La demande est rejetée mais l’État belge propose
de repousser la ligne de remparts de 200 m vers le sud afin
d’intégrer les équipements. La décision est prise le 9 mai
1840 et le projet est accepté en 1841.
Les vestiges mis au jour correspondent à l’un des ponts
supportant la ligne de chemin de fer entrant dans l’emprise
fortifiée de la Ville-Basse depuis l’est. Ces aménagements
datent de 1841-1843 (Verschueren, 2009, p. 58-59). Sur
le « Plan directeur de la forteresse de Charleroi » (1853)
conservé au Musée des Chasseurs à Pied de Charleroi et qui
illustre les modifications du front bastionné sous le régime
belge, deux ponts successifs sont illustrés à cet endroit. L’un
surplombe le fossé noyé et traverse le rempart. Il est précédé
par un autre pont enjambant une zone humide bordant les
remparts à l’extérieur. C’est cet ouvrage d’art qui a été
redécouvert en ce début d’année 2018. Cette portion des
remparts de la Ville-Basse a probablement été démolie entre
1872 et 1875 (Verschueren, 2009, p. 65).
Ces vestiges illustrent les deux visages de la cité
carolorégienne : la forteresse et la métropole industrielle. Ils
témoignent de la phase la plus tardive de la fortification, soit
Archaeologia Mediaevalis / 42
les modifications apportées par l’État belge à la forteresse
hollandaise mais également de l’introduction du chemin de
fer, dont l’impact sera essentiel au développement industriel
de la cité.
Bibliographie
Dosogne M. & Lecomte A., 2014. Charleroi, forteresse
oubliée. In : Demelenne M. & Docquier G. (dir.). Trésors ?
Trésors ! Archéologie au cœur de l’Europe, Bruxelles,
p. 160-171.
Verschuren L., 2009. Les fortifications de Charleroi
au XIXe siècle. Leur insertion dans la tradition des
fortifications des Temps Modernes et la gestion de leurs
vestiges. Mémoire présenté pour l’obtention du grade de
Licencié en Philosophie et Lettres à l’Université Catholique
de Louvain. Document inédit.
Un exemple de petite irrigation médiévale sur le site Les Tournelles
à Roissy-en-France (Val-d’Oise, F)
Jean-Yves Dufour
Dans le domaine hydraulique, les sites de la période antique
sont souvent riches d’aqueducs, de canalisations d’eau et de
bassins en tous genres, tandis que les sites du Haut Moyen
Âge exhumés en France livrent à leurs fouilleurs des mares
et de nombreux fossés interprétés au mieux comme drains
destinés assainir les sites.
On passe ainsi de l’image d’une civilisation construite,
raffinée, propre et limpide, à celle de cultures rurales, rustiques
et bourbeuses. Nous démontrons dans cette communication,
qu’un petit groupe d’agriculteurs du VIIIe siècle est
également tout à fait capable de concevoir et mettre en forme
un système de petite irrigation. Seuls le moindre degré de
conservation des vestiges fossoyés et notre méconnaissance
de la diversité des techniques agraires, limitent la lecture
fonctionnelle des sites du Haut Moyen Âge.
L’exemple est issu de la commune de Roissy-en-France
(Val-d’Oise). Sur un site d’habitat « sec » et occupé depuis
le VIe siècle, la transition du VIIIe siècle. est marquée par
la création d’une zone humide. Un fossé adducteur d’eau
permet la création d’une zone herbeuse humide. Des analyses
micromorphologiques et phytolithiques confortent notre
lecture archéologique.
Sur le même site, l’apparition d’un réseau de tous petits
fossés traduit une remise en culture du terrain. Un balayage
de la littérature agronomique moderne et contemporaine,
nous enseigne que ces fossés sont certainement destinés
à l’irrigation de prairies ou de cultures légumières.
L’espacement, la morphologie et les dimensions de ces fossés
correspondent au schéma d’une irrigation par infiltration.
Het erf met onzichtbaar woonhuis te Zele Wijnveld (fase 1) (O.-Vl.)
Tina Dyselinck
In mei 2016 werd door BAAC Vlaanderen een
opgraving uitgevoerd in opdracht van Cordeel
nv op een deel van de terreinen te Wijnveld. Het
onderzoeksterrein, 7500 m2, bevindt zich langs
de weg Wijnveld aan het gehucht Hoek en wordt
door de Poldergote in twee gedeeld. De opgraving
situeert zich op het laagterras tussen de Scheldeen Durmevallei, net ten noorden van een zandrug
die richting zuidwesten naar een oude meander
van de Schelde loopt.
In de streek ten oosten van Gent kunnen voor de
grote middeleeuwse ontginningen, tot in de 12de13de eeuw, uitgestrekte bossen onderscheiden
worden. Deze bossen werden onderling gescheiden
door uitgestrekte heidegebieden, die mogelijk
door intensieve begrazing zijn ontstaan. Deze
Fig. 1: Topografische kaart met aanduiding van het plangebied.
51
Fig. 2: Sporen met
aanduiding van de aard
van het spoor op de Atlas
der Buurtwegen.
versnipperde wastines zijn het gevolg van een eeuwenlang
degeneratieproces ten gevolge van het gebruik van minder
begroeide delen van het woud voor het weiden van vee. Door
onbewust ingrijpen door de mens is dit bosbestand langzaam
veranderd in heidegebieden. In de 13de eeuw kent de
ontginningsbeweging een nieuw elan met de ontginning van
die heidegebieden, waarbij voornamelijk de afwatering van
de gebieden een grote invloed speelde. Dit duidt tevens dat
deze ontginningen zich situeerden op moeilijk draineerbare
gronden die men tot dan toe had vermeden. In de 13de eeuw
waren enkel nog gronden beschikbaar ter ontginning die
grote inspanningen vergden om te ontginnen en toch slechts
een beperkte opbrengst konden garanderen.
De site te Zele Wijnveld (fase 1) past vermoedelijk binnen
hierboven geschetst kader. Samen met de opgravingen
gedaan op fases 2 en 3 kan gesteld worden dat het gebied
in ontginning is genomen vanaf de vroege of volle
middeleeuwen maar met zekerheid vanaf de 12de eeuw.
Om meer land in gebruik te nemen, zijn de betere gronden
volledig in ontginning genomen, ook de gronden waarop
eerder de bewoning was gesitueerd (fases 2 en 3). De
bewoning verhuisde naar natter gelegen terreinen, die gezien
de evolutie in de woonbouw in deze periode, minder voor
problemen zorgde dan voorheen. De bewoning van fases 2
en 3 situeren zich voornamelijk in de 12de eeuw waarna er in
de 13de eeuw enkel nog sprake is van agrarische activiteiten.
De bewoning heeft zich dan vermoedelijk verplaatst, onder
52
andere naar de site van fase 1. Ter hoogte van fases 2 en 3
komen terug wat meer houtskoolmeilers voor, wat wijst op
regeneratie van het bosbestand, of eerder, het hakhoutareaal.
Met een boerenerf waarvan het vondstmateriaal een datering
aangeeft in de 13de-14de eeuw mag standaard gezocht worden
naar een huis op poeren. De evolutie van woonhuizen wordt
namelijk gekenmerkt door het steeds ondieper ingraven van
de dragende palen, een ontwikkeling naar een bovengrondse
fundering op poeren voor deze dragende palen. Een dergelijke
evolutie is vastgesteld bij de Tiendenschuur van Ter Doest
te Lissewege, waar een in 1350 opgetrokken structuur de
bouwconstructie van voorgaande eeuwen verderzet maar op
een andere fundering. Slechts uitzonderlijk worden restanten
gevonden van poeren of standgreppels op archeologische
opgravingen. Maar in vele gevallen blijft de determinatie
onzeker.
Wat betreft erfindeling en erfelementen leven oude
elementen gewoon door, waarbij steeds bijgebouwen,
hooimijten, mestkuilen en erfindelingen voorkomen. Door
de verplaatsing echter van de erven naar nattere delen van de
omgeving wordt afwatering wel steeds belangrijker. Ondiepe
greppels dienen om het hemelwater af te voeren, terwijl
de diepere greppels de grondwatertafel moesten verlagen.
Het laatmiddeleeuwse erf zou dan vooral gekenmerkt
worden door een intens beeld van afwateringssystemen, de
aanwezigheid van een waterput, een mogelijke mestkuil en/
Archaeologia Mediaevalis / 42
Fig. 3: Aanduiding van de
functionele zones op het erf.
of potstal en hier en daar een bijgebouw. Het hoofdgebouw
zou volledig gemist kunnen worden door het gebruik van de
nieuwe bouwtechnieken. Het aanwezige vondstmateriaal in
de vullingen van de verschillende sporen zou niettemin wijzen
op een intense occupatie, met zowel gebruiksaardewerk als
bouwceramiek.
Te Zele Wijnveld fase 1 zijn al deze elementen aangetroffen.
De talrijke greppels, van verschillende formaten in diepte en
breedte, bevatten aanzienlijk wat materiaal dat het gebruik
van het erf in de 13de-14de eeuw plaatst. De aanwezigheid
van minstens één potstal, maar mogelijk tot zes potstallen, een
waterput, een rootgreppel, boomplantkuilen en verschillende
andere kuilen geven allen de mogelijkheid van een erf aan.
Het is mogelijk dat de Poldergote, waarvan de datering van
de aanleg onduidelijk is, een duidelijke begrenzing betrof van
minimaal twee erven met de Poldergote als erfgrens. Er zijn
geen aanwijzingen voor faseringen in het vondstmateriaal.
Bovendien getuigt de bouwwijze op enige duurzaamheid,
allen aanwijzingen voor een vermoed gelijktijdig gebruik.
Het ontbreken van een woonhuis in deze periode is perfect
te verklaren door de evolutie in de bouwtechnieken in deze
periode en het gebrek aan sporen die deze nalaten in de
ondergrond. Toch, ook poeren en stiepen worden ingegraven,
weliswaar minder diep, maar ze kunnen niettemin worden
aangetroffen in het archeologische vlak. Het ontbreken van
deze sporen op deze opgraving kan verklaard worden aan de
hand van de hoogtekaart en meer bepaald het hoogteprofiel.
Hierop is duidelijk zichtbaar hoe in de loop van de tijd bolle
akkers zijn ontwikkeld, na het verlaten van de erven. De
vorming van bolle akkers zijn een typisch fenomeen voor
het Waasland in de late middeleeuwen en zijn getuige van
een doorgedreven akkerbouw waarbij vruchtbaar materiaal
wordt opgebracht en gericht wordt geploegd om erosie
van de vruchtbare bovengrond tegen te gaan. Hoewel bolle
akkers traditioneel als positief worden geïnterpreteerd voor
de bewaring van archeologische sporen die zich eronder
bevinden, wordt een doorgedreven beakkering natuurlijk
nefaster voor sporen die zich in de Ap bevinden, of er net
onder, gezien de Ap gericht wordt bewerkt, verhardingen
worden uitgezuiverd en ondiepere sporen mee ingeploegd.
Het botanisch onderzoek wijst op een 13de-eeuws boerenerf
met akkers, moestuin, fruitbomen en weiland rond een
waterkuil. Men verbouwde rogge, tarwe en/of gerst, vlas,
hennep, biet, pruim en mogelijk ook haver. Verder bood
de omgeving de mogelijkheid om bosaardbeien, bramen,
hazelnoten en veldzuring te verzamelen. Het erf bevond
zich in een halfopen landschap, waarin heide een grote
rol zal hebben gespeeld. Er zijn aanwijzingen voor de
exploitatie van deze heide, hoewel het pollenspectrum uit
de potstal eerder wijst op het gebruik van bosstrooisel of
plaggen uit een bosrijke omgeving. De aanwezigheid van
een rootkuil kon niet met zekerheid bevestigd worden, maar
de macrobotanische aanwijzingen voor de teelt van vlas en
hennep lijken dit in ieder geval te suggereren.
53
Waarom het erf in de 14de eeuw werd verlaten, is onduidelijk.
Op dit ogenblik wordt namelijk aangenomen dat de erven
vrij standvast worden en blijvend hergebruikt worden
tot laatmiddeleeuwse boerderijen of zelfs boerenerven
in de nieuwe tijd. Dit is ook een van de hoofdredenen
waarom deze periode sterk ondervertegenwoordigd blijft
in de archeologische data. Wel is er mogelijk een relatie
met de eerste vermelding van het Hof ten Goede, een
kasteeldomein op niet minder dan 450 meter ten westen
van het plangebied. De eerste vermeldingen betreffen een
buitengoed van de familie Sersanders, de latere markgraven
van Luna. In 1452 werd het goed door de Gentenaars
vernield en kreeg het de naam ‘Verbrand Hof’ (https://
id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/84095). Het is heel goed
mogelijk dat de omliggende gronden opgenomen werden in
de kasteeldomeinen en voor een verandering zorgden in het
gebruik van de percelen. Verder archiefonderzoek kan hier
mogelijk uitsluitsel over brengen.
Bibliografie
De Clercq W., 2017, De houten boerderijbouw in het
noordelijk deel van het graafschap Vlaanderen, Een
cultureel-biografische verkenning in bouwtradities (ca.
500-1500 n. Chr.), in: De Groote K. & Ervynck A.,
(red.), Gentse geschiedenissen ofte, nieuwe historiën uit de
oudheid der stad en illustere plaatsen omtrent Gent, Gent,
p. 45-66
Dyselinck T., 2018, Archeologische opgraving ZeleWijnveld fase 1, BAAC Vlaanderen rapport 802,
Mariakerke.
Huijbers A.M.J.H., 2007, Metaforiseringen in beweging,
Boeren en hun gebouwde omgeving in de Volle
Middeleeuwen in het Maas-Demer-Scheldegebied,
Proefschrift Universiteit Amsterdam.
Van Der Meer W., 2018, Archeobotanisch onderzoek van
enkele sporen van Zele-Wijnveld, fase 1, BIAXiaal 1031.
Van Doesburg J. & Groenewoudt B., 2014, In search of
the invisible farm, Looking for archaeological evidence
of late medieval rural settlement in the sandy landscapes
of the Netherlands (1250-1650 A.D.), Journal of Field
Archaeology 39-1, p. 51-66.
Verbeek C. 2016, Evaluatierapport A-16.0071 Zele
Wijnveld, Definitief onderzoek
Verhulst A., 1995, Landschap en landbouw in middeleeuws
Vlaanderen, Gent.
Verspay J.P.W., 2007, Het Brabantse platteland in de Late
Middeleeuwen, ongepubliceerde scriptie
Een ontginningshoeve te Lichtervelde Stegelstraat –
het botanisch verhaal (O.-Vl.)
Tina Dyselinck &
Wouter Van Der Meer
In het voorjaar van 2016 werd door
BAAC Vlaanderen in opdracht van
Matexi nv een opgraving uitgevoerd
op de hoek van de Stegelstraat en de
Tweelindenstraat, aan de zuidelijke
dorpskern
van
Lichtervelde.
Tijdens het vooronderzoek werden
sporen aangetroffen uit de late
middeleeuwen op een vrij natte
en laaggelegen locatie in het
landschap.
De opgraving situeerde zich ter
hoogte van de noordelijke flank
van het plateau van LichterveldeHooglede.
Onmiddellijk
ten
noorden bevindt zich het WestVlaams Laagplateau wat zich
Fig. 1: Structurenkaartje met aanduiding
van de belangrijkste gebouwen en
indeling van het erf.
54
Archaeologia Mediaevalis / 42
spoor
structuur
vondst
code
datering BP
gecalibreerde datering
68,2% waarschijnlijkheid
gecalibreerde datering
95,4% waarschijnlijkheid
4003
WAKL2
101
Poz-90653
880±30BP
1055 AD (14,4%) 1077 AD;
1154 AD (53,8%) 1212 AD
1042 AD ( 27,0%) 1105 AD;
1117 AD (68,4%) 1222 AD
2200
WAKL4
107
Poz-90654
570±30BP
1320 AD (40,9%) 1350 AD;
1391 AD (27,3%) 1411 AD
1304 AD (57,8%) 1365 AD;
1384 AD (37,6%) 1423 AD
Fig. 2: Tabel met de koolstofdateringen van S4003 (de poel) en S2200 (de waterkuil).
kenmerkt door Tertiaire cuestastructuren onder een dunne
Quartaire mantel. Dit gebied komt overeen met het Houtland,
een vermoedelijk 11de/12de-eeuws ontginningslandschap.
De gronden in dit gebied worden over het algemeen voor
landbouw gebruikt, verdeeld in blok- en strookvormige
percelen, omgeven door greppels, bomen en hagen (Boccage
Flamand).
afkomstig van bomen of planten uit de struiklaag, ondergroei
of randen van de bossen. Het gaat om resten van ruwe berk,
maar even goed van zachte berk, winter/zomereik, zwarte
els, wilg en populier. Het struikgewas en struweel bevatte
braam, vlier, hazelaar en mogelijk roos. Taxa uit kruidachtige
vegetatie van bossen en bosranden zijn valse salie, fijne
kervel en kleefkruid.
De opgraving heeft sporen opgeleverd waarvan de
meerderheid in de late middeleeuwen dateren. Het gaat om
waterputten, poelen, greppels, een hoofdgebouw en enkele
bijgebouwen. De resultaten werden reeds kort aangehaald in
de kroniek van 2018.
De resten van cultuurgewassen zijn beperkt en bestaan uit de
veldgewassen rogge (resten van de aarspil) en vlas (zaden en
fragmenten van kapsels) en de boomgaardvruchten zoete kers
en pruim. Tredplanten en soorten uit ruigten zijn eveneens
teruggevonden, net als enkele resten van waterplanten,
oevervegetatie en andere natte of wisselend natte en
droge vegetatietypen. Weinig taxa wijzen op grasland- en
heidevegetatie.
De analyses op botanische en palynologische monters uit
natte contexten op het erf, gecombineerd met 14C-dateringen
vervolledigen het beeld van het boerenerf. In de vullingslagen
van een poel (S4003), gedateerd in de 13de eeuw, zijn hoge
boompollenpercentages aangetroffen (ca. 80%), waarin els
het meest voorkomt, gevolgd door eik, hazelaar, berk en
beuk. Kruidachtigen van grasland en heide zijn eveneens
aangetroffen, waaronder grassen, struikhei, smalle weegbreetype, scherpe boterbloem-type, veldzuring-type en blauwe
knoop. Van de cultuurgewassen zijn pollen aangetroffen van
rogge, gerst/tarwe-type en granen-type. Akkeronkruiden en
ruderalen zijn zwak vertegenwoordigd. Er is een enkele spore
van een mestschimmel gevonden, nl. het menhirzwammetjetype.
De macrorestenanalyse uit die context getuigt van een
zwakke vertegenwoordiging van cultuurgewassen, met een
enkel niet te determineren verkoolde graankorrel en enkele
pitten van een mispel. Akkeronkruidvegetatie is wel goed
vertegenwoordigd, met zowel taxa van voedselrijke akkers
als van matig voedselrijke en kalkarme akkers. Taxa van
grasland- en heidevegetatie komen eveneens voor. Planten
van bos- en bosrandvegetatie zijn zeer duidelijk aanwezig.
Opvallend zijn de vele zaden van valse salie. Verder zijn
wilg, zwarte els, ruwe/zachte berk, populier, braam, vlier en
drienerfmuur aanwezig.
In de vullingslaag van een waterkuil (S2200), gedateerd
in de 13de-14de eeuw, zijn grote hoeveelheden houtresten
aangetroffen. Dit is te wijten aan de bemonsterde laag,
waarvan in het veld werd vermoed dat het ging om een soort
filter op de bodem van de waterkuil. Dit hout bestaat vooral
uit resten van dunne takken afkomstig van wilg en zwarte
els. Er zijn ook houtspaanders aangetroffen, wat wijst op
houtbewerking. De meeste macroresten uit dit staal zijn
Het botanische onderzoek schetst een beeld van de site in
de late middeleeuwen dat gedeeltelijk overeenkomt met de
kaart Potentieel Natuurlijke Vegetatie, hoewel het aandeel
van els opvallend hoog is. Er lijken verschillende bostypen
vertegenwoordigd. Bos van nattere bodem, zoals beekdalen
en depressies, worden gekenmerkt door taxa als zwarte els en
wilg. Het hoge aandeel pollen van els is mogelijk te wijten
aan een lagere mate van drainering (lees: minder gronden
met afwateringsgreppels) ten opzichte van de huidige
situatie op de PNV. Het is mogelijk dat het aandeel els is
uitvergroot doordat beide natte contexten vanzelfsprekend in
natter gelegen delen van het landschap werden aangelegd.
Toch, het macrorestenspectrum uit de waterkuil getuigt ook
van bos van droge grond. Het pollenbeeld wijst bovendien
op schaduwrijke bossen, met taxa als beuk, linde en hulst
en klimop. Deze bomen en struiken zijn kenmerkend voor
oud bos met een gerijpte bosbodem. De vertegenwoordiging
van valse salie wijst eerder op voortschrijdende ontginning,
gezien deze soort graag op kapvlaktes voorkomt.
Het areaal heide zou op basis van de pollenresultaten
eerder beperkt zijn, maar er zal wel sprake zijn van heideexploitatie, gezien het voorkomen van macroresten in beide
natte contexten. Het Bulskampveld, waar het Lichterveldse
Veld ten noorden van de site deel van uitmaakte, bestond uit
uitgebreide en omvangrijke heidevelden. Ook kan er sprake
zijn van kleine veldjes en overgangssituaties tussen bos, heide
en grasland in de nabije omgeving van de opgravingssite.
Grasland is niet sterk vertegenwoordigd. Wel komen een
aantal indicatoren voor begrazing voor zoals het smalle
weegbree-type, veldzuring-type en scherpe boterbloem-type.
55
Fig. 3: Vereenvoudigd pollendiagram van S4003 en S2200.
In de macrorestenstudie wordt gesproken van kruipende
boterbloem-type en krulzuring-type. Ook zilverschoon en
egelboterbloem kunnen gezien worden als indicatoren voor
een matig intensief beweid grasland. In combinatie met de
mestschimmelspore, al is het er maar één, vormen deze taxa
aanwijzingen voor de aanwezigheid van vee.
Er werd minstens tarwe, rogge, vlas en mogelijk gerst en
haver verbouwd. Tarwe en rogge waren de belangrijkste
wintergranen in de late middeleeuwen. Gerst en haver waren
dan de zomergranen, zowel voor menselijke voeding, maar
ook voor de brouwerij en als diervoerder. Vlas was een
belangrijk nijverheidsgewas, zowel voor vezels voor linnen
als olierijke zaden. Het was een zomergewas en vooral de
vezelteelt was arbeidsintensief. In de middeleeuwen bevond
de vlasverwerking en de linnenweverij zich voornamelijk op
het platteland en bood het gewas de mogelijkheid om een
halffabricaat of eindproduct op de markt te brengen.
Tuinbouwgewassen zijn niet met zekerheid geïdentificeerd.
Zaadjes van peen of munt kunnen even goed van de
wilde variant afkomstig zijn, evenals de pollen van
vlinderbloemigen kunnen wijzen op de cultiveerde erwt of
boon of een wilde soort binnen de familie.
Resten van fruitbomen wijzen op de aanwezigheid van
mispels, pruimen en kersen. Ook hazelaars en vlieren werden
aangeplant voor hun opbrengst, maar deze vruchten konden
ook in het wild verzameld worden. Minder gebruikelijk
in de late middeleeuwen was de consumptie van eikels en
beukennoten, maar deze werden wel benut om varkens op te
mesten. Dit was vooral in bosachtige regio’s van groot belang.
Het impliceert een extensief bosgebruik gecombineerd met
veeteelt. De omliggende bossen werden zo gebruikt voor
beweiding, voeder- en strooiselwinning, waarbij vooral
de eiken-beukenbossen een grote waarde kenden. De vele
zaden van valse salie lijken hier op bosexploitatie te wijzen.
Dit Waldviehbauertum wordt gepositioneerd tegenover het
Heideviehbauertum, waarin akkerbouw gecombineerd wordt
met de exploitatie van heidevelden. De aanwijzingen van
56
heide zijn hier echter te beperkt om hiervan een doorgedreven
exploitatie te spreken.
De akkeronkruiden, zoals spurrie, schapenzuring, korenbloem
en kleine leeuwenklauw, lijken te wijzen op de verbouw van
(winter)graan op matig voedselrijke, zure en dus vrij schrale
akkers. Knopherik en gewone hanenpoot komen eerder voor
tussen het zomergraan op een dergelijke akker.
Samenvattend geeft het onderzoek een beeld van een
geïsoleerd boerenerf in de 13de eeuw, gelegen in een
bosachtige omgeving. Men verbouwde rogge en tarwe en/of
gerst en bezat één of meerdere fruitbomen. Vermoedelijk had
de exploitatie van het bos rondom de hoeve een belangrijke
rol in het landbouwsysteem. Het bos diende waarschijnlijk
als graasgrond en er zijn aanwijzingen voor het verzamelen
van strooisel dat zal hebben gediend om de kwaliteit van de
schrale akkers te verbeteren. Er zijn eveneens aanwijzingen
voor een beperkte heide-exploitatie. Mogelijk werd de grond
hiervoor ook af en toe gemergeld, wat de akkeronkruiden
voor kalkrijke gronden kan verklaren. Rond de vindplaats
bevonden zich begraasde graslanden en veeteelt speelde
mogelijk een grote rol in dit boerenbedrijf. In de 14de eeuw
lijkt de ontginning verder gevorderd, hoewel er nog steeds
sprake is van een zeer bosachtige omgeving.
Bibliografie
Demoen D. et al., 2016, Archeologische prospectie met
ingreep in de bodem, Lichtervelde Stegelstraat, BAAC
Vlaanderen rapport 165.
Dyselinck T. et al., 2018, Archeologische opgraving,
Lichtervelde Stegelstraat, BAAC Vlaanderen rapport 672.
Dyselinck T., 2018, Lichtervelde Stegelstraat, een
ontginningshoeve aan de rand van het Bulskampveld,
Archaelogia Mediaevalis 41.
Van Der Meer W., 2017, Onderzoek naar pollen en
macroresten uit archeologische sporen te LichterveldeStegelstraat, BIAXiaal 975.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Adduction, collecte, rétention et évacuation des eaux et des eaux-vannes dans le
bâtiment de l’Aula Magna du palais du Coudenberg à Bruxelles (RBC)
Michel Fourny
Les latrines
Conservé aux Archives de la Ville de
Bruxelles, le registre « Percquement boeck
mette taisten » ou « livre des receveurs » de
la Ville (1447 - 1554), contient notamment
des inventaires de matériaux à fournir et des
descriptions de tâches à effectuer au niveau
des fondations et des soubassements de la
salle d’apparat de l’Aula Magna de Philippe
le Bon. Dès 1452, il y est fait mention de
fosses de latrines (heymelijcheyden), alors
qu’un document daté de 1459 du même
« Percquement boeck… » désigne des
« heimelicheiden » au nombre de quatre
ou cinq. Des accessoires spécifiques sont
énumérés, nécessaires à l’édification de
ces latrines dont il s’agissait de pourvoir
les appartements situés au-dessus de la
salle d’apparat. Ces mentions et décomptes
concordent parfaitement avec les cinq
fosses aménagées d’origine dans les
fondations du bâtiment et retrouvées lors
des fouilles. Ces cavités voûtées de plan
rectangulaire sont réservées en creux
au sein du blocage interne de l’épaisse Fig. 1 : Schéma de localisation des ouvrages hydrauliques de l’Aula Magna du palais du
maçonnerie. À la base des fondations, Coudenberg à Bruxelles.
elles s’ouvrent pleinement vers le substrat Dessin anonyme, Vue de la Chapelle de la cour du côté de la rue Isabelle. Dessin à la plume
e
sableux perméable, propice à la percolation avec lavis, XVIII siècle, Bruxelles, Musée de la Ville de Bruxelles, Maison du Roi, inv. L-19984, détail, avec compléments de l’auteur.
des eaux-vannes. Elles comportent chacune
un soupirail de curage accessible par la voirie, ainsi qu’un elle pas donné entière satisfaction ? Ceci expliquerait les
conduit vertical de décharge de latrines qui s’élevait à une modifications techniques qui ont été adoptées et généralisées
hauteur variable, mais de plus de trente mètres, jusqu’à par la suite. En alternative, il se pourrait que les différences de
l’étage supérieur des appartements. Par la confrontation conception et de mise en œuvre révèlent l’expression de choix
avec les plans anciens, on constate que chaque conduit individuels des exécutants. Si l’on suit cette hypothèse, ceuxvertical est exactement aligné avec un des trumeaux qui ci auraient disposé d’une marge de manœuvre dans les détails
séparent les hautes fenêtres de la salle d’apparat située à de la réalisation. Une troisième hypothèse, non documentée
l’étage. Ceci indique la parfaite maîtrise globale du projet par les sources écrites et qui n’exclut pas les précédentes,
de la construction dès la pose des premières assises des pose la question de changements qui seraient intervenus dans
fondations. Similaires dans la conception, les cinq fosses ne la composition de l’équipe des maçons, dès ce stade initial
sont cependant pas toutes identiques dans le détail de la mise de la construction. La même question se pose à propos de la
en œuvre et des dimensions, malgré le fait qu’elles ont toutes cinquième fosse du programme d’origine qui fut aménagée
été réalisées sur une courte durée et sous la direction d’un seul après une interruption des travaux (cf. les descriptions de
homme, Guillaume Devogel, adjudicataire de l’entreprise et 1453). De nouvelles différences apparaissent dans les détails
surveillant du chantier jusqu’en 1455. Quatre de ces fosses de sa mise en œuvre, notamment par la présence de matériaux
coïncident avec la phase initiale du chantier, décrite dans un pierreux neufs, alors que les quatre précédentes intègrent
document de 1452 ; la cinquième fosse est décrite dans un manifestement des moellons de remploi. Des indices déduits
document daté de 1453. La fosse que nous identifions comme de plans anciens permettent d’envisager que cette cinquième
étant la toute première qui fut construite diffère nettement fosse a pu desservir aussi des latrines qui étaient situées au
des trois suivantes, en dépit du fait qu’elles relèvent de la niveau de la salle d’apparat. Une sixième fosse a été ajoutée
même phase. Cette première formule mise en œuvre n’aurait- hors d’œuvre en 1600 (sources écrites faisant foi), soit un
57
Fig. 2 : Schéma de localisation en plan des ouvrages hydrauliques de
l’Aula Magna. Dessin de l’auteur.
Rouge : latrines et fosses d’aisance ;
Vert : bassin et caniveau d’évacuation des eaux usées ;
Bleu : citerne et récolte/évacuation des eaux pluviales de la toiture.
siècle et demi plus tard. Il n’est donc pas surprenant qu’elle
diffère des autres, tant par les dimensions que par la mise
en œuvre qui fait à nouveau usage de matériaux de remploi.
Enfouie sous la voirie, elle est accolée aux fondations du
mur gouttereau de l’Aula Magna et constitue l’exutoire de
latrines dont nous avons retrouvé des vestiges dans le bas de
l’escalier en vis d’une tourelle d’angle du bâtiment. Peut-être
s’agissait-il de desservir à la fois la salle d’apparat, les étages
et la chapelle voisine ?
Les caniveaux et conduits d’évacuation des eaux-usées
D’autres ouvrages hydrauliques que les fosses d’aisance ont
été aménagés à l’origine au cœur des massifs de fondation. Il
s’agit de conduits d’évacuation des eaux usées ou pluviales.
Deux canalisations souterraines à faible pendage traversent
les fondations du bâtiment et aboutissent à l’air libre à la base
du pignon nord, qui est logiquement localisé du côté bas de
la pente naturelle du terrain. On se situe dans le secteur dont
les travaux aux fondations ont été décrits dans le document
daté de 1453, sans toutefois que les canalisations y soient
mentionnées. Une des canalisations débouche au pied de
la tourelle nord-ouest. Orientée perpendiculairement au
pignon, elle devait probablement desservir la grande cuisine,
où un petit puisard cubique de rejet des eaux usées est
conservé dans le sol pavé. Elle fut désaffectée et murée lors
de la construction, au XVIe siècle, de la chapelle de Charles
Quint et du grand escalier qui la sépare de l’Aula. Les parois
du conduit sont maçonnées à l’aide de moellons neufs
soigneusement taillés qui prennent appui sur le fond dallé de
grandes pierres plates. Des grandes dalles similaires ont été
utilisées pour la couverture. Le second conduit a pu servir
d’exutoire aux eaux pluviales de la cour intérieure du palais,
car il traverse obliquement les fondations du mur pignon
et de la tourelle d’angle nord-est. Il n’a pas été désaffecté
lors de la construction de la chapelle au XVIe siècle car son
parcours a été modifié.
58
Un réseau de caniveaux et de canalisations découle
de transformations qui sont intervenues à une période
indéterminée mais que nous sommes tenté de situer vers
1600, en rapport avec des travaux d’adduction d’eau au
palais, à l’aide d’une machine hydraulique qui a été établie
sur le ruisseau Maelbeek. Nous conservons la trace en
négatif d’un « bassin » de forme rectangulaire d’où de l’eau
se déversait dans un caniveau non couvert, aménagé dans
le sol pavé d’un local technique dont l’usage nous échappe.
L’eau chutait ensuite vers le couloir central des salles basses
de l’Aula, via un tuyau vertical (manquant) pour ruisseler en
contrebas dans un caniveau constitué de pierres bleues taillées
en forme de canal. Ce caniveau non couvert aboutissait dans
un dévidoir en briques qui déviait le cours de l’écoulement
un peu plus bas et à la perpendiculaire, dans un caniveau
de briques sommairement couvert de dalles irrégulières.
Les eaux rejetées traversaient ainsi la « grande cuisine » de
part en part, pour enfin se déverser à l’air libre dans la rue
pavée, par une gargouille qui a été insérée dans le bas du mur
gouttereau. Des mentions dans les archives pour les années
1514-1515 (soit bien avant 1600) correspondraient à ces
travaux effectuées dans la cuisine.
La citerne et son dispositif d’alimentaion
Comment le « bassin » était-il alimenté ? Nous ne conservons
pas de trace d’un éventuel dispositif d’adduction qui aurait
pu y parvenir, en droite ligne à partir du mur gouttereau
voisin, du côté de la rue Isabelle. L’eau pluviale était-elle
prélevée par la gouttière de la toiture ? Faut-il compter sur le
système d’adduction d’eau courante dont il est question vers
1600 ? Une citerne semble ne pas appartenir au programme
original. Aménagée dans le local voisin du « bassin », elle a
pu jouer un rôle dans son alimentation. Elle est déportée au
milieu du bâtiment, éloignée de huit mètres environ des murs
gouttereaux, alors qu’un tuyau d’adduction en plomb qui s’y
déverse devait provenir de l’extérieur. L’eau stockée pouvait
être prélevée par pompage ou puisée sous un lourd couvercle
de pierre bleue muni d’un anneau. La citerne était reliée dans
le bas à un tuyau de vidange percé à travers le mur du couloir
situé en contrebas, offrant ainsi un point d’alimentation dans
les salles basses.
L’apport de l’iconographie
Les faits que nous venons de décrire concernent l’intérieur du
bâtiment et ne sont nullement documentés par l’iconographie
qui consiste essentiellement en des vues de l’extérieur. Le
gigantesque toit à deux versants captait les eaux pluviales
qui s’écoulaient dans les chéneaux aménagés au sommet
des murs gouttereaux. On ne distingue aucune descente
d’eau susceptible d’appartenir au programme original. On
pense que les gargouilles qui sont quelquefois représentées
accrochées aux terrasses des tourelles d’escalier, à la
hauteur des chéneaux, participaient au système d’évacuation
d’origine. Une descente d’eau est représentée sur la façade
principale, du côté de la cour intérieure, précisément au-
Archaeologia Mediaevalis / 42
dessus du perron monumental d’accès à la salle d’apparat.
Elle nous apparaît comme une adjonction maladroite. Deux
tuyaux sortent du chéneau pour converger vers le sommet
de la toiture du perron. Il se pourrait que ce dispositif
d’évacuation des eaux pluviales ait été rendu nécessaire suite
à la construction du bâtiment du « salon des archers » qui est
venu s’accoler (un peu avant 1623 ?) à la façade de l’Aula
Magna, dans l’angle du bâtiment.
Heymans V. (dir.), Le palais du Coudenberg à Bruxelles,
2014, voir en particulier diverses contributions de
Dickstein C., Fourny M., Lombaerde P. & Sosnowska P.
Fourny M., Une œuvre de l’atelier des Embriachi de
sculpture sur ivoire (Venise, vers 1400). Fragments
découverts à Bruxelles lors des fouilles de la grande salle
d’apparat (Aula Magna) de Philippe le Bon, in : Annales
de la Société Royale d’Archéologie de Bruxelles, 72, 2014,
p.107-167.
Bibliographie
Deligne C., L’eau dans les jardins du palais du Coudenberg
à Bruxelles. Innovation technologique et dynamiques
urbaines (1600-1850), in : Histoire urbaine, 2005/3, n°14,
p. 131-148.
Ce texte résume de larges extraits d’un chapitre d’une
publication pluridisciplinaire en préparation pour la Société
royale d’Archéologie de Bruxelles, relative au chantier de
construction de l’Aula Magna du palais du Coudenberg à
Bruxelles.
Adduction, distribution et utilisation de l’eau au sein de l’abbaye bénédictine de
Saint-Martin-de-Glandières à Longeville-lès-Saint-Avold du Bas Moyen Âge à la
fin de la période moderne (Moselle, Lorraine, Grand-Est)
Marie Frauciel
L’abbaye de Saint-Martin de Glandières, située sur la
commune de Longeville-lès-Saint-Avold (Moselle) est
une ancienne abbaye bénédictine d’hommes, dépendante
du diocèse de Metz. L’histoire de cette importante abbaye
lorraine est relativement mal connue, en raison notamment
d’un fonds réduit de sources écrites, la plupart de ses archives
médiévales ayant disparu. La tradition indique depuis le
XVIIe s. que c’est le duc d’Aquitaine, Arnoult Bodogisel, père
de Saint Arnoul de Metz, évêque de Metz, qui aurait fondé
le monastère Saint-Martin-des-Glandières vers 587. Cette
date est contestée par les historiens qui proposent de placer
la fondation à la fin du VIIe s., ou dans les premières années
du VIIIe s. (Gauthier 1988, Gaillard 2006). Prospère
durant le Moyen Âge, l’abbaye connait des vicissitudes à
partir de la seconde moitié du XVe s. Sa situation sur la route
d’Allemagne, menant notamment de Metz à Mayence, lui
vaut d’être plusieurs fois occupée par des troupes militaires
et elle connaît plusieurs phases de destructions lors des
conflits qui se succèdent en Lorraine entre le milieu du XVIe
s. et le milieu du XVIIe s. L’abbaye est par ailleurs l’une
des première à adopter la réforme de Saint-Vanne à partir de
1612 et à entrer dans la congrégation de Saint-Vanne et de
Saint-Hydulphe, qui naît suite aux orientations du concile de
Trente (Faltrauer 2014).
Le monastère présente la particularité d’être installé sur un
éperon qui domine le village, une situation partagée avec peu
d’abbaye lorraines, qui dans leur grande majorité privilégient
la proximité immédiate des cours d’eau. Le domaine
Fig. 1 : Vue verticale d’une partie du réseau de drains d’un bâtiment en
pierres des XVe-XVIe s. Crédits photo : Thomas Ernst, Inrap.
59
Fig. 2 : Plan masse des
vestiges fouillés sur fond
cadastral actuel. (DAO : N.
Froeliger/F. Verdelet, Inrap).
actuel, d’une superficie d’environ 5 ha, se développe sur
des terrains en pente, aménagés en terrasses ; le tout est
clos d’une enceinte fortifiée édifiée au début du XVIIIe s.
Aucun vestige du Moyen Âge ne subsiste en élévation, en
raison des lourdes destructions des XVIe et XVIIe s. Seul
est conservé le bâtiment abbatial du XVIIIe s., rescapé des
destructions du début du XIXe s., lorsqu’un particulier ayant
racheté le domaine transforme l’ensemble en une distillerie.
Le bâtiment abrite un centre de soin depuis le milieu des
années 1950. L’opération de fouille archéologique préventive
qui s’est déroulée à l’automne 2016 dans l’enceinte de
la propriété de l’ancienne abbaye portait sur des terrains
destinés à l’aménagement d’une maison d’accueil spécialisé
et d’un foyer médicalisé. La zone fouillée, d’une surface de
7960 m2, couvre les jardins et s’étend sur les deux terrasses
supérieures du site. Les découvertes archéologiques touchent
des éléments de la basse-cour et des jardins de l’abbaye ; les
premiers témoignages matériels remontent au Xe s. environ
et s’échelonnent jusqu’au XIXe s. La fouille a également
permis de mettre au jour le réseau d’adduction et une partie
du réseau de distribution d’eau de l’abbaye durant la période
60
moderne. L’étude des vestiges, encore en cours, s’est appuyée
sur un dépouillement systématique des sources écrites,
essentiellement modernes, afin de confronter ces deux types
de données, aussi disparates et ténues l’une que l’autre.
La découverte d’une phase d’occupation des Xe-XIIe s.
associant des constructions sur poteaux et des cabanes
excavées, complétée par un niveau d’abandon ayant livré
un scellé de bulle papale en plomb, émis par la chancellerie
du pape Adrien IV (1154-1159), constitue l’un des apports
principaux de la fouille. Cette phase succède à une première
fréquentation reconnue de la terrasse supérieure, touchée
par des activités d’extraction du banc de grès sous-jacent.
La phase d’exploitation du banc de grès la plus importante,
sous forme d’une vaste carrière à ciel ouvert, d’où sont
extraits des blocs monumentaux, est cependant datée des
XVe-XVIe s. Elle correspond à une phase de rénovation de
l’abbaye attestée dans les sources écrites, avec notamment
la reconstruction du cloître et de l’église abbatiale vers le
milieu du XVe s. À cette activité est associé un ensemble de
bâtiments disposant de solins en pierres formant une cour,
implanté en limite de la zone d’extraction. Protégés par un
Archaeologia Mediaevalis / 42
mur d’enceinte à l’ouest, ils présentent tous la particularité
de disposer d’un important système de drainage constitué de
conduites en pierres de chant qui permet de maintenir au sec
la zone de carrière. Le réseau de drains, complexe, comprend
au moins trois états, qui témoignent de l’attention portée à la
gestion de l’eau dans cette partie du site. Cette occupation
est datée par le mobilier recueilli, abondant, du XVe s. et de
la première moitié du XVIe s. Après l’abandon de la carrière
et des bâtiments, cette terrasse devient une zone de jardin,
comme l’attestent les fosses de plantation mises au jour.
La terrasse inférieure a fait l’objet d’importants travaux
d’aménagement au cours du XVIIIe s. qui ont oblitéré
la plupart des vestiges antérieurs. Les bâtiments les plus
anciens conservés, une cave au sol pavé et un bâtiment sur
fondations en pierres, correspondent à une partie de la « Cour
d’en haut » de l’abbaye, telle qu’elle apparaît dans les sources
écrites. Cet état de la basse-cour peut être daté du xviie s. Le
bâtiment d’habitation est équipé d’une conduite souterraine
constituée de canalisations en bois cerclés, installées sous
le dallage de la pièce chauffée. L’eau est ensuite acheminée
jusqu’à la cave du bâtiment voisin, où elle est conduite
jusqu’à un dispositif partiellement conservé, identifié comme
les vestiges d’une pompe hydraulique.
Cette phase de construction est abandonnée à la fin du XVIIe
s. et laisse place à un nouveau bâtiment, une vaste grange
équipée d’un important système de récupération des eaux
de pluie constitué de canaux creusés dans le banc de grès
et ceinturant le bâtiment. Ces canaux s’intègrent également
dans le réseau d’adduction et de distribution de l’eau de
l’abbaye. Pour cette phase, l’adduction d’eau prend la forme
de conduites en terre cuite, remplacées par la suite par un
canal aérien constitué de blocs de grès. Ce canal a pu être
suivi sur près d’une centaine de mètres à travers les jardins
de la terrasse supérieure. Des conduites en fonte dont la plus
récente alimente encore en eau les bâtiments de la maison
de soin prennent par la suite le relais du canal en grès. Ces
conduites amènent l’eau d’une source située sur le plateau à
environ 450 m de l’abbaye, en suivant la pente naturelle du
terrain. Le canal en grès aboutit dans un premier bassin de
décantation, qui prend la forme d’un réservoir fermé muni de
deux canalisations de sortie et d’un trop-plein. L’étude des
archives et des livres de comptes conservés pour le XVIIIe s.
permet de comprendre la fonction de ce réservoir qui répartit
l’eau entre les deux menses, abbatiale et conventuelle. Cette
partition de l’espace est mise en place suite à la réforme
vanniste. Le trop-plein alimente un petit bassin ou fontaine,
relié au réseau de canalisation des eaux de pluie, le tout
conduisant eau de pluie et trop-plein de la source jusque dans
un grand bassin maçonné, interprété comme un vivier.
Fig. 3 :
Canalisations
en terre cuite
surmontées du
petit aqueduc en
grès assurant la
distribution en eau
potable de l’abbaye
à la période
moderne. Crédits
photo : Yannick
Milerski, Inrap.
Les « fontaine, canal, réservoir, regard, lavoir, cors de terre
cuite » mentionnés dans les textes du XVIIe et surtout du
XVIIIe s. trouvent leur réalité matérielle sur l’emprise de
la fouille où ils sont remarquablement bien conservés ; les
traces des réfections du « fontainier » des livres de comptes
étant parfois même encore visibles sur les conduites. La
confrontation des données issues de la fouille et des sources
écrites vient éclairer d’une manière précise l’évolution
topographique de cette importante abbaye bénédictine,
ruinée à la fin du Moyen Âge, réformée au début du XVIIe
s., qui subit encore de nombreuses destructions pendant
la guerre de Trente Ans, avant de connaître une dernière
phase de prospérité au cours du XVIIIe s. La complexité et
l’ingéniosité de son réseau hydraulique forment l’un des rares
témoignages parvenus jusqu’à nous de sa richesse disparue.
Bibliographie
Faltrauer C., 2014, Le cadre de vie et de prière des
bénédictins de la congrégation de SaintVanne et SaintHydulphe de la province de Lorraine aux XVIIe et XVIIIe
siècles, Thèse de doctorat en histoire, Université Lumière
Lyon 2, 2 vol.
Gaillard M., 2006, D’une réforme à l’autre (816-934) :
les communautés religieuses en Lorraine à l’époque
carolingienne, Paris.
Gautier N., 1988, La fondation de l’abbaye de Longevillelès-Saint-Avold», Les Cahiers lorrains, 4, p. 369-378.
61
Révision archéologique du site de la chapelle Sainte-Odile, anciennement
Saint-Remi, d’Hamerenne (Nr)
Christian Frébutte
logis seigneurial correspondant à la tour, la seconde (au XIe
siècle ?) par la construction d’une première chapelle près du
logis, la troisième au XIIe siècle par la destruction du logis au
profit de l’église romane, enfin la quatrième par la disparition
des bas-côtés au XVIIe siècle.
Archéologie du bâti en 2002
Fig.1 : Sépulture à caisson de la phase 1 (F45).
Contexte général
Le village d’Hamerenne en Famenne occupe l’extrémité
septentrionale d’un plateau qui domine Rochefort localisé à
peine à 1,3 km de là. Il borde une voie ancienne reliant Ciney
à Saint-Hubert. Au XIe siècle, ce domaine appartient aux
seigneurs de Han et dépend du comté de Luxembourg. Au
plus tard au XIIIe siècle et jusqu’à la fin de l’Ancien Régime,
certaines de ses portions deviennent propriété de la seigneurie
à domination liégeoise de Rochefort, élevée au rang de
comté en 1494. Hamerenne possède une chapelle romane
primitivement consacrée à saint Remi. N’étant qu’une simple
annexe de l’église-mère de Behogne (Rochefort), chef-lieu de
doyenné, ce lieu de culte n’aurait jamais reçu de juridiction
paroissiale. La modification de patronage au bénéfice de
sainte Odile survient au début du XVIIIe siècle, en raison de
la piété vouée à la sainte alsacienne par le comte de Rochefort
Jean-Ernest de Loewenstein.
Classé comme monument depuis 1946, l’édifice, large de 5,40
m et long de 16,50 m, comprend une nef de 3 travées et un
chœur à abside semi-circulaire. Les arcades bouchées visibles
sur ses flancs témoignent de la disparition de bas-côtés. Trois
interventions archéologiques principales lui ont été dédiées en
1963-1964, en 2002 et en 2017.
Les sondages de 1963-1964
En 1963 et 1964, le Service national des fouilles sonde
l’intérieur et les abords immédiats de l’église (Bourgeois
F. & Mertens J., 1965).Les fondations des bas-côtés sont
dégagées, ainsi que celles d’une tour massive de plan
rectangulaire (7,70 m sur 11 m) à l’ouest du monument.
L’interprétation globale des vestiges se décline en 4 phases :
la première est marquée par l’édification au Xe siècle d’un
62
En 2002, la Division du patrimoine (MRW) effectue une
étude du bâti de la chapelle (Mignot P., Javaux J.-L. &
Bossicard D., 2003, p. 183). S’appuyant sur des analyses
dendrochronologiques effectuées par J. Eeckout et D.
Houbrechts (ULg), l’intervention révèle un important chantier
de rénovation au XVIe siècle qui intègre le renouvellement de
la charpente de la nef et probablement la destruction des bascôtés.
Investigations préventives en 2017
Initiée par le propriétaire, l’abbaye Notre-Dame de SaintRemy, une campagne de restauration a débuté fin 2016 en
vue de résoudre les problèmes de stabilité et d’humidité dont
souffre l’édifice.
Le Service de l’archéologie (SPW, Dir. ext. Namur) a
accompagné cette entreprise par des suivis de terrassements,
puis par des fouilles préventives sur près de 4 mois. Les zones
concernées se situent tant à l’intérieur de l’ancienne église
(chœur, bas-côtés, tour) qu’à l’extérieur (chevet du chœur).
La soixantaine de sépultures enregistrées a été étudiée par
l’anthropologue H. Déom (Déom H., 2017).
Les résultats débouchent sur une révision de l’évolution du
site. Afin d’obtenir une datation plus fine, vingt squelettes ont
été ciblés pour des analyses radiocarbones au sein de l’Institut
royal du Patrimoine artistique. Leur choix a été conditionné
par l’intérêt des relations stratigraphiques que leurs tombes
offraient avec des couches particulières ou avec des éléments
construits. Quelques tessons étudiés par S. de Longueville
et des monnaies identifiées par A. Fossion complètent cette
approche.
La première occupation (phase 1) comprend deux tombes
alignées sur un axe ouest/est. L’une est une simple fosse dans
laquelle a été déposé un adulte ; l’autre est plus complexe : il
s’agit d’une sépulture aux parois soigneusement parementées,
destinée à recevoir le corps d’un adulte. Cette tombe a ensuite
accueilli les cadavres de deux bébés et d’un jeune enfant.
Les limites chronologiques de ces ensevelissements sont
comprises entre la seconde moitié du VIIe siècle et celle du
Xe siècle.
La phase 2 comprend la réalisation d’une église « en dur »
orientée ouest-sud-ouest/est-nord-est durant la seconde
moitié du Xe siècle ou au plus tard au début du XIe siècle.
Des tronçons de fondation assurent la reconstitution du plan.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Son chœur se caractérise par un chevet
plat ; il mesure 4,8 m de large sur
vraisemblablement 5,50 m de long. La
nef se développe sur une largeur de 7,2
m et sur une longueur estimée entre 9,20
m à 11,20 m.
C’est durant le XIe siècle qu’est
érigée l’église romane (phase 3) dont
l’emprise au sol est conditionnée par
l’édifice antérieur. La découverte
majeure pour cette construction est la
restitution de son plan primitif avec
deux volumes inédits à l’ouest : une
travée supplémentaire pour la nef et les
collatéraux, et, dans l’axe de la nef, une
tour occidentale carrée de 5 m de côté.
Ces éléments portent la longueur totale
de l’édifice à 24 m.
Au cours de la première moitié du
XIIe siècle (phase 4), la tour carrée
et la première travée de la nef sont
rasées et remplacées par la tour de plan
rectangulaire déjà mise au jour en 1963.
Un kreuzer de Sigismund d’Autriche
frappé entre 1446-1477 fournit le
terminus post quem de la destruction de
cet imposant massif.
Fig. 2 : Relevé en plan des principales phases de construction et de réaménagement du site
(DAO : O. Gailly et A. Peltier, SPW,/AWaP).
Fig. 3 : Vue zénithale
des fondations
du bas-côté nord
(phase 3) et des
tours situées
à l’ouest de la
nef (phases 3 et
4) (Photo : P.M. Warnier, SPW/Dir.
Géomatique).
Conclusions
Les résultats archéologiques récoltés
en 2017 démontrent une histoire du site
différente et nettement plus complexe
que celle proposée au terme des
fouilles de 1963-1964, avec une origine
remontant au Haut Moyen Age (phase
1), la mise en exergue d’une première
chapelle en dur au Xe-XIe siècle (phase 2), la construction
de l’église romane au XIe siècle (phase 3), la construction
d’une tour massive (phase 4) au XIIe siècle et la campagne de
restauration du XVIe siècle (phase 5).
L’occupation funéraire du Haut Moyen Age (phase 1) est
peut-être associée à un lieu de culte (chapelle funéraire,
oratoire domanial ?) qui marque une étape essentielle dans le
schéma d’évolution du village ; ce cimetière succèderait à une
nécropole mérovingienne implantée quelque 400 m à l’ouest.
Des apports pour l’histoire de l’architecture religieuse sont
fournis par la reconstitution du plan primitif des bâtiments
des phases 2 et 3.
Quant à l’imposante tour de la phase 4, elle dépasse le symbole
seigneurial. Sa monumentalité évoque une importance
stratégique dans une région frontalière entre Principauté de
Liège et comté de Luxembourg. Sa démolition fait-elle partie
du programme de rénovation du site au XVIe siècle ? Estelle antérieure à ce chantier dont elle serait la cause logique ?
Dans cette seconde hypothèse, il est tentant de l’envisager
dans le contexte du conflit qui opposa partisans et adversaires
des Bourguignons et qui éprouva durement la Famenne du 3e
quart du XVe siècle.
L’ancienneté et la pérennisation du lieu de culte invitent
inévitablement à réfléchir sur le statut réel de cet endroit au
sein du doyenné de Behogne et par conséquent à réexaminer
les sources historiques.
Bibliographie
Bourgeois F. & Mertens J., 1965. La chapelle Saint-Remi à
Hamerenne-Rochefort, Annales de la Société archéologique
de Namur, 53, p. 79-112
Déom H., 2017. Premiers résultats de l’étude anthropologique
des squelettes de la chapelle Sainte-Odile de Hamerenne
(Rochefort). In : Collectif, Pré-actes des Journées
d’archéologie en Wallonie, Namur 2017, Namur, p. 47-49
(Rapports, Archéologie, 7)
Mignot P., Javaux J.-L. & Bossicard D., 2003. Rochefort/
Rochefort : chapelle Saint-Remi à Hamerenne, Chronique
de l’Archéologie wallonne, 11, p. 183.
63
L’abbaye de Forest – Le projet inachevé de Laurent-Benoît Dewez (1764-1767).
Étude archéologique de l’aile courbe orientale et du moulin domestique
de l’abbaye (RBC)
Patrice Gautier, Valérie Ghesquière, Louise Hardenne, Christophe Maggi, Sarah Crémer &
Armelle Weitz
Fig 1 : Vue de l’aile
courbe orientale
depuis la cour
d’honneur de l’abbaye
de Forest (à gauche)
et vue de l’intérieur
du pignon du moulin
domestique de
l’abbaye en cours
de fouilles (à droite),
avec reconstitution
du développement
de la roue d’après un
document projetant
la réfection du bief
machines en 1847.
MRAH - 2017 © urban.
brussels.
Implantée dans la plaine alluviale de la Senne, à moins de 5
km en amont de la Ville de Bruxelles, l’abbaye de moniales
bénédictines de Forest s’est développé le long d’un petit
ruisseau, le Geleytsbeek, dès le tout début du XIIe siècle.
En 1764, suite à un incendie – probablement de portée
fort limitée (de Waha, 2010, p. 54-55) – les moniales
saisirent l’opportunité pour reconstruire leur abbaye.
Elles mandatèrent Laurent-Benoît Dewez (1731-1812) de
l’exécution des plans du nouveau complexe monastique.
L’architecte néoclassique projeta la reconstruction presque
totale de l’abbaye autour de l’église abbatiale et du cloître
médiévaux (fig. 3). Le nouveau complexe s’articule au
sud autour d’une large « cour d’honneur » en fer à cheval,
encadrée de bâtiments et barrée au nord par un palais abbatial
de grande ampleur. Vers l’ouest, un nouveau quartier agricole
organisé autour d’une grange en long est également prévu.
Ce projet n’a toutefois pas été réalisé dans son intégralité,
seuls les bâtiments encadrant la cour d’honneur, la nouvelle
grange et le nouveau moulin furent construits.
Durant l’été et l’automne 2017, l’équipe du Musée Art
& Histoire a réalisé pour le compte de la Direction des
Monuments et Sites de la région de Bruxelles-Capitale
(Urban Brussels) une étude d’archéologie du bâtiment
portant sur une partie du complexe encore existant - l’aile
courbe orientale, le moulin domestique qui lui est associé
(fig. 1), et un bâtiment au-devant de la porterie. Cette étude
est intervenue préventivement à un projet de réaffectation
et restauration par la commune des bâtiments monastiques
existants en pôle culturel (Projet ABY).
L’aile courbe orientale, encadrée de la porterie au sud et
64
d’un pavillon au nord, se présente sous la forme d’un édifice
courbe de deux niveaux, divisé en neuf travées, couvert
d’une bâtière d’ardoise. La façade vers la cour est percée de
grandes arcades cintrées à clé pendante d’environ 2,50 m de
large, surmontées d’une petite fenêtre rectangulaire perçant
l’étage, également à clé pendante. Tous les encadrements des
ouvertures sont réalisés en pierre de taille (pierre blanche).
Une corniche moulurée – façonnée dans le même matériau
– surplombe la façade. Le reste de l’élévation est constitué
d’une maçonnerie de briques disposées en appareil croisé
très légèrement irrégulier (avec quelques briques cassées).
L’étude des façades des bâtiments Dewez encadrant la cour
d’honneur a permis de mettre en évidence les traces de
l’enduit primitif, assurant une protection aux maçonneries.
Il se présente sous l’aspect d’un badigeon dans les tons
« ocre-rouge », rehaussé de faux-joint tirés en creux dans le
mortier et peints en blanc. On ne conserve que peu de trace
de cet enduit, si ce n’est des entailles verticales incisées à
intervalles réguliers de 12 et 23 cm, reproduisant le module
des panneresses et boutisses d’un appareil croisé régulier.
Dès les premières années de la vie du site, au nord des
bâtiments monastiques, trois étangs – qui serviront de viviers
à poissons – ont été creusés. Ils sont respectivement nommés
du sud au nord Saligeys, den Cleynen Vyver et den Grooten
Vyver (d’après un plan de 1835, KBR). Ils sont alimentés
par le Geleytsbeek, canalisé et partiellement voûté lors
de la traversée de l’enclos monastique et le passage sous
certains bâtiments claustraux. Le Geleytsbeek alimente de
nombreux moulins (jusqu’à une dizaine au XVIIe siècle, lui
valant le surnom de Molenbeek), dont trois appartenant à
Archaeologia Mediaevalis / 42
l’abbaye : le Kloostermolen placé juste derrière la porterie,
le Quakenbeekmolen placé au nord-est de l’enclos, face au
Grooten Vyver et le Papiermolen situé en amont de l’abbaye,
à hauteur d’une écluse permettant de dévier les eaux vers la
Senne en cas de crue. Cette mise en place de l’hydraulique
du site est assurément d’origine médiévale, remontant à la
création du site abbatial. Parallèlement au creusement des
étangs, un réseau de canaux et fossés en eau avait été creusé,
de manière à drainer les terrains de la plaine alluviale pour
l’installation de l’abbaye (fig. 2). L’un d’entre eux – appelé
Kloosterbeek (Verniers 1949, p. 15) – délimite l’enclos de
l’abbaye au sud et à l’ouest.
La création d’une cour d’honneur en fer à cheval dans la
seconde moitié du XVIIIe siècle impliquera le déplacement
de certains équipements hydrauliques du site abbatial. Le
moulin à grains et le ruisseau seront notamment déplacés
d’une dizaine de mètres vers l’est, tandis que l’étendue d’eau
placée au centre de la cour de travail sera remblayée. Visible
sur le projet de l’architecte (fig. 3), en saillie de l’aile courbe
orientale, le rez-de-chaussée du nouveau moulin domestique
se compose d’une pièce unique abritant la machinerie. En
élévation, la vue cavalière réalisée par le géomètre Everaert
en 1790 (AGR) permet d’observer un petit bâtiment
quadrangulaire sous une bâtière perpendiculaire au bief.
Du moulin du XVIIIe siècle, seuls sont encore en place le mur
gouttereau sud et une partie du pignon
est, ouvert de baies aux encadrements
de pierre. C’est dans la maçonnerie
en brique de ce pignon qu’est percé
l’œillard par lequel passe l’arbre de
la roue (fig. 1). Afin de renforcer
l’étanchéité de la maçonnerie, le bas
de celle-ci était composé d’un appareil
de pierre. À l’intérieur, face au pignon,
se trouvait la fosse d’engrenage, dont
une partie a pu être dégagée lors de la
campagne de fouilles. Les nombreuses
fenêtres percées puis rebouchées
témoignent des modifications apportées
tout au long de l’exploitation du moulin
jusqu’au XIXe siècle.
Peu d’éléments liés à la machinerie
ont été retrouvés, seuls quelques
fragments de meules à grains de deux
types différents ainsi qu’un plumart en
pierre, recevant l’arrivée du tourillon,
embout de l’axe de la roue. On peut
cependant encore observer le long de
la Chaussée de Bruxelles une meule
à huile dormante, déplacée dans les
années 1970 et appartenant sans doute
au dernier état du moulin, désaffecté à
la fin des années 1880.
Fig 2 : Mise en évidence de l’eau sur le site monastique de Forest
représenté en 1726. Le Geleytsbeek est canalisé au sein de l’enclos
et est voûté lors de son passage sous les bâtiments (latrine du
dortoir/palais de l’abbesse). Au nord de l’enclos, les viviers (2 sur 3
représentés) sont alimentés par le Geleytsbeek qui les longe par l’est
avant de rejoindre la Senne. Plusieurs étendues d’eau se situent dans
la partie sud de l’enclos : l’une est disposée vers l’ouest formant la
limite occidentale de l’enclos (Kloosterbeek) et bordée de petits canaux
perpendiculaires ; l’autre au centre de la future cours d’honneur ; et
deux de forme quadrangulaire, disposées vers l’est entre le ruisseau
et le cimetière paroissial. –d’après la gravure tirée de A. SanderuS,
Chorographia sacra Brabantiae…, t.1, La Haye, 1726.
Fig 3 : Projet de reconstruction de l’abbaye de Forest - L.-B. Dewez – Cabinet des Estampes. S.III
74826 © KBR. En bleu, les parties construites par Dewez apparaissant sur le plan de la vente de
l’abbaye en 1797. En vert, les parties projetées par Dewez non-réalisées. En rouge, les parties
apparaissant sur le plan de la vente de l’abbaye en 1797, antérieures à Dewez.
65
Enfin, L.-B. Dewez avait projeté d’encadrer la porterie de
deux bâtiments en L formant parvis au-devant de l’entrée
principale de l’abbaye. Ces deux bâtiments sont visibles
sur l’avant-projet (fig. 3). Ici encore, le projet n’a pas été
entièrement réalisé. Si l’on se réfère au plan de l’abbaye
de la fin du XVIIIe siècle et aux plans cadastraux du début
du XIXe siècle, seul le bâtiment à l’est fut construit. Il est
encore partiellement visible sur plusieurs cartes postales
et photographies anciennes (ca 1900). Sur ces documents,
on distingue nettement les fenêtres quadrangulaires aux
encadrements en pierre de taille à clé pendante, identiques
à celles des autres bâtiments de l’abbaye néoclassique. Un
décapage de la maçonnerie située entre deux maisons de la
place (mur mitoyen entre les maisons nos 6-7 et nos 4-5) a
permis de mettre au jour une partie des structures de la façade
latérale du XVIIIe siècle et de réassocier ces structures au
dispositif abbatial.
Cette mission archéologique a été accompagnée d’une
étude dendrochronologique réalisée par l’Institut royal
du Patrimoine Artistique (IRPA) de toutes les charpentes
anciennes que compte encore aujourd’hui l’abbaye,
afin d’établir la chronologie précise du chantier de
reconstruction du site par Dewez. Les résultats obtenus par
la dendrochronologie ont confirmé que la première phase
d’abattage d’arbres utilisés sur le site correspondait au
millésime de « MDCCLXIV » – commémorant la pose de
la première pierre du chantier – situé sur le fronton intérieur
de la porterie. Le millésime de 1767 visible sur le mauclair
de la double porte principale de l’abbaye, concorde quant à
lui avec la dernière phase d’abattage relevée sur le site par
la dendrochronologie. Il semble marquer symboliquement
l’ouverture de cette partie du site et donc la fin des travaux
de la partie sud du dispositif. Un dernier millésime « 1765
», visible dans la charpente de l’aile courbe occidentale,
correspond exactement à la date obtenue dans cette aile de
bâtiment par l’étude dendrochronologique. Ces éléments
prouvent que les bois ont été employés verts sur le site
(c’est-à-dire mis-en-œuvre peu de temps après leur abattage)
autorisant ainsi à préciser le déroulement chronologique
et spatial du chantier, grâce à la datation à la saison près
des phases d’abattage des bois utilisés dans les différentes
structures : en demi-cercle depuis l’extrémité occidentale de
l’aile courbe jusqu’à l’extrémité orientale, ensuite le bâtiment
dit du prieuré à l’est puis celui dit du château à l’ouest.
Bibliographie
de Waha M., 2010, Le plan de Dewez pour l’abbaye de
Forest, reflet de la situation médiévale du monastère, dans
Fédération des Cercles d’Archéologie et d’Histoire de
Belgique, Congrès, LV, 2008, Namur, I, p. 54-55.
Verniers L., 1949, Histoire de Forest lez Bruxelles, Bruxelles.
De ontwikkeling en groei van de rivierhaven Gent, tussen 1100 en 1300 (O.-Vl.)
Frank Gelaude
Fig. 1: De Braamgatenstuw (links) aan de Brabantdam op de Schelde,
met de stadswatermolen (rechts), Wynantz 1820-23 (Stad Gent, Archief
Gent, SAG W 067).
Elke Gentenaar weet dat zijn stad gelegen is aan de
samenvloeiing van Leie en Schelde. Maar waar precies de Leie
stroomt en welke waterlopen gegraven zijn, is moeilijker te
beantwoorden. Kortom, wat er precies gebeurd is tussen 1100
en 1300 met de rivieren Leie en Schelde, bleef tot vandaag
een blanco hoofdstuk in de Gentse stadsgeschiedenis.
66
Een uitgebreid onderzoek naar de waterhuishouding van Gent
leverde talrijke nieuwe inzichten op. Zo kunnen in die periode
verschillende waterbouwkundige ingrepen onderscheiden
worden die tot vandaag de structuur en het uitzicht van
de stad bepalen. Het resultaat van alle ingrepen was een
complex van dammen, stuwen en dijken dat als één geheel
functioneerde en kon gebruikt worden als waterverdediging,
om watermolens te laten draaien, voor waterbevoorrading en
waterafvoer en vooral voor de binnenscheepvaart. Dankzij
deze ingrepen ontwikkelde de stad zich als hét centrum van
het Scheldestroombekken en vormde het de grondslag voor
de welvaart en macht van Gent tijdens de middeleeuwen.
Geoloog-geograaf Frank Gelaude, docent aan de opleiding
Erfgoedstudies van de Universiteit Antwerpen, verdedigde in
december 2018 een interdisciplinair historisch-geografisch
doctoraatsonderzoek naar de vroege hydrografie van de stad
Gent en naar de menselijke ingrepen in de waterhuishouding,
op basis van onder andere geomorfologische, archeologische
en historische gegevens.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Au fil de l’eau, les moulins hydrauliques de Rumilly-lès-Vaudes (10) : étude d’un
complexe de meunerie des XVe-XVIIe siècles (Fr)
Quentin Guérin
La construction et l’enfouissement
d’une canalisation de gaz naturel,
reliant la mer du Nord à la
Méditerranée, a entraîné dans le secteur
traversant la Champagne (France) la
réalisation préalable d’un diagnostic
archéologique, suivi d’une série de
fouilles préventives, menées par l’Inrap.
Fig.1 : Plan général
au 1/50e du secteur
des moulins.
Dans ce contexte, l’opération menée
à l’été-automne 2015 à Rumillylès-Vaudes, petite commune du
département de l’Aube (10) localisée
à une vingtaine de kilomètres au sudest de Troyes, au lieu-dit « le Haut
Turot », a permis de dégager les restes
en bois de deux moulins hydrauliques,
matérialisant une activité de meunerie
se développant de la fin du XVe siècle
à la première moitié du XVIIe siècle
(fig.1).
L’implantation et le colmatage de ces
infrastructures dans le lit d’un bief
artificiel, bief connecté à la rivière
Hozain, petit affluent de la Seine, ainsi
qu’une nappe phréatique relativement
haute dans cette partie de la plaine
troyenne ont contribuées à l’excellent
degré de conservation de ces infrastructures (fig.2 et fig.3).
Outre les éléments d’architecture en bois, la création de ce
milieu anaérobie a également permis la conservation de très
nombreux éléments organiques, artéfacts et écofacts dans des
proportions alors rarement rencontrées.
Mobilisant plus d’une dizaine de spécialistes lors de la phase
de post-fouille (céramologue, archéo-zoologue, spécialiste
de l’outillage et de l’instrumentum métallique, spécialiste
des cuirs, numismate, dendrologue, carpologue, xylologue,
dendrologue, géomorphologue, lithicien et archiviste),
les données recueillies, analysées et croisées permettent
d’appréhender certains aspects de cet ensemble.
En étant très synthétique dans le cadre de cette présentation,
notre étude étant encore en cours, l’analyse de ce complexe
de meunerie atteste d’une architecture ancrée assurément
dans un mode de construction médiévale (Jaccottey L. &
Rollier G., 2016).
L’étude archivistique (baux) et dendrochronologique de
ces moulins hydrauliques ont permis de déterminer : que la
construction du premier moulin, celui de grande dimension,
appelé moulin de « la Folie », intervient au printemps 1481
Fig. 2 : Photo ballon interprétée.
(bail signé avec les religieux de l’abbaye de Molesme). Cette
construction, qui est en réalité une refondation, suggère
l’existence d’une structure de meunerie antérieure. Les
études dendrochronologique et xylologique viennent étayer
cette hypothèse, en attestant dans l’ouvrage de 1481 le
réemploi de pièces en bois (pieux) et la présence d’éléments
67
Les études carpologie et xylologique ont permis de restituer
le paysage environnant de ce complexe, celui d’un milieu
ouvert ou prédomine la prairie et les zones humides. Ces
études, associées aux observations géomorphologiques ont
également permis de mettre en évidence l’aménagement des
berges et la mise en œuvre d’une culture ripisylve.
Enfin, l’analyse géomorphologique/géoarchéologique est
venue confirmer la nature de l’abandon de cet ensemble,
une destruction engendrée par un ou plusieurs phénomènes
de crues, ces inondations ayant touché le cours moyen de la
vallée de la Seine au début du XVIIe siècle.
Fig. 3 : Vue d’ensemble du premier moulin.
de machineries (aubes) datées des XIIIe et XIVe siècle.
À partir des études du mobilier céramique, métallique et
même carpologique (consommation), il devient possible de
commencer à appréhender le statut du meunier pour cette
période, celui d’un homme de fort rang social.
L’étude des quelques éléments de machineries conservés
et des restes de meule suggèrent une production orientée
semble-t-il exclusivement vers la mouture (moulin blanc,
moulin noir).
De manière plus générale, cette opération menée sur un
site à ce jour unique en Europe, tant pour la période que
la nature des vestiges rencontrés, constitue un formidable
« cas d’école » d’interdisciplinarité ainsi qu’une passerelle
indéniable entre historiens et archéologues.
Bibliographie
Jaccottey L. & Rollier G., 2016, Archéologie des moulins
hydrauliques, à traction animale et moderne en Europe
et dans les monde méditerranéen, Actes du colloque
international, Lons-le-Saunier du 2 au 5 nov. 2011, presses
universitaires de Franche-Comté, Annales littéraires 959,
Série Environnement et société 20, 2 vol.
Des fosses de coulée de cloches en bronze à Liège, dans l’environnement direct
de la collégiale Saint-Jean et sur la place Saint-Lambert (Lg)
Denis Henrard, Guillaume Mora-Dieu & Jean-Marc Léotard
L’étude des cloches anciennes constitue un domaine de
recherche de longue tradition mais dont l’intérêt s’est
longtemps cantonné à l’étude de la cloche en tant qu’objet,
ainsi qu’aux traditions qui y sont attachées. Cet article attire
l’attention sur les vestiges de deux structures de coulée de
cloches médiévales, respectivement découvertes lors de
fouilles menées par le Service de l’archéologie de Liège dans
le cloître de la collégiale Saint-Jean et sur la place SaintLambert à Liège.
La fosse de coulées multiples de Saint-Jean
Entre mars 2016 et juin 2017, des sondages ont été menés
dans le préau et les bâtiments du cloître de la collégiale
Saint-Jean, en préalable à la réaffectation du lieu par la Ville
de Liège. La fosse de coulée de cloches a été découverte à
l’emplacement d’un bâtiment qui borde la galerie nord du
cloître (Henrard et al, 2018a). Elle est apparue profondément
arasée par l’implantation de caves modernes et n’a pu être
que partiellement dégagé en plan. Elle prend une forme
68
quadrangulaire d’au minimum 190 cm sur 360 cm de côté.
Le fond de la fosse de coulée est jalonné d’épaisses dalles
disposées de façon à ménager un canal de chauffe principal,
mais aussi de plus petits conduits transversaux entre les
dalles, de manière à mieux diffuser la chaleur lorsque le feu
est dans le canal.
Ce dispositif de soubassement (A) permet d’accueillir deux
moules de cloches (noyau, fausse-cloche et chape) pour une
première mise à feu de la structure. Celle-ci a pour but de
cuire les moules ainsi que, dans le cas où les fausses-cloches
sont réalisées en matériau fusible (cire ou graisse animale),
d’évacuer sous forme liquide le modèle de la cloche selon la
technique de la cire perdue. Vers l’ouest, le canal de chauffe
principal est intensément rubéfié et se prolonge au-delà de
l’emprise du moule, indiquant l’emplacement probable du
foyer, tandis que le canal, à son extrémité orientale, s’évase
légèrement et apparaît peu altéré par la chaleur. Dans un
second temps, le canal de chauffe et la fosse elle-même sont
soigneusement remblayés et tassés afin de procéder à la coulée
du métal en fusion. Cette opération a généré deux plaques de
Archaeologia Mediaevalis / 42
Fig. 1 : Relevé de la fosse de coulées de cloches de Saint-Jean.
A. Cuisson des moules ; B. Fonte des cloches. 1. Pierres de
soubassement ; 2. Fosse de coulée ; 3. Sédiment légèrement rubéfié ;
4. Sédiment rubéfié ; 5. Sédiment très rubéfié ; 6. Traces réduites
noirâtres (infographie Fr. Taildeman, SPW/AWaP).
Fig. 2 : Place Saint-Lambert. Fosses de coulées de cloches en cours de
fouilles.
cuisson qui correspondent aux empreintes de la base des deux
moules (B).
En l’état de la recherche, nous ne sommes pas en mesure
de restituer le cadre architectural ayant accueilli l’artisanfondeur. En effet, la configuration originelle et l’évolution des
encloîtres de Saint-Jean avant la fin du Moyen Âge nous sont
encore très mal connues (Henrard et al, 2018b). L’arasement
des vestiges ne permet pas non plus d’appréhender les
aménagements au sol qui équipèrent nécessairement son
atelier temporaire, en particulier le four de fusion du métal.
Le remblai d’abandon de la fosse de coulée a livré des
fragments de torchis cuit, divers matériaux lithiques altérés
par le feu, des scories et rejets de fonderie à large teneur en
cuivre ainsi que quelques fragments de moules dont certains
conservent en surface les traces de leur contact avec le
métal cuivreux. Ces derniers peuvent être moulurés mais
ne montrent aucune trace d’inscriptions ou de décorations
particulières. Leur nombre limité ne permet pas de restituer
le profil des cloches.
Deux analyses radiocarbones réalisées sur brindille de hêtre
carbonisée (Fagus sylvatica), prélevée sur le fond du canal de
chaleur de la fosse de coulée, situent son utilisation entre le
milieu du XIe siècle et le début du XIIIe siècle, avec un degré
de probabilité plus élevé entre le milieu du XIIe et la première
décennie du XIIIe siècle (RICH-25417 : 883 ± 27 BP et
RICH-25418 : 868 ± 27 BP).
La fosse de coulée de Saint-Jean a permis la fonte conjointe de
deux cloches dont le diamètre à la base avoisine respectivement
100 à 120 cm et 130 à 140 cm, ce qui leur confère des
dimensions particulièrement imposantes pour l’époque. La
fonte simultanée de cloches est un fait couramment documenté
qui s’explique par un souci de rentabilité, mais également par
la volonté d’homogénéiser les alliages de cloches destinées à
sonner harmonieusement de concert. Notons que le remblai
du canal de chauffe de la fosse, mis en place avant l’opération
de coulée proprement dite, incorporait déjà quelques rejets
de fonte en alliage cuivreux, ce qui suggère qu’une opération
de fonte avait déjà eu lieu précédemment dans l’atelier, voire
même dans la fosse de coulée elle-même. Ces observations
dénoteraient plutôt la confection sur place d’un véritable
ensemble campanaire, et non la simple réfection de cloches
défectueuses.
Il est vraisemblable que les cloches imposantes produites à
Saint-Jean aient été destinées au clocher de l’avant-corps de
la collégiale, peut-être à l’occasion d’une phase de travaux
importante de l’ouvrage. Ce dernier est traditionnellement
attribué à une période comprise entre la fin du XIe et
le XIIe siècle, avec un dernier registre d’élévation qui
correspondrait à une rehausse durant la première moitié du
XIIIe siècle (Genicot, 1981, p. 51).
Des fosses de coulées successives place Saint-Lambert
Entre 1990 et 1995, le Service des Fouilles du Ministère de
la Région wallonne a mené une série d’interventions dans le
cadre des travaux d’aménagement de la place Saint-Lambert,
souvent dans les conditions les plus extrêmes du sauvetage
archéologique. La quantité impressionnante de données
récoltées dans ces circonstances reste malheureusement
largement inédite. En juin 1992, les fouilleurs ont découvert
dans ce contexte une série de structures de combustion, dont la
fonction était jusqu’à présent restée énigmatique. L’étude des
photographies, des relevés de fouilles et des carnets de notes
en notre possession permet de réinterpréter ces « structures de
69
cathédrale quelques années auparavant, détruite en 1811 pour
laisser place à un square public, au pied du palais des PrincesÉvêques.
Une première fosse, L147, était directement surmontée par la
fosse L146 ; ces deux dernières étant ensuite recoupées par la
fosse L138 selon une orientation divergente. La dernière fosse
de coulée, L145, n’était conservée que très partiellement audessus du niveau de L138 et n’a pas fait l’objet d’un relevé
spécifique.
La fosse de coulée la mieux conservée, L138, montre une
fosse de travail circulaire d’environ 240 cm de diamètre.
Quatre épaisses dalles de pierres y servent de soubassement
et sont disposées de manière à ménager un conduit de chauffe
principal et un canal transversal, plus petit. L’empreinte
du moule atteint un minimum de 120 cm de diamètre. La
fouille n’a révélé aucune structure complémentaire relative à
l’installation des ateliers de fondeurs.
Le mobilier récolté est, quant à lui, très pauvre, même
si sa nature corrobore bien l’interprétation fonctionnelle
proposée pour ces structures. L’analyse des prélèvements
archéomagnétiques effectués lors de la fouille distinctionon
uille, sans distinction de la fosse concernée, ntre uille livre
un seul intervalle d’livre un seul intervalle d’âge possible au
regard du contexte archéologique, à savoir entre 876 et 976
AD (communication : IRM, Centre de Physique du Globe).
Il est possible que les cloches fondues place Saint-Lambert,
assez imposantes, aient été destinées à la cathédrale SainteMarie-et-Saint-Lambert. L’emplacement de l’atelier de
fonte de ces cloches, au pied des degrés menant au portail
de la collégiale Saint-Pierre, paraît toutefois plus propice à
desservir ce dernier édifice, dont on sait par ailleurs qu’il fût
agrandi et doté d’un collège de trente chanoines par l’évêque
Richer (920-945).
Fig. 3 : Place Saint-Lambert. A. Relevé des fosses de coulées de cloche
L138 et L146 ; B. Relevé de la fosse L147 et profil en plan de L138. 1.
Pierres de soubassement ; 2. Fosses de coulée ; 3. Sédiment rubéfié ;
4. Sédiment très rubéfié ; 5. Traces réduites noirâtres (infographie
Fr. Taildeman, SPW/AWaP).
combustion » comme les vestiges d’au moins quatre fosses
de coulées de cloches successives, bien reconnaissables par
leurs caractéristiques techniques similaires à celles décrites
pour Saint-Jean.
Ces fosses de coulée occupent l’angle nord-ouest de l’actuelle
place Saint-Lambert. Avant les destructions et les remodelages
du tissu urbain opérés à partir de la fin de l’Ancien Régime,
leur emplacement se trouve à une quarantaine au nord-ouest
du cloître de la cathédrale, au pied des degrés menant à la
collégiale Saint-Pierre. Cette dernière église, fondée dès
l’épiscopat de l’évêque Hubert (mort en 727), sera, comme la
70
Bibliographie
Genicot L.F., 1981, L’octogone de Notger et son avantcorps. in : Deckers J. (dir.), La collégiale Saint-Jean de
Liège. Mille ans d’art et d’histoire, Liège, p. 47-56.
Henrard D., Mora-Dieu G. & Léotard J.-M., 2018a,
Liège/Liège : des fosses de coulées de cloches en bronze
dans l’environnement direct de la collégiale Saint-Jean et
sur la place Saint-Lambert, in : Chronique de l’archéologie
wallonne, 26, p. 107-113.
Henrard D., Mora-Dieu G., Coura G. & Léotard J.M., 2018b, Liège/Liège : sondages archéologiques à la
collégiale Saint-Jean. La genèse du cloître à galeries et le
réfectoire, également appelé « chapelle des bénéficiers »,
in : Chronique de l’archéologie wallonne, 26, p. 131-138.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Condé-sur-L’Escaut (Nord, France). Le rôle de la confluence Escaut-Haine dans le
développement topographique de la ville médiévale et moderne,
observé au travers du prisme de l’archéologie préventive
Alain Henton
Au contraire d’autres villes du
département
du
Nord,
comme
Valenciennes ou Douai, ce n’est
qu’assez tardivement que des recherches
archéologiques débutent à Condé-surl’Escaut. Les premières sont initiées
en 1985 par une association locale à
l’emplacement de l’ancienne collégiale,
cœur historique de la ville. Il faudra
cependant attendre 2005 pour que les
archéologues reviennent à Condé, à
l’occasion d’un diagnostic réalisé sur le
site du château de l’Arsenal ; entrainant
le classement de ce dernier et, dès 2008,
une fouille programmée. Depuis lors,
les prescriptions du Service Régional
de l’Archéologie (SRA) du Nord –
Pas-de-Calais (depuis peu des Hautsde-France) ont amenées les équipes de
l’Inrap HDF à intervenir à 10 reprises
en diagnostic au centre-ville et dans ses
faubourgs immédiats. Ces recherches
ont considérablement modifié la
perception de l’évolution topographique
de la ville, jusqu’à lors restituée sur base
des seules données historiques ou des
plans anciens. Au-delà de l’approche
archéologique classique des différentes Fig.1 : Restitution du contexte hydro-topographique naturel de la confluence Escaut-Haine, basés
phases d’occupation, depuis le Haut sur les données cartographiques des XVIe et XVIIe siècles et les courbes de niveaux actuelles (les
Moyen Âge, le contexte particulier triangles verts donnent l’altitude du substrat naturel). La ville médiévale est matérialisée par le
e
de confluence du fleuve Escaut et tracé en vert de l’enceinte du XIV siècle ; l’étoile marquant l’emplacement de la collégiale NotreDame. En rouge : emprises et dates des opérations archéologiques (© A. Henton, Inrap HDF).
de la rivière Haine a été étudié plus
précisément grâce à l’implication
systématique d’un géo-archéologue,
spécialisé dans l’évolution naturelle des vallées du fleuve et de de confluence a dû fortement évoluer jusqu’à l’aube de
ses affluents depuis le Pléistocène et l’interaction anthropique l’Holocène, son aspect médiéval se révèle peu à peu, sur base
au cours du dernier millier d’années.
notamment d’une relecture récente des sources historiques
Bien que les différentes opérations archéologiques ne relatives au château de l’Arsenal. De précieuses données
concernent encore qu’une minime partie de la surface du sur l’hydrographie antérieure au XIVe siècle ont aussi été
centre ancien condéen, les données accumulées autorisent recueillies lors de plusieurs diagnostics, dont ceux menés sur
toutefois à restituer dans les grandes lignes le contexte la médiathèque (2010), le tracé du tram (2014) et le Quai du
géologique, topographique et hydrographique ayant favorisé Petit Rempart (2018).
les premières occupations et influencé le développement Si une occupation romaine anecdotique a été mise en évidence
urbain ultérieur.
en 2017 sous la Place Pierre Delcourt, il faut attendre le Haut
Comme le confirme la carte géologique, la formation de la Moyen Âge pour voir le bas de la butte, bordant la confluence,
confluence de l’Escaut et de la Haine est induite, probablement occupé de manière assurée. Un oratoire, fondé selon la
dès le Pléistocène, par la présence d’une butte crayeuse du tradition au VIIe siècle par le moine évangélisateur irlandais
Crétacé. Au pied de cette dernière s’étend une vaste plaine Wasnon (Wasnulfe), serait à l’origine d’un monastère de
alluviale, résultant de la jonction de deux importantes moniales, mentionné par les sources historiques à partir du
vallées larges de plusieurs kilomètres. Si la zone naturelle VIIIe siècle. Un hypothétique atelier monétaire sous Pépin le
71
Fig.2 : Proposition de restitution de l’occupation de la zone de
confluence Escaut-Haine à l’aube du XIIIe siècle (A) et au milieu du
XVe siècle (B). 1 : Collégiale Notre-Dame, 2 : la Haynette, 3 : tracé
hypothétique de la première enceinte, 4 : premier site castral de
l’Arsenal, 5 : emplacement supposé de la résidence du châtelain de
la seigneurie « propriétaire » de Bailleul (motte ?), 6 : « château de
Bailleul » (construit vers 1411 par Thierry de la Hamaide ?), 7 : église
paroissiale Saint-Wasnon, 8 : forum et beffroi, 9 : seconde enceinte,
porte Rombaut, 10 : porte du marais, 11 : petite porte d’eau de la
Haynette et bâtiment d’octroi ( ?), porte d’eau des « doubles tours »
(XVe siècle ?), 13 : porte de l’Ecluse, 14 : porte d’Escaut, 15 : grand
château du site de l’Arsenal. En jaune, remblais de nivellement sur
zone marécageuse, en vert, tracé supposé des principaux chemins
(© A. Henton, Inrap HDF).
Bref, Charlemagne et Charles-le-Chauve pourrait indiquer que
le lieu jouit d’une certaine importance. Les annales Vedastini
(Arras, vers 890), mentionnent l’implantation à Condé en
882-883 de l’un des camps d’hivernage normands. Le choix
de ce lieu est très vraisemblablement lié à la confluence d’où
peuvent partir les raids vers la région montoise par la Haine,
et le long de la vallée de l’Escaut. À ce jour toutefois, aucun
72
indice archéologique ne permet d’accréditer l’emplacement
précis d’un tel camp ni même la construction d’une
fortification telle que supposée par l’historiographie locale.
La période située entre les Xe et XIIe siècles voit la
transformation du monastère en collégiale séculière (vers
1019 ?) et l’édification (avant 1170) par Nicolas d’Avesnes,
seigneur de Leuze et Condé, d’un donjon (en bois ?) sur motte
dans le marais jouxtant la confluence. Après que ce site castral
ait provisoirement été détenu par le comte Baudouin V, un
donjon-porche de pierre est construit sur la motte chemisée
(vers 1200). En 2017, les recherches menées sur la place
Delcourt ont révélé un imposant tronçon de fossé lié à une
hypothétique première enceinte talutée du bourg, jusqu’alors
suspectée par l’analyse du plan de Deventer et du cadastre
actuel. De tracé apparemment sub-circulaire et d’un diamètre
atteignant au moins 300 mètres, cette dernière serait centrée
sur la collégiale Notre-Dame et s’étendrait sur le bas de la
butte bordant la confluence. Si la date de fondation reste
inconnue (fin IXe – XIe siècles ?), le mobilier dégagé en 2017
confirme que le fossé est ouvert au milieu du XIIe siècle et
élargi dans le courant du XIIIe siècle. À la même époque,
un marécage s’étend de part et d’autre de la confluence. En
2018, au Quai du Petit Rempart, les tourbes de ce dernier et
la rive de la vallée de la Haine ont livré du mobilier détritique
couvrant les XIe/XIIe et XIIIe siècles. À la charnière des
XIIIe et XIVe siècle débute le chantier de construction de la
seconde et grande enceinte de Condé, parallèlement à celui
de l’agrandissement du château par Jacques Ier de Châtillon,
partie prenante du dispositif. Au cours de ces travaux, un
tiers de la surface totale du système défensif (25 hectares) est
gagné sur la zone marécageuse, au prix de travaux colossaux.
Comme confirmé lors de certaines opérations de diagnostic
ou lors de la fouille de l’Arsenal, le mur de l’enceinte et ceux
du château sont fondés sur un assemblage de pieux et de
poutres, directement installé dans les niveaux alluvionnaires
gorgés d’eau. Après l’élévation des courtines, l’espace ainsi
fermé est progressivement comblé par l’apport d’important
remblais ; créant une nouvelle surface sur laquelle pourra
s’étendre la ville. Paradoxalement, l’enceinte ne s’étend
guère sur la butte, confirmant le choix fait d’une défense
basée sur l’Escaut et la Haine. Intégrée dans l’enceinte, la
Haynette, peut-être à l’origine un bras naturel de la Haine, est
aménagée et devient le passage obligé pour le trafic des naves
(bateaux) entre Mons et la confluence avec l’Escaut. En 2018,
le diagnostic du Quai du Petit Rempart donna l’occasion de
dégager un bâtiment (début XIVe siècle ?) accolé à la petite
porte d’eau de la Haynette et ayant pu servir au droit de péage
et tonlieux (pour l’une des deux seigneuries, « propriétaire »
ou « gagère », ou pour la ville franche ?). Rappelons d’ailleurs
ici le surprenant petit port fluvial (XIVe-XVIe siècles) dégagé
en 2012-2013 au cœur même du château de l’Arsenal, en lien
cette fois avec le trafic fluvial sur l’Escaut.
La ville de Condé ne connait guère de modifications
significatives jusqu’aux premières décennies du XVIe
siècle, époque à partir de laquelle elle se retrouvera au
cœur du conflit entre les Pays-Bas espagnols et le Royaume
de France. Si les premiers travaux de modernisation de
Archaeologia Mediaevalis / 42
l’enceinte, sous la gouvernance de Marie de Hongrie,
restent cantonnés à quelques boulevards d’artillerie, c’est
vers la même époque que doit être situé l’aménagement de
la « Francq Estaple », en amont de la confluence. Celle-ci,
construite sur marécage par l’apport d’importants remblais
stratifiés, facilite le transbordement des marchandises (dont
le charbon) entre la Haine et l’Escaut, au cœur de nombreux
procès entre le comté de Hainaut, le pouvoir seigneurial et la
corporation des bateliers. Le plan de cette plateforme, visible
sur le plan de Deventer, pose par ailleurs la question d’un
projet non abouti (milieu du XVIe siècle ?) d’une première
fortification bastionnée destinée à protéger la confluence et
la ville. Jusqu’au milieu du XVIIe siècle s’y installe un petit
faubourg, rasé lors de l’aménagement de la grande enceinte
bastionnée. Celle-ci est entamée après 1656, date du premier
siège de Condé par Louis XIV. Comme pour l’enceinte
médiévale qu’elle englobe, l’enceinte bastionnée est pour
partie installée dans la plaine alluviale, servant de défense
naturelle avec la « grande inondation » provoquée lors des
sièges. La ville définitivement reprise par les Français (1676)
et intégrée au Royaume (1678), la fortification bastionnée
sera sensiblement améliorée par Vauban. Le diagnostic de
la médiathèque a notamment donné l’opportunité d’étudier
les techniques de construction sur arcades de la demi-lune
du bastion du Quesnoy en zone humide, ainsi que celles de
l’écluse (fin XVIIIe siècle) servant au passage des péniches
entre l’Escaut et le récent canal de Mons.
Bibliographie
Droin L. (coord.), 2017, La forteresse médiévale et moderne
de l’Arsenal. Condé-sur-Escaut. Rapport 2017, Tome 1,
Rapport de fouille archéologique programmée (inédit,
déposé au SRA Hauts-de-France).
Henton A., 2010. Condé-sur-l’Escaut (59) Rue du Quesnoy.
De la confluence naturelle Escaut/Haine aux fortifications
de Vauban. RFO diagnostic, Inrap (inédit, déposé au SRA
Hauts-de-France).
Henton A. 2018. Nord – Pas-de Calais, Condé-sur-l’Escaut.
Sous la place Pierre Delcourt. Plongée au travers de vingt
siècles d’histoire de Condé. RFO diagnostic, Inrap (inédit,
déposé au SRA Hauts-de-France).
Archeologische evaluatie en waardering van de Burcht van Ninove (O.-Vl.)
Davy Herremans, Luc Allemeersch, Janiek De Gryse, Joren De Tollenaere, Shari Eggermont,
Clara Thys & Erik Verbeke
In opdracht van het Agentschap Onroerend Erfgoed van de
Vlaamse Overheid voerde Ruben Willaert bvba in de periode
2017-2018 een archeologische evaluatie en waardering uit
m.b.t. de burchtsite te Ninove. Het onderzoek had tot doel de
beschermingswaardigheid als archeologische site te evalueren
en de opmaak van een beschermingsdossier te ondersteunen.
Onderstaande tekst is een korte samenvatting van het
onderzoek. De volledige studie is vrij te raadplegen via Open
Archief van OE-publicaties onder de reeks Evaluatie- en
waarderingsonderzoeken archeologie (STUA).
De burcht uit historische bron
De motte Ninove wordt gerekend tot de zogenaamde
Dendermottes. Deze mottes werden langsheen de Dender
gesticht, na de annexatie van Rijksvlaanderen door het
Graafschap Vlaanderen medio 11de eeuw. De Dender
werd de grens tussen Vlaanderen en het Duitse Rijk en
later tussen Vlaanderen en Brabant. Na de dood van de
Duitse keizer Hendrik III in 1056 volgde onder grafelijke
impuls een consolidatie en organisatie van de verdediging
van Rijksvlaanderen. Langs Vlaamse kant werden in deze
periode verschillende militaire mottes opgeworpen (De
Meulemeester, 1994).
De vroegste vermelding van een burcht te Ninove dateert uit
1134 en is van de hand van Galbertus. Het precieze moment
van het opwerpen van de motte is echter moeilijk af te leiden
uit historische bronnen. In 1056 werden de Heren van Ninove
vazal van de Graaf van Vlaanderen en kregen ze de heerlijkheid
van Ninove te leen. Als stalmeesters van de graaf behoorden
ze tijdens de 11de en 12de eeuw tot de absolute topadel in
Vlaanderen (Vangassen, 1948). Vermoedelijk huisden ze
eerst in een ‘Oud Hof’ in de omgeving van de Graanmarkt
en waren ze later in de 11de eeuw verantwoordelijk voor de
bouw van de nieuwe kasteelsite tussen de Oude en de Nieuwe
Dender (Vande Winkel, 1996, 211).
Dit nieuwe hof is nog herkenbaar op de ‘Deventerkaart’
(ca. 1545). Het gaat om een tweeledige burchtsite omgeven
door een brede gracht. De 16de-eeuwse kaart toont de
laatmiddeleeuwse situatie na herhaaldelijke herstellingen
en verbouwingen. De ‘Deventerkaart’ in combinatie met
archiefteksten laat toe een reconstructie te maken van de 14deen 15de-eeuwse burcht (Vangassen, 1948). In het zuidelijk
deel van de burcht situeerde zich een opperhof met een
motteheuvel. Centraal op de heuvel bevond zich een toren, die
in de 16de eeuw vermoedelijk in steen was opgebouwd. Op
het neerhof zien we een weg die loopt van een poortgebouw
in het noorden tot de motteheuvel in het zuiden. Ten oosten
73
van de weg bevindt zich de ‘Kruiskapel’, die voor het eerst
vermeld werd in 1223. Uit 19de-eeuwse beschrijvingen weten
we dat het poortgebouw werd afgesloten door een poort en
valbrug. Verder is er nog sprake van talrijke gebouwen en
vetrekken zoals een keuken met schoorsteen en twee ovens;
een knapenkamer; diverse opslagruimten zoals het lardier
(voor spek), de kelnare voor melk, boter, kaas, en de bottelrie
voor wijn en bier. Ook de woning van de heer bevond zich op
het neerhof. Al in 1367 is er sprake van de groet camere. Het
gebouw moet vermoedelijk aan de westzijde van de ringmuur
worden gesitueerd. Tegen de ringmuur situeerden zich nog
een aantal schuren en stallen. Uit historische bronnen is
geweten dat de ringmuur van zowel het opper- als het neerhof
was uitgevoerd in steen en met aan de buitenkant gariten,
boogvormige uitsprongen met een gewelf dat op de ringmuur
steunde. Deze erkers waren in gebruik als wachthuisjes, maar
deden ook dienst voor opslag. Langs de binnenkant van de
ringmuur liep een houten walgang, waar zich tijdens de 15de
eeuw vier houten blokhuizen op bevonden.
opgemeten en een omvang had van 3ha 30a. Deze inkrimping
is te wijten aan het indammen van de burchtgracht aan de
noordwestelijke en vooral oostelijke zijde (naar Vangassen,
1948, 98). De reductie van het burchtareaal ging vermoedelijk
gepaard met het ontdubbelen van het zuidwestelijk deel van
de burchtgracht, te zien op de kaart van Horenbault uit 1618
en de kaart van Chamlay uit 1678. Dit indammen kan in
verband worden gebracht met de omvorming van de burcht
tot bolwerk als onderdeel van de stadsomwalling die tijdens
de tweede helft van de 16de eeuw werd opgetrokken (Van de
Perre, 2013).
Fig. 2: De burcht op het primaire kadaster (ca. 1830) (© Cartesius).
Resultaten van het archeologisch onderzoek
Het archeologisch onderzoek bracht nieuwe en relevante
informatie aan omtrent de chronologie, afbakening
en bewaartoestand van de burcht. Na een historischcartografische desktopanalyse volgde een eerste karterende
onderzoek door middel van landschappelijke boringen en een
geofysisch onderzoek. In een volgende fase werd een meer
waarderende veldverkenning uitgevoerd door middel van
archeologische boringen en proefsleuven.
Fig. 1: De motte van Ninove op de kaart van Jacob van Deventer
(ca. 1545) met ten noorden van de burcht de stadskern van Ninove
(© Cartesius).
Het poortgebouw en enkele bijgebouwen stonden nog
overeind in de 19de eeuw, en worden onder andere aangeduid
op de Atlas der Buurtwegen (1840), het primitief kadaster
(1830) en de Popp-kaart (1842). Ook een aantal grachten
zijn nog duidelijk herkenbaar. Het gebied dat echter op de
Popp-kaart wordt aangeduid als de burgt is met 2ha 90a
aanzienlijk kleiner dan het middeleeuwse burchtareaal
dat in de 16de eeuw in functie van een pachtcontract werd
74
Onder de voornaamste onderzoeksresultaten noteren we de
vondst van twee steunberen en een uitbraak die wellicht in
verband kunnen worden gebracht met de laatmiddeleeuwse
burchtkapel. De proefsleuven maakten het ook mogelijk de
mottegracht langs de noordelijke rand van het neerhof te
lokaliseren en te onderzoeken, alsook de mottegracht langs de
zuidelijke rand van het opperhof. De aflijning van de gracht
was zondermeer moeilijk af te ‘lezen’ omdat de vulling van de
structuur erg gelijkend was met die van de omliggende bodem.
Aanwijzingen hier waren vooral de minimale verschillen in
bodemtextuur en een meer puinrijke samenstelling van de
grachtvulling. Deze parameters maakten het ook mogelijk
elders op het terrein de aanwezigheid van een grachtstructuur
Archaeologia Mediaevalis / 42
vormen maar vermoedelijk slechts sporadisch buiten hun
oevers traden. Rivierarmen die zonder twijfel hun rol
speelden in het voeden van mottegrachten. We gaan er vanuit
dat de site voor de aanleg van de motte niet werd bewoond.
Het vondstmateriaal uit de perioden voor de aanleg van
de versterking beperkt zich tot een scherf handgemaakt
aardewerk uit de Romeinse periode of zelfs late ijzertijd. Het
is niet duidelijk of de scherf zich in situ bevond of eerder ter
plaatse werd gebracht door het water van de Dender.
Fig. 3: Sporen van de laatmiddeleeuwse burchtkapel geprojecteerd op
de Atlas de Buurtwegen (ca. 1840) (© geopunt).
aan te tonen. Door het gebrek aan organische vulling in de
grachten bracht het geofysische onderzoek weinig bijkomende
informatie. Enkel in het zuidelijke deel van het neerhof kon
een gracht duidelijk worden gelokaliseerd op basis van EMI.
Koolstofdatering van de burchtgracht langs het opperhof
lijkt een 11de-eeuwse aanleg van de motte te bevestigen. Een
opwerping rond het midden van de 11de eeuw in het kader
van de annexatie van Rijksvlaanderen is dus zeker mogelijk.
De dateringen tonen ook aan dat de mottegracht in deze zone
ook tijdens de late middeleeuwen in gebruik blijft wanneer
de oorspronkelijke motte wordt uitgebouwd tot volwaardige
ommuurde burcht.
Het landschappelijk onderzoek toont aan dat de motte
waarschijnlijk werd aangelegd bovenop de afzettingsklei in
een ondertussen weinig dynamisch landschap. Vermoedelijk
verschilde dit landschap weinig van de situatie zoals
afgebeeld op de ‘Deventerkaart’ met een Dender bestaande
uit verschillende armen die haast een vlechtend systeem
De 16de-eeuwse (en mogelijk ook latere) versterkingswerken
hebben zeker een impact gehad op de restanten van de motte
en laatmiddeleeuwse burcht. In functie van de omvorming
van burcht tot ravelijn werden in bepaalde delen van
het burchtareaal grachten gedempt en andere grachten
uitgegraven. Een groot deel van de gebouwen van de burcht
werden geslecht en mogelijk werd ook een deel van het
opperhof in deze periode genivelleerd. Daartegenover zorgde
de aanleg van het ravelijn – en de daaraan vermoede ophoging
van de terreinen - ook voor een bijkomende bescherming van
de onderliggende archeologische structuren. De resten van de
16de-eeuwse versterking en latere adaptaties zijn dan op hun
beurt weer beschermd door de verschillende ophogingslagen
die werden aangevoerd sinds de tweede helft van de 19de
eeuw wanneer er definitief een einde kwam aan de defensieve
betekenis van de burcht.
Bibliografie
De Meulemeester J., 1994, Château et frontières: quelques
réflexions sur les principautés territoriales des anciens PaysBas méridionaux, Château Gaillard 18, p. 34-45.
Van De Perre D., 2013, Het bewogen abbatiaat van de
Ninoofse abt Petrus Aloysius (1579-1587), Het Land van
Aalst 65-4, p. 275-285.
Vande Winkel G., 1996, Over de oorsprong van de stad
Ninove (tot ca. 1100), Een hypothese geherformuleerd, Het
Land van Aalst 48.3, p. 203-224.
Vangassen H., 1948, Geschiedenis van Ninove, Deel 1,
Ninove.
Fig. 4: Profiel van de mottegracht langs de zuidelijke rand van het opperhof (groen), doorsneden door de gracht van het 18de-eeuwse bastion
(bruin-oranje).
75
Onderzoek in Brugge en Ommeland (W.-Vl.)
Griet Lambrecht, Frederik Roelens, Dieter Verwerft, Jan Huyghe & Jari Hinsch Mikkelsen
Het werkgebied van Raakvlak1, Brugge en het ommeland,
verbergt nog steeds heel wat onbekende archeologische
vondsten en structuren. Raakvlak kon in 2018 een aantal
sites op interessante locaties onderzoeken. De sites met
middeleeuwse sporen worden in dit kroniekbericht kort
besproken.
Brugge
Tijdens graafwerken in de tuin van een woonhuis aan het
Jan van Eyckplein registreren de archeologen een zes
meter lang fragment van een gemetselde riool, gedeeltelijk
overwelfd en deels voorzien van dekstenen uit natuursteen.
De baksteenformaten en het uitzicht wijzen erop dat de riool
dateert uit de Bourgondische periode, eind 14de/15de eeuw.
Het vullingspakket bevat behalve importaardewerk uit Spanje,
Italië en Duitsland ook veel bot en glas. Het is materiaal uit
de 16de tot het eerste kwart van de 17de eeuw. De riool loopt
af in de richting van de Spiegelrei. Ook de opgravingen aan
het Prinsenhof (2004) en de Verversdijk (1998/2005) hebben
resten van dit type riolering aan het licht gebracht. Dit klein
archeologisch noodonderzoek in de binnenstad levert alweer
een stukje informatie over de riolering in het historische
Brugge, waar nog heel wat onduidelijkheden rond bestaan.
Dit in tegenstelling tot de waterbedeling via de zogenaamde
moerbuizen waar al heel wat gegevens over zijn verzameld.
Op het Jan van Eyckplein ontdekken de archeologen ook
verschillende zeldzame natuurstenen voorwerpen. De
belangrijkste zijn een geprofileerd middenzuiltje van een raam
in Doornikse kalksteen dat typologisch romaans is en een
kraagsteen van een gotische schouw in Balegemse zandsteen.
De kraagsteen is versierd met twee figuren die een boek lezen.
Beide stukken geven een indicatie van de rijkdom van de
verdwenen laatmiddeleeuwse bebouwing op het perceel.
Een ander archeologisch noodonderzoek is uitgevoerd in de
Molenmeers waar Raakvlak in een tuin graafwerkzaamheden
begeleidt. De aangetroffen sporen en vondsten getuigen van
menselijke bewoning in dit drassiger (en dus moeilijker
bewoonbare) deel van de binnenstad vanaf de late
middeleeuwen tot vandaag. Op een oppervlakte van slechts 25
m² zijn onder meer een chronologische opeenvolging van drie
beerputten aangetroffen. Een rechthoekig gemetseld exemplaar
bevat aardewerk uit de 19de tot de vroege 20ste eeuw. In
een tweede exemplaar, opgebouwd uit polderbakstenen,
bevindt zich 16de-eeuws huishoudelijk afval. Verder treffen
de archeologen op 120 centimeter onder het maaiveld twee
eikenhouten tonwaterputten aan in het Pleistocene dekzand,
1 De aangesloten leden zijn: Brugge, Beernem, Damme, Jabbeke, Oostkamp,
Knokke-Heist, Torhout, Zedelgem.
76
Fig. 1: De ontmanteling van de tonwaterputten.
Fig. 2: Een plank met merkteken dat verwijst naar de oorspronkelijke
functie van de ton.
beide samengehouden door vlechtwerk in wilgentenen. Deze
tonwaterputten moeten kort na elkaar in gebruik geweest zijn.
Het diagnostische aardewerk dateert de opgave in de 13de tot
14de eeuw. Op de tonnen staan merktekens die verwijzen naar
hun eerdere functie, mogelijk waren het eerst wijntonnen.
Torhout
In de Pastoriestraat in Torhout wordt door middel van een
proefsleuvenonderzoek in 2017 duidelijk dat er zich een
vroeg- tot volmiddeleeuwse low-density bewoningssite
bevindt. Uit de vulling van de sporen is aardewerk verzameld
dat het geheel van de sporen dateert in zowel de overgang
van de vroege naar de volle middeleeuwen, als in de volle
middeleeuwen (975 tot de 12de eeuw). Aansluitend is in
2018 dit terrein tussen de Pastoriestraat, de Beukenstraat,
de Zomerstraat en de Revinzestraat opgegraven. De
Archaeologia Mediaevalis / 42
belangrijkste spoorconfiguraties op deze opgraving zijn de
aangetroffen paalsporen en de wegen. De paalsporen liggen
in verschillende rijen die duiden op één, volmiddeleeuws
gebouw, 25 m lang en 8 m breed of op een complex met drie
verschillende bouwfasen. In dat laatste geval gaat het om
een 15 m lang en 8 m breed drieschepig, volmiddeleeuws
huis, waar een 12 m lang en 6 m breed éénschepig gebouw
is aangebouwd. Een zwaar gefundeerde 4 postenstructuur
oversnijdt het éénschepig gebouw. Het vondstenmateriaal
dateert deze structuren in de 11de en 12de eeuw. In het vlak
zijn verder ook vier verschillende wegtracés herkend. Deze
structuren zijn holle wegen, waar karrensporen zich diep in
het zand insnijden, geflankeerd door afwateringsgrachten.
Het vondstmateriaal dateert deze wegen van de 9de tot de
12de eeuw.
l’Isle gelegen is, wordt het terrein geïnspecteerd. In de ruime
omgeving zijn vol- en laatmiddeleeuwse prospectievondsten
gekend, maar in het gehucht Eienbroeke is nog bijna niets
effectief opgegraven. Door de beperkte afgraving en de
moeilijke terreinomstandigheden is het onmogelijk het
karakter van de site te achterhalen. Nergens zijn lineaire,
ronde, ovale of rechthoekige aftekeningen herkend. De
vondsten wijzen op activiteit van de 13de tot de 16de eeuw.
Een periode die grotendeels gelijk loopt met de occupatiefase
van de boerderij met tiendenschuur (vroeg 12de tot eind
15de eeuw) maar iets langer doorloopt. De geplande werken
vormen geen verdere bedreiging voor de site, daarom wordt
geadviseerd dat stockage van grond in de toekomst bovenop
de ploeglaag gebeurt en dat het huidige vlak wordt beschermd
met geotextiel.
Damme
Bibliografie
In februari 2018 voert een team van Raakvlak een inspectie
uit op het terrein langs de Eienbroekstraat in Oostkerke
(vondstmelding met referentienummer 239). Een zone met
een oppervlakte van 3.700 m² is er ingericht als stockageplaats
voor grond. De ploeglaag is afgegraven en langs de
Eienbroekstraat is steengruis gestort. Het terrein ligt op een
kreekrug in de kustpolders. Tussen de middeleeuwen en de
20ste eeuw is het terrein gebruikt als akker. Omdat deze werf
zeer dicht bij de site van het tiendenhof van Saint-Quentin-en-
Roelens F., 2018, Bodemschatten in Brugge, Recent
Archeologisch noodonderzoek in de binnenstad. Musea
Brugge Magazine, jg 38, nr 4 december, Brugge, p 24-25.
Verwerft D., Roelens F., Mikkelsen J. H., 2019,
Pastoriestraat, Torhout: Archeologierapport naar aanleiding
van de archeologische opgraving, in voorbereiding, Brugge.
Verwerft D., Huyghe J. & Roelens F., 2018, Eienbroekstraat,
Oostkerke, Raakvlak rapport 2018/13, Brugge.
L’eau dans l’espace urbain et périurbain. Découvertes archéologiques récentes
en région bruxelloise (RBC)
Marc Meganck, Sylvianne Modrie & Yannick Devos
Ces dernières années, de multiples interventions menées
par le Département du Patrimoine archéologique (Direction
du Patrimoine culturel – Service public régional Bruxelles
Urbanisme et Patrimoine), en collaboration étroite avec
le Centre de Recherches en Archéologie et Patrimoine de
l’Université libre de Bruxelles et le Musée Art & Histoire,
ont permis de mieux comprendre plusieurs aspects du passé
de Bruxelles et ses environs directement liés à l’eau (réseau
hydrographique ancien, distribution d’eau potable, moulins,
fossés défensifs, ponts…). Elles sont présentées ici par
vallées : la Senne, le Maelbeek et la Woluwe.
La vallée de la Senne
Si le réseau ancien de ruisseaux et de distribution d’eau
a disparu du centre urbain et de sa périphérie, du moins en
surface, l’archéologie aide à le reconstituer. Un premier
aspect concerne l’évolution de la Senne, voûtée entre 1867
et 1871. Des anciens lits de la rivière ont été observés sur
le site de Tours et Taxis (2015) et plus récemment (2018) à
Fig 1 : Les alluvions de la Senne sur le chantier de la rue d’Aerschot à
Schaerbeek © urban.brussels.
hauteur de la rue d’Aerschot (rue Quatrecht). Des carottages
ont également permis de repérer le passage du Coperbeek,
un des affluents de la Senne, sur le site du Palais des BeauxArts (2009). À plusieurs reprises, des dépôts de tourbe ont
également été découverts, de quoi reconstituer l’évolution de
la végétation autour de la rivière (Devos e.a., 2017).
77
Les puits
Les moulins
Une série de puits ont été mis au jour dans le centre historique
de Bruxelles, essentiellement dans le bas de la ville, qui était
la partie la plus densément peuplée de la ville mais aussi celle
où étaient concentrées les principales activités artisanales. En
2011, un effondrement de la voirie sur la Grand-Place a permis
aux archéologues d’observer les vestiges d’un puits médiéval.
La même année, un puits associé à un mur maçonné en
moellons a été mis au jour rue du Béguinage 5-7 à l’occasion
de travaux de construction d’une annexe à l’antenne du CPAS
de Bruxelles ; là encore, la nature des vestiges laisse présager
une datation au Moyen Âge. Lors des fouilles menées sur
le site de la rue d’Une Personne (2014-2015), c’est cette
fois un puits antérieur à 1410 qui a été découvert ; il était
constitué d’un cuvelage en bois de hêtre dans sa partie basse
tandis que le reste des parois était maçonné en pierre. Citons
encore un puits découvert quai à la Houille 9 lors d’un suivi
de terrassements, ou encore les restes d’un puits en pierre
blanche rue de Louvain (ca 1400-1450) observés pendant
les travaux destinés à remplacer une série de conduites sous
la voirie (Meganck & Modrie, 2018). Des puits ont encore
été repérés tout récemment impasse Saint-Nicolas 2, rue des
Pierres 46 et rue de la Gouttière 17.
C’est principalement dans la vallée du Geleytsbeek, affluent
de la Senne, que différents moulins ont pu être étudiés.
En 2012, les vestiges du moulin du Château d’Or (Uccle),
antérieur à 1775, ont été mis au jour dans la plaine du Bourdon
lors du chantier de construction d’un ensemble de logements,
projet qui visait aussi à remettre un tronçon du ruisseau à ciel
ouvert. Non loin de là, la même année, la façade du moulin du
Neckersgat (Uccle) portant la roue à aubes a fait l’objet d’un
relevé photogramétrique. Enfin, les vestiges du moulin du
XVIIIe siècle de l’abbaye de moniales bénédictines de Forest
ont été observés en 2017.
Les ponts
Quelques ponts sur la Senne ont également été étudiés. Mis
au jour en 2017, les vestiges en pierre bleue du pont de la
Carpe (rue du Pont de la Carpe, Bruxelles), qui permettait de
rejoindre l’ancienne île Saint-Géry avant le voûtement de la
Senne, appartiennent sans doute à une phase de reconstruction
de l’ouvrage d’art au XIXe siècle, le pont ayant été démoli
en 1869. En 2011, deux ponts de l’île d’Aa, rue Bollinckx à
Anderlecht, ont fait l’objet d’observations afin de compléter
le dossier de classement. L’analyse des matériaux de
construction (brique, pierre bleue et pierre blanche) indique
clairement des phases successives d’aménagement des piles
situées à un endroit fort sollicité de la rivière, à la rencontre
de deux bras de Senne.
Fig. 2 : Puits de la rue d’Une personne à Bruxelles © urban.brussels.
Les fossés
Des fossés autrefois mis en eau ont été observés en deux
endroits du centre-ville. Tout d’abord sur le site du Grand
Béguinage, dont la fondation remonte au milieu du
XIIIe siècle. Dans le cadre de la destruction-reconstruction de
bâtiments situés quai à la Houille 9, le suivi des terrassements
(2017) a été l’occasion de rencontrer les vestiges du fossé
qui entourait complètement le béguinage. En 2018, un
accompagnement archéologique opéré avant la construction
d’un ensemble logements et d’un parking souterrain à l’angle
des rues de Laeken et des Commerçants, a permis d’étudier
le site de l’ancien fossé de la deuxième enceinte urbaine du
XIVe siècle.
78
Fig. 3 : Le Pont d’Aa sur la Senne à Anderlecht © urban.brussels.
La vallée du Maelbeek
En 2018, le tracé du Maelbeek a été étudié par Bruxelles
Environnement sur le site de l’abbaye de la Cambre (Ixelles),
fondée au tout début du XIIIe siècle. L’intervention des
Plongeurs Professionnels Associés a permis de suivre le cours
d’eau depuis son entrée dans l’abbaye jusqu’à l’exutoire
dans les étangs d’Ixelles. Pertuis d’amenée des eaux, vannes,
chambres de visite, canalisations et autres siphons ont été
cartographiés et mis en lien avec les différents lieux de vie du
Archaeologia Mediaevalis / 42
monastère (réfectoire, lavoir, brasserie…). En 2017, toujours
dans la vallée du Maelbeek, les douves qui protégeaient un
château remontant au moins au XVIe siècle (actuelle Jardin
Jean Félix Hap, Etterbeek) et qui étaient alimentées par le
ruisseau du Broebelaer, ont pu être étudiées à l’occasion d’un
relevé des derniers vestiges bâtis de cette propriété. Enfin, lors
d’une intervention rue du Cardinal, un dépôt de tourbe a été
découvert, permettant de restituer la végétation aux abords du
Maelbeek.
La vallée de la Woluwe
Le collecteur des eaux de la Woluwe a été mis au jour en
2012 chaussée de Wavre, à hauteur de la rue J. Bassem
(Auderghem), où un ouvrage dirigeant les eaux sous la voirie
est déjà visible sur les cartes figuratives du XVIIIe siècle. Un
des principaux affluents de la rivière, le Roodkloosterbeek,
a en revanche été déterminant pour l’implantation et de
développement du prieuré de chanoines augustins de Rouge-
Cloître (XIVe siècle). L’hydraulique du site a pu être abordée
lors de différentes interventions archéologiques jusqu’en
2006 : pertuis voûté en pierre reliant l’étang supérieur à
l’étang inférieur, réseau d’adduction d’eau de source en
plomb, réseau d’eau pluviale en céramique grise, citernes,
siphons en pierre taillées, viviers…
Bibliographie
Deligne C., 2003, Bruxelles et sa rivière. Genèse d’un
territoire urbain (12e-18e siècle), Brepols, Turnhout.
Devos Y., Nicosia C., Vrydaghs L., Langhor R. &
Marinova E., 2017, L’évolution du paysage bruxellois :
un regard archéologique, Bruxelles Patrimoines, 23-24,
p. 8-17.
Meganck M. & Modrie S., 2018, Découvertes d’un puits
du XVe siècle rue de Louvain, Revue du Cercle d’Histoire
de Bruxelles et Extensions, no 141, p. 18-21.
Archéologie préventive à l’abbaye d’Orval (Lx)
Nicolas Meunier
Contexte général
De juin à août 2018 et janvier 2019, des sondages ont été
entrepris dans les ruines de l’abbaye d’Orval. L’intervention
s’inscrit dans le cadre d’une demande de certificat de
patrimoine concernant la stabilisation des caves médiévales
du bâtiment des hôtes, mais également la restauration des
murets et des sols des bâtiments formant les anciennes cours
des Bernardins et des Novices. Ces murets ont été remontés
afin d’évoquer les limites des bâtiments anciens. Les travaux
concernent également la remise en eau d’un vivier. La
partie médiévale de l’abbaye a déjà fait l’objet de plusieurs
interventions archéologiques en 1961-1962 (Grégoire,
1963-1964).
La fouille préventive de 2018
Les investigations se sont concentrées dans l’ancien réfectoire
et le « quartier de l’Abbé », au sud de l’église médiévale,
ainsi que dans l’aile occidentale de la cour des Bernardins et
dans le vivier. Ces sondages ponctuels visaient à permettre
une reconstitution plus proche de la réalité historique que
celle opérée en 1930, date à laquelle les ruines de l’abbaye
médiévale sont déblayées et en partie rebâties. Des niveaux de
sol ont été dégagés des remblais modernes qui les recouvraient,
et les vestiges de plusieurs structures inconnues jusqu’alors
ont été mis au jour. L’observation des maçonneries des murs
permet de mettre en évidence d’anciens accès et des fenêtres
dont uniquement l’allège reste visible. Les dimensions réelles
des murs anciens rehaussés et reconstruits dans les années
1930 ont pu être déterminées ; ils seront restaurés selon nos
indications.
Les vestiges d’une cave, dont l’extrados de la voûte a été
dégagé, sont accolés au pignon méridional du réfectoire.
La destruction partielle de la voûte a permis l’observation
d’une partie de la maçonnerie interne de cette cave. En partie
comblée, ses dimensions précises n’ont pu être appréhendées.
Cette découverte permet de compléter le réseau des caves déjà
existant mais également de mettre en lumière la construction
d’une extension au sud du réfectoire.
Un pavement à décor d’entrelacs et un sol carrelé dont seuls
les joints sont conservés ont été mis au jour dans l’espace
dit « Chapelle des Saints-Anges ». Le pavement décoré est
accessible depuis la zone carrelée via deux marches, indiquant
une circulation à plusieurs niveaux dans cette aile. Cette
différence de niveau est encore visible actuellement dans le
parcours des visiteurs. Une canalisation voûtée passe dans le
sous-sol de ce couloir. Elle est en partie effondrée.
Le sondage exécuté dans le « quartier de l’Abbé » a révélé
plusieurs murs parallèles, certains enduits, ainsi que différents
niveaux de sol, formant un espace rectangulaire donnant
accès aux pièces orientales et occidentales de cette aile de
la cour des Novices. Un muret perpendiculaire au mur du
cloître pourrait correspondre au soubassement d’un escalier
79
en bois avec volées droites et palier intermédiaire menant à
l’étage du bâtiment. Au moins quatre phases d’aménagement
ont été mises au jour ; elles témoignent des importantes
reconstructions qui ont été faites au cours de l’époque
moderne. Le matériel, principalement céramique, recueilli
dans les couches archéologiques date l’ensemble du XVIIIe
siècle au plus tard. On signalera la présence d’un Louis d’or
aux lunettes frappé à Reims en 1731, dans une couche de
destruction recouvrant un niveau de sol carrelé.
L’aile occidentale de la cour des Novices, délimitée par deux
murs parallèles en élévation, comporte un niveau de sol
pavé de grosses pierres, ainsi qu’une structure rectangulaire
carrelée. Sa fonction reste inconnue. La limite sud de cette
structure est délimitée par un mur perpendiculaire aux murs
de façade, construit sur le premier niveau de sol et retaillé
dans un second temps.
Deux sondages réalisés en 1999 et 2000 (Mignot, 2000 ;
Henrotay & Mignot, 2001) dans les angles nord et sud du
vivier avaient révélé des murs anciens, ainsi qu’une épaisse
couche d’argile gris-verte assurant leur étanchéité. Nous
avons procédé lors de cette campagne au décapage complet
de la surface du vivier. Plusieurs murs ont été mis au jour,
issus de deux aménagements successifs. Le mur le plus
ancien est situé dans l’angle nord du vivier. Il est recouvert
dans un second temps par une maçonnerie épaisse d’1,40 m,
contemporaine d’un autre mur qui lui est perpendiculaire. Ces
deux structures sont liées. La dernière phase d’aménagement
consiste en quatre murs, situés sous les murs modernes datant
de la restauration. Ils sont recouverts d’un mortier rose, et
séparent le vivier en deux bassins distincts (Fig. 1). Il s’agit
des fondations des murets formant les bassins. Le fond de ces
bassins recouvrait les murs anciens, expliquant le fait qu’ils
n’aient pas été détruits entièrement. L’identification de vivier
semble devoir être à nuancer. La présence de double bassin
contemporain suggère plutôt l’existence de lavoirs, avec un
bassin de lavage et un autre de rinçage. L’épaisse maçonnerie
d’1,40 m pourrait être une zone de circulation et de travail.
L’intervention de 2019
La seconde phase du chantier s’est déroulée au début de l’année
2019. L’extrados des voûtes des caves localisées devant
le « bâtiment des hôtes » devait être complètement dégagé
en vue de leur restauration. L’intervention archéologique a
révélé deux phases de construction successives. Un niveau de
sol brûlé découvert directement sur les voûtes indique qu’un
premier niveau de sol était couvert d’un plancher sans que
les reins des voûtes ne soient complètement comblés par de
l’argile. L’espace est divisé en deux pièces, séparées par un
mur comportant une cheminée double dont le foyer occidental
est construit en carrelages de 12 centimètres de côté. Ces deux
pièces sont bordées du côté nord par un couloir donnant sur le
vivier. La première destruction de cette aile correspond peutêtre au sac de l’abbaye par les troupes du général de Châtillon
en 1637.
Une deuxième phase de construction voit le remblaiement des
voûtes au moyen d’un remblai de concassé calcaire, et une
nouvelle structuration de l’espace, ménageant un mur sur la
surface incendiée plus ancienne, divisant l’ensemble en trois
pièces. Les planchers de cette époque sont installés sur des
lambourdes dont le tracé a pu être restitué (Fig. 2). Cet état
a également subit un incendie, probablement celui de 1793.
La zone des terrasses orientales a fait l’objet de quatre sondages
préalables à la construction prochaine d’une extension de la
brasserie. Ils se sont révélés négatifs.
Fig. 2 : Traces de lambourdes sur les vestiges du premier sol du
« Quartier des hôtes ». © Awap, D. Henrotay.
Bibliographie
Fig. 1 : Les deux phases du lavoir. (Photo : N. Meunier).
80
Grégoire C., 1963-1964. Contribution à l’Histoire de
l’Abbaye d’Orval : l’ancien cloître, Le Pays Gaumais, p.
159-276.
Mignot P., 1999. Florenville/Villers-devant-Orval : vivier
de l’ancienne abbaye d’Orval, Chronique de l’Archéologie
wallonne, 8, p. 168.
Henrotay D. & Mignot P., 2000. Florenville/Villers-devantOrval : réseau hydraulique de l’ancienne abbaye d’Orval,
Chronique de l’Archéologie wallonne, 9, p. 180-181.
Archaeologia Mediaevalis / 42
L’avant-corps de la collégiale Saint-Feuillen de Fosses-la-Ville. Mise en œuvre et
modèles architecturaux (Nr)
Philippe Mignot
La façade occidentale de la tour de l’église collégiale de
Fosses était restée à l’abri des regards depuis plus d’un demisiècle. Les travaux de restauration entamés en 2017 l’ont
rendue enfin accessible.
La maçonnerie de la phase originelle présente la particularité
d’utiliser des blocs de calcaire givétien de formats imposants :
entre 1,10 et 3 m de long, larges de 0,74 m à 1,20 m et d’une
épaisseur presque constante de 0,17 m. Cette épaisseur
régulière témoigne d’un front de carrière qui a facilité
l’extraction de telles « tables ». La mise en œuvre de ces
formats en parement n’a pas d’équivalent connu dans nos
régions. Elle suppose aussi l’emploi d’engin de levage dès
la pose des premières assises. On a affaire à des blocs de
370 à 1650 kg. Certains blocs ont été hissés jusqu’à 15 m de
haut. Les murs comportent une simple semelle de fondation
directement sur le sol en place (schistes du Silurien).
L’utilisation de ces blocs offre l’avantage d’assurer à la fois
une bonne horizontalité aux assises et une stabilité aux charges
d’une pareille tour dont les murs nord et sud s’avancent vers
l’ouest comme pour former des contreforts. Mais l’emploi
d’un tel gabarit, tout à fait inhabituel, menaçait les blocs les
plus longs de se fendre. Ce ne fut pas le cas. En revanche,
les maçons ne maîtrisèrent pas l’élévation de la terminaison
du mur sud. Les blocs y sont moins réguliers qu’au nord et
surtout l’horizontalité des lits ne put être respectée. La façade
se caractérise par son arc en plein cintre de la face ouest qui
relie les murs nord et sud, à une hauteur de 11,50 m (clé à
14,50 m), se présente comme un arc en décharge supportant
le troisième niveau. Il servait aussi à l’accroche d’une voûte
en berceau.
La position des tourelles d’escalier des faces nord et sud,
trop en retrait de la face ouest, empêchait un contrebutement
efficace de l’extrémité du mur sud et son mouvement de vrille.
L’arc a connu une tension telle qu’il s’est ouvert comme en
témoigne les claveaux replacés à au moins quatre endroits. La
différence de charges entre les murs nord et sud a provoqué
un décrochage des voûtes. La solution fut de refermer le
portail et la grande fenêtre et ensuite de remplacer les voûtes
par une nouvelle croisée au rez-de-chaussée. Cette entreprise
de sauvetage entraîna des changements de niveaux auxquels
s’adapta la reconstruction du troisième étage et de la moitié
supérieure de la tourelle d’escalier nord.
Soignies ou encore Bruxelles. La façade occidentale de la tour
est en général aveugle comme dans beaucoup d’autres avantcorps de l’architecture des périodes ottoniennes et saliennes.
Ce n’est pas le cas à Fosses. Le meilleur parallèle est offert
par la façade de Notre-Dame d’Aix-la-Chapelle, une source
d’inspiration incontournable au sein l’empire. Une entrée
axiale à Fosses permet d’envisager un atrium de ce côté.
D’autant plus plausible si on fait abstraction du rehaussement
du terrain de près de 2 m intervenu dans le courant du XXe
siècle.
Tout au long du Moyen Âge, la collégiale abritait aussi le
siège paroissial de la localité. Jusqu’à présent, il était admis
que le rez-de-chaussée était réservé à cette fonction, comme
l’atteste la présence d’un autel. Si ce fut en effet le cas
après l’obturation de la façade occidentale, auparavant, les
paroissiens suivaient les offices à l’étage de la tour qui était
complété par des galeries de nefs.
Du point de vue chronologique, Joseph Mertens plaçait
l’avant-corps dans une phase contemporaine de la crypte
actuelle. Le réexamen des plans de fouilles indique plutôt une
contemporanéité avec la phase antérieure. La modification
intérieure est peut-être à mettre en relation avec la nouvelle
charpente des nefs datée par dendrochronologie de 1410. Le
chantier de restauration se poursuivra en 2019.
Bibliographie
Maere R., 1940. La tour de la collégiale de Fosse, Annales de
la Société archéologique de Namur, 43, p. 198-226.
Mertens J., 1953. Fosse. Recherches archéologiques dans la
collégiale Saint-Feuillen, Bulletin de la Commission royale
des Monuments et des Sites, 4, 1953, 135-181.
La structure de l’avant-corps
D’un point de vue architectural, l’avant-corps adopte le
modèle d’une tour de plan carré (10 m x 13,50 m), à l’origine
sur 3 niveaux, épaulée au nord et au sud par des tourelles
de plan circulaire (env. 7,50 m de diamètre extérieur). C’est
un plan qu’on retrouve pour des collégiales de volume
comparable à Tongres, Celles, Gembloux, Florennes,
Fig. 1 : Le seul
angle de vue
aujourd’hui de la
façade occidentale
de la collégiale.
81
Tournai / Chercq : fouilles de l’abbaye Saint-Nicolas-des-Prés (Ht)
Olivier Mortier, Marisa Pirson & Corentin Massart
Introduction
Au printemps 2018, en prévention de travaux de dédoublement
du cours d’eau nommé Rieu de Barges au sein des ruines
enfouies de l’abbaye Saint-Nicolas-des-Prés, à Chercq
(Tournai), l’AWaP (Zone Ouest) a commandité une évaluation
sur le tracé des futurs travaux et la fouille des vestiges
directement menacés par ceux-ci. L’opération fut réalisée
par l’ASBL Recherches et Prospections archéologiques et se
déroula en juillet et août 2018.
Les sources historiques permettent de connaître les grandes
lignes du développement de l’abbaye Saint-Nicolas-des-Prés.
Elle trouve son origine dans l’établissement extra muros
d’une communauté de chanoines auparavant attachée à
l’ancienne chapelle Saint-Médard de Tournai. La fondation
d’une abbaye à Chercq, au bord de l’Escaut, eut lieu vers
1132. Cet établissement fut occupé jusqu’aux environs de
1610, date après laquelle la communauté retourna s’établir
définitivement à Tournai (Jacques & Pycke, 2008, p. 14 et
25).
Préalablement aux opérations de 2018, le site bénéficiait
de documentation archéologique, puisqu’entre 1989 et
1996, une série de fouilles programmées y avait été réalisée
sous la direction de F. Baptiste (Baptiste F., 1998). Ces
fouilles avaient notamment permis de dresser un plan du
site comprenant l’abbatiale, le cloître et quelques édifices
de stabulation. L’intervention menée durant l’été 2018
avait pour objectifs principaux l’actualisation des données
topographiques par l’enregistrement des structures à l’aide
de techniques récentes, ainsi que l’établissement d’une
stratigraphie générale du site.
Résultats
L’opération comportait deux parties : une tranchée
d’évaluation et une zone de fouille (fig. 1). La tranchée
d’évaluation a permis de découvrir un tronçon du mur
de clôture de l’abbaye, représenté dans certaines sources
historiques (Z02). Il a conservé une partie de son élévation
et ses fondations. La fouille a, quant à elle, mis en évidence
au moins quatre grandes phases d’occupation du site, suivies
d’une phase d’abandon (Z01).
Phase 1
La plus ancienne structure identifiée lors de cette campagne
(fig. 2) est une construction de plan rectangulaire (4,55 m x
4,20 m) constituée de quatre murs maçonnés en moellons
équarris de pierre de Tournai. Les angles formés par ceux-ci
comportent des fondations cruciformes. Le centre de l’espace
délimité par les murs est occupé par une maçonnerie au plan
circulaire en pierres sèches. Un pavement de dalles en pierre
bleue, partiellement conservé, est aménagé entre les murs
extérieurs et la maçonnerie centrale.
Fig. 1 : Plan phasé
de la campagne
de fouille 2018
de l’abbaye
Saint-Nicolas-desPrés (Chercq).
V. De Beusscher et
O. Mortier © RPA et
AWaP.
82
Archaeologia Mediaevalis / 42
Au nord du cloître, trois espaces ont été partiellement dégagés.
La pièce la plus à l’ouest présente un niveau de sol en tuileau
sur une couche de mortier préparatoire. La pièce la plus à l’est
a livré peu d’information, étant localisée en grande partie hors
de l’emprise de la fouille. Il semble que son mur méridional
ait été percé d’un accès donnant sur le cloître. Enfin, l’espace
entre les deux pièces décrites, large d’environ 1,40 m pourrait
être identifié comme un couloir d’accès, ce que confirme la
baie observée dans le mur sud de cet espace et ouvrant sur le
cloître.
Phase 3
Fig. 2 : Structure identifiée comme un lavabo, contre le mur oriental du
cloître © RPA et AWaP.
Cet ensemble pourrait être identifié comme un lavabo, ce
qui semble confirmé par la position de cette structure dans
l’emprise du cloître de l’abbaye. Toutefois, le mur en pierre
formant la limite orientale du cloître est construit sur le niveau
de dérasement du « lavabo », qui lui sert donc de fondation.
En outre, le dérasement du « lavabo » est scellé par un radier
d’éclats de pierre scellant également les ressauts de fondation
des murs bahuts du cloître. Ces observations indiquent sans
doute l’existence d’une phase antérieure du cloître, non
repérée, peut-être réalisée en matériaux périssables.
Phase 2
Au cours de la deuxième phase sont édifiés les murs en pierre
du cloître, ainsi qu’une série de cellules au nord et au sud
de celui-ci. Ces constructions sont caractérisées par des murs
maçonnés assez larges, reposant sur de solides fondations.
Les murs du cloître sont maçonnés de moellons équarris en
pierre de Tournai. Dans l’aile au sud du cloître, un élément
de datation a été fourni par la découverte du remploi d’un
chapiteau et d’une colonnette torse adossée, tous deux datés
des environs du deuxième quart du XIIe siècle. Les murs
bahuts du cloître seront partiellement dérasés et rebâtis lors
de la phase suivante.
Au sud du cloître, deux cellules ont été partiellement
dégagées. La première mesure environ 7,40 m sur 5,50 m et
la seconde 8 sur 7,40 m. Au sud de chacune de ces cellules a
été repérée une pièce de plus petites dimensions, dont l’accès
se faisait par les cellules décrites. Les murs de cet ensemble
sont construits en moellons liés au mortier de chaux. Certains
des murs comportent des traces d’enduit mural. Au sud des
deux cellules se trouve une canalisation orientée est-ouest
et dont les dalles de couvertures n’ont été observées qu’à
son extrémité occidentale. Au sud de cette canalisation, un
élément de datation est apporté par la découverte d’une fosse
contenant du matériel céramique daté des XIIIe-XIVe siècles.
Or, cette fosse étant creusée dans des dépôts formés durant
la phase suivante, elle constitue un terminus ante quem à la
construction de cet ensemble.
Les murs bahuts du cloître sont partiellement dérasés et de
nouveaux murs sont reconstruits, utilisant les murs plus larges
de la phase précédente comme fondation. À cette modification
sont liées diverses zones d’épandage de nodules de mortier
de chaux et d’éclats de pierre. Ces épandages pourraient
constituer les niveaux de circulation lors des travaux. Ces
niveaux sont situés plus haut que ceux de la phase précédente,
attestant d’une rehausse générale des circulations du site.
Dans la zone nord-est du jardin du cloître, un système de
canalisations dont l’usage est contemporain au rehaussement
du cloître a été découvert. Il se constitue d’un bassin construit
en pierres sèches (fig. 3), alimenté par une canalisation
traversant le mur bahut oriental du cloître. Cette pièce d’eau
se situait sous le niveau de circulation du jardin et était
recouverte par une dalle monolithique soutenue par une
colonnette romane en remploi. Elle a pu servir de puits perdu,
les eaux s’infiltrant directement dans la nappe phréatique par
le sol.
Fig. 3 : Bassin et canalisation maçonné contre le mur oriental du cloître
© RPA et AWaP.
Phase 4
La dernière phase d’occupation est caractérisée par le
dépôt d’une couche d’argile qui pourrait être dû à une ou
plusieurs inondations. Identifié dans la plupart des coupes
stratigraphiques du site, ce dépôt est généralement suivi dans
l’emprise des espaces bâtis par un rehaussement du sol à l’aide
83
d’un radier en pierre. Au-dessus de ce dernier est établi un
niveau de sol ou de circulation, dans lequel a été récoltée de la
céramique du XVIe siècle. L’observation des structures bâties
indique que les murs sont généralement moins larges que
durant la phase précédente, et que les pièces des phases plus
anciennes sont souvent subdivisées en espaces plus petits. En
outre, certaines zones semblent avoir été abandonnées et s’être
trouvées à ciel ouvert, comme le suggèrent l’aménagement
de fours à cloches dans l’emprise de l’une des cellules et la
découverte d’une sole de four perturbant un mur au sud-ouest
du cloître.
Phase 5
Enfin, la fouille a mis au jour une couche d’incendie
directement au sud du cloître. Elle est matérialisée par une
couche charbonneuse surmontée d’une couche de terre
rubéfiée, sur laquelle sont posées un grand nombre de tuiles.
Les couches d’incendie recouvrent une zone de sol ayant
fourni de la céramique du XVIe siècle.
Conclusions
Cette campagne, bien que limitée par sa durée et par la
superficie concernée, a montré tout l’intérêt du site. En effet,
cette abbaye abandonnée au début du XVIIe siècle n’a pas
connu de grands bouleversements de son plan et témoigne
ainsi des grands principes de l’architecture cistercienne. Une
étude plus approfondie de ces lieux apporterait assurément
de précieuses informations sur le développement de cette
occupation et par là documenterait la vie des établissements
religieux de Tournai durant le Moyen Âge et l’époque
moderne.
Bibliographie
Baptiste F., 1998, Tournai/Chercq, abbaye Saint-Nicolasdes-Prés, in : Chronique de l’archéologie wallonne, 6. p.
54-55.
Jacques M.-A. & Pycke J., 2008, L’abbaye tournaisienne
de Saint-Nicolas-des-Prés, dite encore de Saint-Médard
ou Saint-Mard (1126-1795). Bref historique et patrimoine
culturel (Tournai. Instruments de travail, 9), Tournai.
Diagnostic au château d’Hélécine, ancienne abbaye des Prémontrés
Véronique Moulaert, Véronique Danese & Martin Zeebroek
Contexte de l’intervention
Le diagnostic effectué au château d’Hélécine, propriété
de la Province du Brabant wallon, précède la construction
prochaine d’un bâtiment à l’arrière du « dôme », ancienne nef
de l’église abbatiale du XVIIIe siècle. Le diagnostic vise à
répondre à trois questions : quelle est l’étendue des vestiges ?
Quel est l’état de conservation de ceux-ci ? Et quelle est la
puissance stratigraphique du site ? L’intervention a permis d’y
répondre, mais également de découvrir certaines structures
antérieures à l’état du XVIIIe siècle.
Le chantier a duré 56 jours ouvrés, entre le 30 novembre 2017
et le 15 mai 2018, avec une interruption du 23 février au 16
avril. Durant la première période, la Province du Brabant
wallon a apporté en service d’appui une petite pelle mécanique
et un camion-benne, ainsi qu’une équipe gérant le déplacement
des terres. Un technicien de fouille et deux opérateurs de
l’asbl Recherches et Prospections archéologiques (RPA) sont
également venus soutenir le projet durant le mois de février.
Contexte historique
L’abbaye d’Hélécine, fille de celle de Floreffe, est fondée
au XIIe siècle et appartient à l’ordre des Prémontrés. Au fil
des siècles, bien que florissante, l’abbaye subit de nombreux
84
outrages, car prise régulièrement entre deux feux, ceux du
duché de Brabant et de la Principauté de Liège. En découlent
des reconstructions et réparations, dont on trouve la trace dans
les sources écrites et qui affectent la vie de la communauté.
Deux grands chantiers se démarquent : l’un au XVIIe siècle
et l’autre au XVIIIe siècle. Le résultat du premier, mené sous
l’abbé Rawletz, est représenté dans la Chronographia sacra
Brabantiae d’Antoine Sanderus. Le second, du XVIIIe siècle,
est confié à l’architecte Laurent-Benoît Dewez par l’abbé
Gosin (abbatiat : 1762-1773). Une partie de ces bâtiments
constituent encore aujourd’hui le dit « château d’Hélécine ».
Vestiges archéologiques
Les structures ont été dégagées sur 2,32 ares, sous des
remblais entre d’ 1 m à 3 m. Il s’agit principalement de murs
conservés uniquement en fondations et de quelques structures
en creux, dont bien évidemment des tombes (4 supposées et
6 avérées).
Les éléments anthropiques les plus anciens sont situés dans
une couche antérieure aux éléments construits rencontrés.
Cette couche, peu conservée car recoupée en maints endroits
par des creusements, de caves probablement, renfermait
du matériel datant du Premier Moyen Âge (VIIe - IXe
siècles). Autre élément retrouvé du Premier Moyen Âge :
un sarcophage. Il date d’après la typologie des VIIe - VIIIe
Archaeologia Mediaevalis / 42
siècles (communication L.-A. Finoulst), est utilisé en remploi
au XIIe siècle et ensuite déplacé au XVIIIe siècle (voir cidessous « Dernier état ecclésiastique du site »).
Les structures construites ne sont pas faciles à phaser. D’une
part, seule une petite portion du site a été ouverte ce qui limite
la compréhension des interactions entre les différents murs ;
d’autre part, les murs sont mal conservés, uniquement en
fondations et lorsque des couches stratigraphiques peuvent
leur être associées, elles ne renferment pas de matériel.
En effet, seuls 65 tessons ont été récoltés, difficile dès lors
d’établir des termini.
Volumes précoces
Plusieurs indices permettent de localiser un premier espace
couvert (B1). Celui-ci est délimité par le mur F33 au sud-est,
par un négatif (F86) longé d’une rigole F49 au nord-ouest et
par l’amorce d’une abside à l’extrémité du mur F33 au nordest. Si la contemporanéité de ces différents éléments ne peut
pas être établie, ils forment toutefois un plan cohérent. La
rigole, forcément extérieure, indique que ce bâtiment ne se
développe pas davantage vers le nord-ouest.
Un second bâtiment (B2), en partie contemporain du volume
précédent, est aménagé plus au nord-ouest. Seul son angle sud
a été dégagé. Une vaste porte cochère ou portail de 3 m de
large est aménagée dans le mur sud-ouest. Son aménagement
recoupe une couche datée par l’expertise céramique des XIIeXIIIe siècles (3 tessons).
Isolé au sud de l’emprise de la fouille, le mur F31 peut
potentiellement appartenir aux « volumes précoces » (B1’ ?).
Il n’est malheureusement conservé que sur 1,5 m de long. Il
suit un axe nord-est/sud-ouest. Il s’agit du seul mur antérieur
au XVIIIe siècle qui conserve une partie de son élévation.
Fig 2 : Dernier état de l’occupation ecclésiastique du site.
Celle-ci est maçonnée en blocs taillés ou équarris, de type
tuffeau de Lincent, dont la surface en parement s’est rubéfiée,
conséquence manifeste d’un incendie.
Évolution du site
Deux caveaux en briques sont maçonnés dans le premier
volume (F23 et F24). F23, le premier à être creusé, est situé le
long du mur F33 et s’accole à sa fondation. Le caveau F24 est
construit par après, recoupant partiellement la maçonnerie du
premier caveau (F23). Seul le caveau F23 a été partiellement
fouillé. Le couvercle du cercueil a été dégagé et un os situé
sous celui-ci a été prélevé pour effectuer une datation 14C.
Malheureusement, cet échantillon ne contient pas assez de
collagène pour tenter une datation.
Un nouveau bâtiment (B3) est construit entre les deux volumes
précoces entre la fin du XVIe et le XVIIe siècles (cf. expertise
céramique sur 8 tessons). Composé d’un mur de façade (F 6)
orienté nord-est/sud-ouest et d’un mur de refend, il vient
s’accoler au premier volume (B1), agrandissant l’espace de
4,8 m. Un sol construit en pierre de Gobertange, dont il ne
subsiste que 4 carreaux est aménagé à l’intérieur.
La question reste ouverte quant à savoir si le volume B2 est
dérasé à ce moment-là, ou reste en usage.
Dernier état de l’occupation ecclésiastique du site
Fig 1 : En bleu les volumes précoces et en rose l’évolution du site.
Les éléments du programme de l’architecte Dewez, rencontrés
lors de la fouille, sont le chœur de l’église abbatiale (B4) et
une crypte funéraire (B5) située sous la galerie du cloître.
On sait par les sources historiques que le chœur fait partie
des premiers éléments construits lors des travaux débutés
en 1768 et terminés peu avant 1791 (Tordoir, 2012). C’est
85
C’est au sein de la crypte funéraire que le sarcophage en
remploi a été trouvé. Il y a été déplacé au XVIIIe siècle
dans un creusement situé sous le niveau de sol. Il s’agit d’un
sarcophage que la typologie date des VIIe-VIIIe siècles.
Celui-ci ne contient que 41 ossements en dépôt secondaire
(principalement les os long). Un fragment a été utilisé
pour obtenir une datation 14C. La fourchette retenue après
calibration est 1020-1160 AD, ce qui est assez étonnant au vu
de l’endotaphe gravé à l’intérieur du sarcophage, mentionnant
l’abbé Albert et sa date de décès : 1199. On peut dès lors se
demander si les 41 ossements appartiennent tous au même
individu.
Conclusion
Fig 3 : Vue vers le sud-ouest du volume B5.
ce qui ressort également de la fouille : les murs de la crypte
s’appuient clairement contre la fondation du chœur et utilisent
la brique, contrairement à la fondation du chœur qui utilise
de nombreux blocs équarris et taillés en remploi. Il est donc
probable que la crypte funéraire ait été construite dans un
second temps. Celle-ci, caractérisée par l’utilisation de la
brique, s’appuie sur deux murs antérieurs en tuffeau et pierre
de Gobertange : F28 et F78. Ces deux murs datent-ils d’une
première phase de travaux appartenant au programme de
Dewez ? À moins qu’ils ne soient antérieurs ? Ils semblent
toutefois mieux s’intégrer dans le programme de Dewez que
dans les hypothèses des volumes antérieurs.
Bien que le niveau de conservation du site ne soit pas à la
hauteur de ce que l’on aurait pu espérer, il s’agit tout de même
d’un diagnostic largement positif. Les vestiges des structures
conventuelles sont présents, même si, à l’emplacement de la
zone de fouille, il s’agit principalement des fondations des
bâtiments. De nombreuses questions restent ouvertes quant
au plan et à l’évolution du site. Et surtout, la question d’une
occupation antérieure, du Premier Moyen Âge, est à présent
posée.
Bibliographie
Tordoir J., Heylissem. Histoire d’une abbaye de l’ordre de
Prémontré, 2012, s.l.
Het archeologisch onderzoek op de aude cleyne maert in de Vrijheid
te Ronse (O.-Vl.)
Ruben Pede, Louise Savels & Eric Devos
In 2018 startte de heraanleg van het gebied rond de Kleine
Markt te Ronse. Dit stadsdeel is het centrum van de Vrijheid,
een historisch kwartier dat teruggaat op een middeleeuwse
heerlijkheid onder kerkelijk bestuur. De aanwezigheid
van de relieken van Sint-Hermes, patroonheilige van de
geesteszieken, zorgde ervoor dat de Vrijheid vanaf de 10de
eeuw uitgroeide tot een bedevaartoord met een stedelijke kern
rond de Kleine Markt.
Het stadsbestuur wil de Vrijheid herwaarderen en opnieuw
zichtbaar maken in het stadsbeeld. De heraanleg van het
projectgebied heeft echter een aanzienlijke impact op het
bodemarchief. Daarom worden de werken voorafgegaan
door een archeologisch onderzoek, uitgevoerd door SOLVA.
In een vorige bijdrage kwam het kader van dit project
reeds uitgebreid aan bod (Pede, 2018). In 2018 spitste het
onderzoek zich voornamelijk toe op de noordelijke delen van
het projectgebied: de Kleine Markt en de aanpalende pleinen
86
en straten, namelijk het Kaatsspelplein, de Sint-Martensstraat,
de Begijnhofstraat en de Schipstraat. Deze bijdrage biedt
een voorlopige stand van zaken van het uitgevoerde
onderzoek in 2018. In 2019 komen de zuidelijke delen van
het projectgebied aan bod, voornamelijk de zones rond de
Passage, de voormalige Sint-Martinuskerk.
Kerkhof
Het gebied rond de Kleine Markt is op te delen in twee
zones, van elkaar gescheiden door de kerkhofmuur. Deze is
opgebouwd uit vooral recuperatiemateriaal (ijzerzandsteen
en baksteen) en dateert vermoedelijk uit de 15de-16de eeuw.
Onder de muur kwamen verschillende grachten (14de-15de
eeuw) aan het licht, waarschijnlijk de voorlopers van de
kerkhofmuur die het domein rond de Sint-Hermesbasiliek
afbakenden. Het gebied ten zuidoosten van de kerkhofmuur,
Archaeologia Mediaevalis / 42
legde men systematisch verharde straten
en pleinen aan. Telkens een bepaald
straatniveau in onbruik geraakte, hoogde
men het niveau op en voorzag men een
nieuwe straatverharding, voornamelijk
bestaande uit ijzerzandstenen. Naast veel
huishoudelijk afval bevinden zich tussen
deze stenen tal van metalen ‘verloren
voorwerpen’: munten, rekenpenningen,
pelgrimsinsignes, allerhande kleine
gebruiksvoorwerpen…
Bedevaartinsigne
Een specifiek ‘verloren voorwerp’,
aangetroffen
op
een
van
de
laatmiddeleeuwse
straatniveaus,
springt meteen in het oog. Het gaat
om een metalen, vermoedelijk koperen
hangertje waarop langs beide zijden
figuren te herkennen zijn. De ene zijde
toont de beeltenis van Sint-Cornelius en
de andere zijde die van Sint-Hermes.
Fig. 1: Luchtfoto van het noordelijk deel van de Vrijheid met de begrenzing van het projectgebied
Beiden zijn goed herkenbaar aan hun
(rood) en de opgegraven structuren (geel) (© AGIV).
typische attributen. Sint-Cornelius is
afgebeeld met zijn hoorn, drievoudige
kruisstaf en pauselijke tiara. Sintvoor de ingang van de basiliek, maakt deel uit van de Hermes is weergegeven als ruiter in volle wapenuitrusting met
begraafplaats die zich verder onder het Albertpark uitstrekt. zijn wapenschild voorzien van een dubbelkoppige adelaar.
Ter hoogte van de toegangstrap tot de Sint-Hermesbasiliek Het voorwerp lijkt platgedrukt en kon mogelijk iets bevatten.
zijn een aantal klokkenovens aangetroffen. De klokken Het is niet uit te sluiten dat het om een reliekhoudertje gaat.
werden ter plaatse gegoten en nadien wellicht in de toren van De relieken van beide heiligen zijn bewaard in de Sintde Sint-Hermesbasiliek gehesen. Een precieze datering is Hermesbasiliek en werden er door bedevaarders sinds de
voorlopig onduidelijk.
middeleeuwen bezocht en vereerd. Waarschijnlijk is een van
deze pelgrims zijn bedevaartsouvenir tussen de straatstenen
Kapittelhuis
kwijtgespeeld.
Het is de eerste keer dat een origineel laatmiddeleeuws
Op het Kaatsspelplein zijn de funderingen van het kapittelhuis bedevaartinsigne betreffende de cultus van Sint-Hermes
blootgelegd, de plaats waar het kapittel, dat de Vrijheid ontdekt wordt. Het is bekend uit de archieven dat het kapittel
bestuurde, oorspronkelijk resideerde. Het gebouw behoort dergelijke aandenkens bestelde, maar er is tot nu geen
tot het kloosterpand ten noorden van de Sint-Hermesbasiliek. enkel origineel exemplaar uit die periode teruggevonden.
Het kapittelhuis dateert van oorsprong uit de 12de eeuw, maar De voorstelling van de heilige is bovendien een belangrijke
de aangetroffen muren maken deel uit van de 17de-eeuwse aanvulling op de reeds gekende iconografie. Deze valt
fase van het gebouw.
te dateren op een cruciaal moment in de evolutie van de
beeldvorming van de heilige. Hermes werd tot ca. 1490 met een
Middeleeuwse straten
schild voorzien van een dubbelkoppige adelaar voorgesteld.
Bij het ruiterbeeld van de heilige in de Sint-Hermesbasiliek,
Op het resterende deel van het Kaatsspelplein, de Kleine daterend uit 1507-1508, wordt dat schild als een apart element
Markt, de Sint-Martensstraat, de Schipstraat en de weergegeven. Het insigne plaatst zich zowel archeologisch als
Begijnhofstraat is een complexe stratigrafie van straatniveaus, iconografisch vermoedelijk daar tussenin, ca. 1500. We zien
ophogingslagen en brandlagen uit de 15de tot de 18de eeuw quasi dezelfde voorstelling als in 1490, maar met het schild
aanwezig. De brandlagen bevatten enorme hoeveelheden netjes afgescheiden naast de figuur. Het vroegste stadszegel
verbrand bouwmateriaal. Ze zijn in relatie te brengen met de van Ronse met de dubbelkoppige adelaar dateert eveneens uit
verschillende stadsbranden die Ronse van de 15de tot de 18de het begin van de 16de eeuw. Het lijkt er dus op te wijzen dat
eeuw teisterden. Waarschijnlijk nivelleerde men de verwoeste het stadswapen van Ronse voortkomt uit het afsplitsen van
gebouwen uit de omgeving en spreidde men de verbrande dat ene element van de wapenrusting van Sint-Hermes.
resten uit over een grotere oppervlakte. Vanaf de 15de eeuw
87
Fig. 2: Het bedevaartinsigne met de afbeeldingen
van Sint-Hermes (links) en Sint-Cornelius (rechts)
(© Dirk Wollaert).
Oudere sporen
Onder de laatmiddeleeuwse straatniveaus kwamen
verspreid over het projectgebied verschillende oudere sporen
tevoorschijn. In de Begijnhofstraat was ter hoogte van en
parallel met de Wijnstraat een omvangrijke gracht van
minstens zes meter breed aanwezig. De bodem van de gracht
lag op ongeveer 2,5 meter onder het huidige straatniveau.
De exacte datering ervan is voorlopig onduidelijk. De gracht
was zeker in de 15de-16de eeuw – waarschijnlijk zelfs
vroeger – reeds opgevuld en uit het stadsbeeld verdwenen.
Waarschijnlijk gaat het hier om de ‘Langhe greppe’, de
westelijke grens van de Vrijheid. Op een kaart uit 1623 is de
Wijnstraat immers als ‘Langhe greppe’ benoemd. Bovendien
wordt de begrenzing van de Vrijheid in 1315 omschreven als
bestaande uit ‘des hayes et de fosses’ (hagen en grachten).
Onder de straatniveaus in het noordwestelijk gedeelte van
de Kleine Markt zijn meerdere muren in ijzerzandsteen
aangetroffen. Ze zijn waarschijnlijk in verband te brengen
met het begijnhof dat volgens de historische bronnen vanaf
het einde van de 14de eeuw tot het einde van de 15de
eeuw bestond. In de Begijnhofstraat zelf wijzen een aantal
afvalkuilen erop dat ook dit gebied vermoedelijk deel
uitmaakte van het domein van het begijnhof.
De oudste archeologische sporen in het projectgebied zijn
verscheidene grachten en (ontginnings?)kuilen. Deze gaan
terug tot de 13de-14de eeuw. Ze dateren voor de aanleg van
Fig. 3: Opgravingen op de Kleine Markt en het Kaatsspelplein
(© Dirk Wollaert).
88
de straatniveaus en getuigen mogelijk van een andere indeling
en functie van dit deel van de Vrijheid. Verder onderzoek is
nodig om hier een beter zicht op te krijgen.
Conclusie
Het onderzoek dat tot nog toe in de Vrijheid gebeurde, lijkt
erop te wijzen dat zich in de 15de-16de eeuw een grondige
reorganisatie van de Vrijheid voltrok en dat dit stadsdeel
grotendeels de indeling en het uitzicht kreeg zoals het gekend
is van het postmiddeleeuwse kaartmateriaal. Daar de oudere
sporen slechts fragmentarisch zijn aangesneden, is het
voorlopig minder duidelijk hoe de voorgaande periodes te
interpreteren zijn.
De meest opvallende vondst is zonder twijfel het SintHermesinsigne. Door het verhaal achter het insigne is de link
te leggen naar de Sint-Hermesbasiliek, de Sint-Hermescultus
en de Vrijheid als bedevaartoord. Een gegeven dat tot de dag
van vandaag voortleeft in de jaarlijkse Fiertelommegang,
waarbij de eerste zondag na Pinksteren het schrijn met de
Sint-Hermesrelieken in een processie rondom de grenzen
van Ronse wordt gedragen. De traditie wil dat iedereen die
zich hierbinnen bevindt, zo bescherming tegen geestesziekten
geniet.
Bibliografie
Devos E., 2016, De Sancto Hermete martyre. De iconografie
van Sint-Hermes. Nieuwe inzichten, evoluties en invloeden
tot ca. 1500, Ronse.
Pede R., 2018, Archeologisch onderzoek in de Vrijheid te
Ronse (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis, 41, p. 178-182.
Pede R., Poulain M. & Cherretté B., 2017, Ronse – De
Vrijheid, herinrichting historische kern, fase II: herinrichting
van Sint-Martensstraat, Cypriaan de Rorestraat,
Schipstraat, Begijnhofstraat, Kleine Markt, Kaatsspelplein,
Priestersstraat en Koning Albertpark. Archeologienota –
2017C318 en 2017F9, SOLVA Archeologie-Rapport 113,
Erembodegem.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Een vreemde eend in de bijt. De vondst van een Fosse Belleu
zandsteen maalsteenfragment in de fundering van de Sint-Lambertuskerk te
Parike (Brakel, O.-Vl.)
Sibrecht Reniere, Janiek De Gryse & Shari Eggermont
Inleiding
Tussen midden december 2016 en eind januari 2017
werd een archeologische opgraving uitgevoerd in de SintLambertuskerk te Parike. Het onderzoek werd uitgevoerd
door Ruben Willaert bvba, in opdracht van PROVO, en
kaderde binnen de restauratie van het interieur van de
kerk. De restauratie voorziet o.a. in de aanleg van een
verwarmingssysteem d.m.v. convectoren in de vloer.
Sint-Lambertuskerk: ontstaansgeschiedenis
M.b.t. de ontstaansgeschiedenis van de Sint-Lambertuskerk
zijn er nauwelijks gegevens voorhanden. Bij gebrek aan
(bouw)historische data was het bij aanvang van het onderzoek
onduidelijk of de huidige kerk teruggaat op een romaanse
voorganger. In de inventaris van Onroerend Erfgoed wordt het
koor en het transept als gotisch (16de-eeuws?) bestempeld.
De kerk werd nadien herhaaldelijk verbouwd en hersteld.
Tijdens het midden of het derde kwart van de 18de eeuw werd
de kerk uitgebreid tot een driebeukige kerk.
Situering context
Tijdens de opgraving kwamen heel wat archeologische
resten aan het licht, zowel muurresten als begravingen. Tot
de muurresten behoren o.a. twee natuurstenen funderingen,
die in een verbindingskanaal tussen 2 convectorputten
aangetroffen zijn. Deze parallel verlopende resten in veldsteen
zijn vermoedelijk in verband te brengen met de éénbeukige
(romaanse?) voorganger van de huidige kerk. Net ten zuiden
van het meest noordelijke muurrestant werd een fragment van
een maalsteen aangetroffen (Fig.1, 2). Dit maalsteenfragment
vormt de focus van dit artikel.
Morfologie en typologie maalsteen
Het betreft een randfragment van een ligger (meta fragment:
het niet roterende onderdeel van een maalsteen koppel) van
een met de hand aangedreven maalsteen (handmolen). De
vermoedelijke diameter bedraagt 37.5 centimeter. De hoogte
van de licht naar buiten staande rand meet 5 cm. Het centrum
(spilgat) van de maalsteen is niet bewaard. Een belangrijke
parameter om het onderscheid met een mechanisch
aangedreven maalsteen (type ros-, water- of windmolen) te
maken is de diameter. Bij een mechanisch type is deze nl.
groter dan 50 cm. Verder is een deel van de actieve zijde
bewaard en wordt deze gekenmerkt door een patroon van
evenwijdige tanden en groeven. Dit scherpsel is georganiseerd
in verschillende haaks op elkaar georiënteerde sectoren of
Fig. 1: Detailfoto van het verbindingskanaal met het noordelijk
muurrestant in veldsteen en het maalsteenfragment aan zuidelijke zijde
(Foto Ruben Willaert bvba).
segmenten. Het scherpsel zorgt er enerzijds voor dat het graan
optimaal gemalen wordt en anderzijds dat het gemalen product
uiteindelijk naar buiten gedreven wordt. Samen met een loper
(catillus) van dezelfde diameter wordt een maalsteen koppel
gevormd. Dergelijke handmolens werden in het huishouden
dagelijks gebruikt om graan tot meel te vermalen. Daarnaast
zijn er ook aanwijzingen dat maalstenen gebruikt werden voor
het verwerken van bijvoorbeeld peulvruchten, zout en ertsen.
Fig. 3
Herkomst maalsteen
Zeer bijzonder aan deze maalsteen is de steensoort waaruit
hij vervaardigd werd. Het gaat om een zandsteen van het
type “Fosse Belleu” (Ypresiaan ouderdom, onder Eoceen,
Paleogeen). Het is een goed gesorteerde grijze tot lichtgrijze
kwartsitische zandsteen of kwartsareniet en bestaat
hoofdzakelijk uit sterk gecementeerde kwartskorrels in een
siliciumrijke matrix. De steen wordt verder gekenmerkt
89
Fig. 2: Sporenplan (Ruben Willaert bvba).
Fig. 3: Maalsteenfragment (meta) in Fosse
Belleu zandsteen (diameter 37.5 cm).
Tekening: J. Angenon & S. Reniere
(Universiteit Gent).
door de aanwezigheid van diagnostische, macroscopisch
makkelijk herkenbare, kleine zwarte silex korrels (max.
enkele millimeters groot). Daarnaast is de aanwezigheid van
witte veldspaat mineralen zeer typisch.
Deze Franse “Fosse Belleu” zandsteen dagzoomt in het
centrum van het Bekken van Parijs. Ontsluitingen met
indicaties van ontginning en bewerking in de vorm van groeves
en ateliers zijn gekend in de regio van Fosses, Bellefontaine
en Luzarches (Val d’Oise departement, Frankrijk) en in de
regio rond Belleu en Soissons (Aisne departement, Frankrijk)
(Lepareux-Couturier et al., 2017).
De kwartsareniet werd reeds ontgonnen tijdens het Neolithicum
voor het vervaardigen van niet roterende maalstenen. Vanaf de
protohistorie werd ze ook geëxploiteerd voor de productie van
roterende maalstenen. Vanaf de Romeinse periode is zowel de
productie van handmolens als van mechanisch aangedreven
maalstenen gedocumenteerd. Gedurende deze periode is
het overigens één van de weinige steensoorten waaruit ook
maalstenen van het ‘type Pompeï’ (lateraal aangedreven
zandlopervormige maalsteen) werden gehouwen (Jaccottey
& Longepierre, 2011). Middeleeuwse en post-middeleeuwse
producties zijn tot op heden niet gekend.
De verspreiding van Fosse Belleu maalstenen is hoofdzakelijk
gedocumenteerd rond de ontsluitingen in het centrum van het
bekken van Parijs, ten noorden en zuiden van de Seine. Hun
distributie reikte tot en met de Somme en neemt vanaf deze
regio aanzienlijk af richting het noorden (regio Nord-Pasde-Calais) (Lepareux-Couturier et al., 2017; Picavet, 2017;
Reniere et al., 2016).
We kunnen stellen dat de vondst van deze handmolen in onze
regio vrij uniek is. Maalstenen uit deze steensoort zijn in onze
contreien tot op heden namelijk quasi onbekend. Het enige
exemplaar dat momenteel aangehaald kan worden is een sterk
90
gefragmenteerd Fosse Belleu zandsteen maalsteenfragment
uit de Romeinse periode (2de eeuw AD) dat gevonden werd
op de rurale nederzetting van Evergem Koolstraat (Reniere,
2018).
Gezien het ontbreken van Middeleeuwse producties en de
specifieke morfologie wordt verondersteld dat deze maalsteen
een Romeinse origine heeft en wellicht herbruikt werd in de
fundering van de kerk. Een hypothese die verder ondersteund
wordt door de vondst van Romeinse tegula- en imbrexfragmenten in het kerkhofpakket. Het opnieuw gebruiken
van (gefragmenteerde) maalsteenfragmenten in gebouwen is
een gekend fenomeen en had in het geval van intentionele
deposities (meer bepaald in funderingen) naast een louter
functionele betekenis vaak ook een symbolische en rituele
connotatie (Watts, 2014, 40-41).
Voor de Middeleeuwen en post-Middeleeuwen bestaan er
in Vlaanderen momenteel amper of geen (vergelijkende)
studies over de herkomst en het gebruik van maalstenen.
Gedurende de Middeleeuwen werd de handel in maalstenen
vermoedelijk hoofdzakelijk gedomineerd door basaltlava
import uit de Eifel (Duitsland) (Kars, 1980). Andere
steensoorten zoals bijvoorbeeld Macquenoise zandsteen en
rode conglomeraten (Devoon) die in de Romeinse periode
geëxploiteerd werden (Reniere et al., 2016) lijken in onbruik
te raken in jongere periodes. Deze hypothese is echter louter
gebaseerd op een preliminaire steekproefsgewijze screening
van Middeleeuwse contexten in Vlaanderen en dient in de
toekomst verder uitgewerkt te worden aan de hand van een
grondige vergelijkende analyse.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Conclusie
Tijdens de opgraving in de Sint-Lambertuskerk te Parike werd
in de fundering van de éénbeukige kerk een fragment van een
maalsteenligger aangetroffen. Deze wordt gedetermineerd als
een herbruikt Romeins handmolenfragment. Naast een louter
praktische verklaring behoort een intentionele depositie met
symbolisch karakter tot een plausibele hypothese. Daarnaast
willen de auteurs de aandacht vestigen op het voorkomen
van deze eerder unieke steensoort in Vlaanderen. Met deze
bijdrage hopen we het bestaan van de Fosse Belleu zandsteen
onder de aandacht te brengen en kan het hopelijk in de
toekomst tot nieuwe determinaties leiden.
Bibliografie
Jaccottey L. & Longepierre S., 2011, Pompeian millstones
in France, in: Williams D. & Peacock D. (Eds.). Bread
for the People: The Archaeology of Mills and Milling.
Proceedings of a colloquium held in the British School at
Rome 4th-7th November 2009, (Southampton University
Archaeology Monographs no 3, BAR International Series,
2274), p. 97-116.
Kars H., 1980, Early-Medieval Dorestad, an archaeopetrological study. Part I: general introduction. The
tephrite querns. Berichten van de Rijksdienst voor het
Oudheidkundige Bodemonderzoek 30, p. 393-422.
Lepareux-Couturier S., Boyer F., Fronteau G., D. G.,
Hamon C., Monchablon C., Picavet P. & Robin B.,
2017, Les Productions de meules en grès de Fosses-Belleu.
Typologie-Chronologie-Diffusion, in: Buchenschutz O.,
Lepareux-Couturier S. & Fronteau G. (Eds.), Les meules
à grain du Néolithique à l’Époque Médiévale : technique,
culture, diffusion, actes du colloque de Reims 15-17 mai
2014, (Revue Archéologique de l’Est, Supplément 43), p.
213-232.
Picavet P., 2017, Distribution des matériaux meuliers sur
un transect nord-sud à travers la France septentrionale :
les meules rotatives gauloises, gallo-romaines et altomédiévales du tracé du Canal Seine – Nord Europe
(Inrap), in: Buchenschutz O., Lepareux-Couturier S. &
Fronteau G. (Eds.), Les meules à grain du Néolithique à
l’Époque Médiévale: technique, culture, diffusion. Actes du
colloque de Reims 15-17 mai 2014, (Revue Archéologique
de l’Est, Supplémént 43), p. 387-400.
Reniere S., 2018, Sourcing the Stone in Roman Northern
Gaul : on the Provenance, Use, and Socio-Economics
of Stone Tools in a Stoneless Landscape: the Case of
the Northern civitas Menapiorum. Proefschrift tot het
behalen van de graad van Doctor in de Archeologie, Ghent
University. Ghent.
Reniere S., Dreesen R., Fronteau G., Gluhak T.M.,
Goemaere E., Hartoch E., Picavet P. & De Clercq W.,
2016, Querns and mills during Roman times at the northern
frontier of the Roman Empire (Belgium, northern France,
southern Netherlands, western Germany): Unravelling
geological and geographical provenances, a multidisciplinary
research project. Journal of Lithic Studies 3, 3, p. 403-428.
Watts S.R. 2014. The life and death of querns. The deposition
and use-contexts of querns in south-western England from
the Neolithic to the Iron Age. Southampton Monographs in
archaeology new series, 3. Highfield Press Southampton,
Chandlers Ford.
Sleutels, moerbuizen en waterputten: noviteiten met betrekking tot de
middeleeuwse watervoorziening in Brugge (W.-Vl.)
Frederik Roelens
In het graafschap Vlaanderen hadden een aantal steden,
waaronder Ieper, Rijsel, Damme en Brugge, al vanaf de 13de
eeuw een uitgekiend waterbedelingssysteem. Deze systemen
bestonden uit een netwerk van leidingen die water van de
stadsrand naar de verschillende wijken bracht. Dit water
kon vervolgens geput worden via openbare waterputten,
‘fonteinen’ geheten. De bodem van de put bevond zich
heel wat dieper dan de aankomende moerbuis, zodat daar
permanent een waterreserve in aanwezig was. Het geheel
werkte op basis van de wet van de communicerende vaten.
Het Brugse leidingnet onderscheidt zich van de overige door
het in archivalische bronnen als ingenium benoemde gebruik
van een scheprad, waarmee het water uit de stadsvesten
omhoog gepompt werd in een vergaarbak, alvorens door de
Fig. 1: Doorsnede van het principe van de moerbuizen (VandeVyVere,
1983, p. 41).
91
leidingen te stromen. Dankzij deze noria, aangedreven door
een rosmolen, kon men de loden leidingen aanzienlijk minder
diep ingraven (Fig. 1) (Vandevyvere, 1983, 2014). Dit
vernuftige toestel staat dan ook op de ‘Septem admirationes
Brugensis’ (1576) weergegeven.
•
De principes en latere evoluties van de middeleeuwse Brugse
watervoorziening zijn in grote mate gekend sinds de jaren
1980, terwijl steeds verdere verfijningen en aanvullingen,
hoofdzakelijk op basis van doorgedreven archivalisch
onderzoek, door dezelfde vorser aangedragen worden
(Vandevyvere, 2012, 2014). Gesynthetiseerd kan gesteld
worden dat er al vòòr 1280 drie moerbuizen in gebruik waren
(centrum, Begijnhof en St-Janshospitaal) en dat dit systeem
na de aanleg van de tweede Brugse stadsomwalling (12971299) uitgebreid werd tot zes moerbuizen om alle wijken
intra muros te kunnen bedienen. Deze moerbuizen kunnen
uitgezet worden op de kaart van Marcus Gerards (1562).
Bovenop deze openbare voorzieningen, kon elke gegoede
burger of instelling één of meerdere huisaansluitingen laten
aanleggen.
Tijdens werken in functie van groenaanleg op het
Ganzenplein wordt in 2018 een waterput met een
diameter van ruim 3m, opgebouwd uit mooi uitgewerkte,
regelmatig gehouwen blokken Balegemse witsteen,
onderzocht in het kader van een toevalsvondst
(Vanhoutte, 2018). De waterput, vermoedelijk te
dateren in de 15de eeuw, blijkt nog steeds watervoerend!
Stad Brugge bekijkt momenteel hoe deze te visualiseren
in het straatbeeld.
Fig. 3: Zicht op het
interieur van de
waterput op het
Ganzenplein, bron:
AOE, Sofie Vanhoutte,
2018.
Fig. 4: Restanten
van een witstenen
spiltrap die
oorspronkelijk naar
een waterput leidde,
kelders Godelieveabdij, Brugge; bron:
Raakvlak.
Fig. 2: Pieter Claeissens, De 7 wonderen van Brugge (ca. 1550-1560),
bron: privécollectie © Hugo Maertens.
In het midden van de 18de eeuw worden de meeste open
waterputten omwille van hygiënische redenen, van een pomp
voorzien. Dit stelsel blijkt, mits de nodige herstellingen en
toevoegingen, in gebruik tot circa 1925. Op dat moment wordt
het huidige waterleidingennet met water uit De Bocq door de
TMVW geplaatst. Verschillende van de oude pompen blijven
tot na de Tweede Wereldoorlog in het straatbeeld aanwezig.
Aan de hand van enkele recente archeologische waarnemingen
wordt dit middeleeuwse watervoorzieningssysteem toegelicht.
•
92
In de Vlamingstraat wordt tijdens rioleringswerken in
2008 een put inclusief afsluitkraan of sleutel blootgelegd.
Met behulp van dergelijke kraan kon men het circuit
gedeeltelijk afsluiten in geval van breuk of onderhoud.
•
In de kelders van de 17de-eeuwse Godelieveabdij
in de Boeveriestraat is een huisaansluiting aan het
licht gekomen. Deze is oorspronkelijk toegankelijk
via een
witstenen spiltrap waarvan nog enkele
treden resten. Aan de hand van bouwhistorisch en
archivalisch onderzoek wordt duidelijk dat het huidige
kloosterbestand van de Benedictinessen fasegewijs tot
stand gekomen is en dat nog verschillende restanten van
de oorspronkelijke middeleeuwse bewoning terug te
Archaeologia Mediaevalis / 42
vinden zijn. Buurtbewoners mogen hier tot in 1928 via
een afzonderlijke toegang, op vandaag verscholen achter
een steunbeer, water komen putten.
Contextualisering: gaat het om een leuke fait-divers?
Kenniswinst? Encyclopedische kennis? Dergelijk uitgestrekt
en vertakt systeem is een fragiel gegeven in een moderne
stad. Nieuwe gegevens komen slechts fragmentarisch tot bij
ons en zijn bijna altijd buiten het reguliere archeologietraject
te situeren. Men kan op z’n minst vermoeden dat de
vondstmeldingsplicht niet altijd even nauw opgevolgd wordt.
Ook de inherente bescherming geboden door de ligging
binnen een beschermd stadsgezicht is niet gebiedsdekkend en
dus onderhevig aan een zekere willekeur. In deze lezing wordt
het voorbeeld van de watervoorziening aangehaald, maar
denken we bijvoorbeeld ook aan middeleeuwse kerkhoven
die op regelmatige basis doorsneden worden door nietvergunningsplichtige nutsleidingen. Stuk voor stuk loopholes
in huidige wetgeving. Er is dringend nood aan strategie, hetzij
van het Agentschap of hetzij op een ander niveau.
Bibliografie
Huyghe, J. et al., 2007, Afsluitkraan moerbuis teruggevonden
te Brugge, Raakvlak-nieuwsbrief 7-5-2007.
Vandevyvere, E., 1983, De watervoorziening te Brugge van
de 13de tot de 20ste eeuw, Brugge
Vandevyvere, E., 2014, De moerbuizen herzien, in: Brugs
Ommeland, jg. 2014, nr. 1, p. 3-22.
Vanhoutte,
S.,
2018,
Brugge,
Ganzenplein.
Archeologierapport van een toevalsvondst. Agentschap
Onroerend erfgoed.
Les aménagements hydrauliques de l’abbaye de Cluny dans la vallée de la
Grosne
Gilles Rollier
La région de la vallée de la Grosne dans les environs de Cluny
offre un cas de figure intéressant de la mainmise des moines
sur un milieu et en particulier sur le réseau hydrographique ?
La première communauté de Cluny, dans le Mâconnais,
s’installe en 910 à la hauteur de constructions laïques
privilégiées implantées sur une terrasse alluviale suffisamment
élevée pour être hors de portée des crues parfois violentes de
la Grosne, affluent de la droite de la Saône. Le monastère
est bordé au sud par un ruisseau, appelé le Médasson, juste
avant que ce dernier ne se jette dans la rivière. Celui-ci a été
fortement anthropisé et ses eaux ont été canalisées, depuis les
sources pour l’eau de fontaine, et dans son cours inférieur,
au droit du monastère pour alimenter les différents réseaux
d’assainissement. Dans un premier temps, il est possible
d’envisager que le ruisseau ait fait tourner la roue du moulin
abbatial. Par la suite, c’est la Grosne qui sera totalement
canalisée afin d’apporter suffisamment d’eau vers les deux
roues du moulin monastique, mais aussi de protéger des crues
l’abbaye et la ville qui à partir de la deuxième moitié XIe siècle
glissent vers le lit majeur de la rivière. Au droit de Cluny,
les travaux sont de grande ampleur et apparaissent finalisés
dans le courant du XIIIe siècle, au plus tard en 1282. Les
aménagements sont toujours effectifs et protègent efficacement
les clunisois des crues de la rivière. Se développant sur une
longueur de trois kilomètres, le système hydraulique prend
son origine à partir d’un important ouvrage d’art appelé dès
le XIIIe siècle la Chaussée du grand étang. Ce barrage est
remarquable par ses dimensions avec une longueur de près de
400m, une largeur de 42 m et une hauteur de l’ordre de 4 m.
À partir de là, les eaux de la Grosne se séparent en trois bras, à
l’est le principal de la rivière se déverse dans une canalisation
artificielle longée par une digue qui protège la ville, à l’ouest,
est mis en place un bief qui va alimenter les roues du moulin
abbatial, et au centre, un déversoir permettait d’alimenter des
canaux nécessaires au fonctionnement de différents artisanats.
Toutes les eaux se rejoignent en aval de Cluny, après être
passées dans l’environnement d’un deuxième barrage,
permettant la retenue de l’Étang vieux. Dans ce contexte très
artificiel, l’ancien lit de la rivière a disparu. Il a pu être retrouvé
de manière très partielle à près de 4 m de profondeur sous
d’importants nivellements qui s’amorcent dans la chronologie
des aménagements hydrauliques pour en gros se terminer à la
fin du XVIIIe siècle.
L’impact des travaux des moines se remarque aussi en amont
et surtout en aval de Cluny sur un tronçon de 15 kilomètres de
la vallée. L’emprise des moines de Cluny sur la vallée de la
Grosne s’établit progressivement, au fil des donations des Xe
-XIe siècle sur le cours moyen de la rivière où est implantée
l’abbaye. Devenus les maîtres des capacités hydrauliques sur
ce secteur, les clunisiens vont être responsables d’importantes
modifications du cours de la Grosne. Certains moulins vont
être abandonnés. Ils ne se trouvent pas placés à un endroit
où la rivière à des capacités hydrauliques suffisantes. La
volonté de rendre les moulins de plus en plus productifs, en
augmentant notamment les capacités, mais aussi le nombre
de moteurs hydrauliques, en relation vraisemblablement
avec d’autres besoins de l’eau (transport, irrigation) va être
à l’origine d’une forte anthropisation de la rivière qui se
caractérise par un redressement de certaines parties du lit
mineur et le développement d’un réseau rectiligne parallèle
au chenal principal et courant sur le flanc oriental de la vallée.
93
Du cuivre, de l’argent et du fer : un atelier métallurgique des Xe-XIe siècles à
Oostvleteren (Flandre-Occidentale)
Lise Saussus, Nicolas Thomas, Maarten Bracke, Eric Goemaere, Thierry Leduc, Dries Tys,
Nolwenn Zaour & Marion Berranger
En 2014, à quelques kilomètres des berges de l’Yser,
des fouilles archéologiques sont réalisées par Monument
Vanderkerckhove nv. à la Veurnestraat dans le village
d’Oostvleteren (Flandre-Occidentale) sur une surface totale
d’environ 3,5 ha. Hormis des vestiges denses de toutes les
périodes, dont les plus anciens sont datés de l’âge du Fer, les
fouilles révèlent une fosse de rejet d’un artisan du métal, un
homme travaillant à la fois des alliages à base de cuivre, mais
aussi l’argent et le fer (Saussus et al., 2018 ; Saussus et al.,
à paraître). Cette fosse est isolée de toute structure pouvant
suggérer l’installation d’un atelier, mais elle a été découverte
à la limite orientale de l’emprise de la fouille. En plus des très
nombreux déchets métallurgiques retrouvés dans un état de
conservation exceptionnel, elle a aussi livré des ossements de
bovins et plusieurs centaines de tessons de céramique situant
le dépôt à la charnière des Xe et XIe siècles, une datation
confirmée par des analyses radiocarbones à la fois sur un
ossement et un échantillon de charbon de bois.
Cette découverte, très rare sur le continent pour cette
période, livre plusieurs types de déchets, soit un total de
6 000 artefacts témoignant de divers procédés techniques et
de modes de productions peu étudiés (fig. 1). Les déchets,
peu fragmentés dans l’ensemble, correspondent à un dépôt
primaire et rapide et, de fait, à l’instantané d’une production
polymétallique alliant le travail du cuivre et de ses alliages,
mais aussi ceux de l’argent et du fer.
La mise en forme par fonderie est représentée par de nombreux
fragments de moules et de creusets, tous en terre. Les moules,
Fig. 1 : Ensemble de fragments de creusets, de moules de fonderie, de
coupelles et d’éléments du four de fusion découverts à Oostvleteren.
Photo : Lise Saussus.
94
en deux parties et à usage unique, indiquent l’utilisation de
positifs non fusibles. Les empreintes conservées illustrent
la production de petits objets de parure coulés à la pièce.
Des boucles, des fibules, des pendants et de probables
terminaisons de ceinture peuvent être reconnus et comparés
avec les découvertes du nord de l’Europe. Le répertoire est peu
varié et l’artisan réutilise un même modèle pour fabriquer de
petites séries d’un type de boucle, de fibule ou de pendant, lui
permettant de constituer un petit stock. Le nombre minimum
d’individus coulés s’élève à près de 90 objets. Pour fondre
le métal, l’artisan utilise des creusets de capacités modestes
possédant un bec verseur et un couvercle muni d’un tenon de
préhension, le tout luté, c’est-à-dire recouvert d’une couche
de terre assurant l’étanchéité de l’ensemble. Ces récipients
sont fermés après l’introduction du métal à fondre et sont
donc à usage unique. Ils sont de volumes variables mais
permettent de couler deux objets en moyenne. Ces artefacts
ne sont associés qu’à quelques chutes de fonderie qui ont, en
dépit d’un très faible échantillonnage, permis de caractériser
la composition élémentaire des métaux coulés sur place.
Les résultats déterminent des alliages quaternaires qui
contiennent des quantités significatives d’étain, de zinc et de
plomb en plus du cuivre.
L’analyse de petits récipients en terre cuite, ouverts et très
vitrifiés sur leurs surfaces internes, montre que l’artisan a eu
recours à l’affinage de l’argent par coupellation. Le procédé
consiste à purifier un métal qui ne s’oxyde que très peu à
haute température, l’or ou l’argent, en le séparant d’un métal
s’oxydant plus rapidement (Moureau & Thomas, 2016).
L’ajout de plomb facilite l’oxydation d’autres métaux
contenus dans l’alliage à purifier, le cuivre par exemple.
Les analyses élémentaires de ces récipients, réalisées en
microscopie électronique (MEB-EDS), montrent de façon
ponctuelle la présence de billes d’argent mais aussi, dans
la terre, celle de métaux fréquemment alliés au cuivre, à
savoir du zinc et de l’étain (fig. 2). Ces éléments suggèrent
que l’affinage par coupellation est ici réalisé dans le cadre
du recyclage d’objets composites, par exemple des objets
de parure fabriqués en alliage à base de cuivre et argentés,
nécessitant une séparation des deux composants pour la
refonte de l’alliage et la récupération du métal précieux.
L’argent ainsi obtenu pourrait servir pour argenter d’autres
produits ou être employé à la fabrication d’objets en argent.
Ce procédé d’affinage n’est toutefois pas ici pratiqué
occasionnellement, puisque au moins 76 récipients en
témoignent, dont 23 archéologiquement complets.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Fig. 2 : Vue au microscope électronique à balayage d’une coupelle. Le
globule plus clair au centre correspond à une bille d’argent.
L’examen pétrographique des terres utilisées pour fabriquer
les moules de fonderie, les creusets et les coupelles, couplé
à l’analyse des compositions élémentaires par MEB-EDS,
montrent qu’une même terre est utilisée pour réaliser les
différents artefacts nécessaires à la production. La matière
première proviendrait probablement d’un gisement local
de la plaine alluviale. Relativement pauvre en alumine, elle
possède des qualités réfractaires assez médiocres, semblant
toutefois suffisantes pour l’usage unique de chaque type
d’artefact.
La présence de scories et de battitures liées à la mise en
forme du fer à la forge démontre la diversité des activités
et des savoir-faire mobilisés par le ou les métallurgistes.
L’association du travail du cuivre et du fer peut s’expliquer,
comme pour l’argent, par la présence d’objets composites
sur le marché, comportant bien souvent un ardillon en fer
dans le cas des objets de parure, mais aussi par la fabrication
ou la réfection d’outils en fer essentiels dans la fonderie.
L’examen métallographique des scories du travail du fer
révèle la présence de billes métalliques piégées dans la
matrice siliceuse, probablement en alliage à base de cuivre,
montrant le travail conjoint, des deux métaux dans un même
foyer, ou la mise en forme d’objets composites (fig. 3). Enfin,
l’ensemble est complété d’une série d’éléments de fours,
probablement des plaques entourant les tuyères destinées
à conduire la ventilation des soufflets jusqu’au foyer. Il
ne demeure néanmoins rien des structures de combustion
utilisées tant pour la fonderie, la coupellation ou la forge,
si ce n’est quelques traces rubéfiées de structures à associer
peut-être à l’activité métallurgique.
L’ensemble d’Oostvleteren permet aussi de formuler des
hypothèses sur le statut de l’artisan, peut-être itinérant
ou saisonnier, et au moins sur sa mobilité, compte tenu
de la situation de cette fosse isolée, de la nature du dépôt
Fig. 3 : Vues macroscopiques et métallographiques d’un culot de forge
d’Oostvleteren, de type argilo-sableux à gris dense et de section planoconvexe.
et de l’intensité de la production. Les caractéristiques
de ces déchets métallurgiques peuvent être comparées
aux découvertes du nord de l’Europe, en particulier aux
nombreuses occurrences trouvées en Scandinavie ou au
Royaume-Uni. Ces comparaisons invitent à considérer,
dans cette région du littoral, la possibilité de transferts de
savoir-faire ou d’influences extra-locales dans les techniques
utilisées comme dans le répertoire des objets fabriqués.
Bibliographie
Bracke M., Scheltjens S. & Wyns G., 2015, Archeologische
opgraving, Oostvleteren - Veurnestraat (prov. WestVlaanderen), basisrapport conceptversie, Ingelmunster,
Monument Vandekerckhove, 299 p.
Moureau S. & Thomas N., 2016, « Understanding texts with
the help of experimentation : The example of cupellation in
Arabic scientific literature », Ambix, 63, 2, p. 98117.
Saussus L., Thomas N., Bracke M., Goemaere É., Leduc T.,
Tys D., Zaour N. & Berranger M. à paraître [2019], Un
atelier d’orfèvre autour de l’An Mil. Travail du cuivre et de
l’argent à Oostvleteren (Flandre-Occidentale, Belgique),
Centre de recherches d’archéologie nationale, Louvain-laNeuve (Collection d’archéologie Joseph Mertens).
95
Sporen van metaalbewerking op een woonerf uit de volle middeleeuwen
in Daknam (O.-Vl.)
Sofie Scheltjens, Gwendy Wyns & Sebastiaan Windey
Fig. 1: Grondplan met sporen en structuren aangetroffen te Daknam-Pontweg (gemeente Lokeren, provincie Oost-Vlaanderen) © Monument
Vandekerckhove.
In 2015 heeft Monument Vandekerckhove nv een opgraving
uitgevoerd aan de Pontweg in Daknam (gemeente Lokeren,
provincie Oost-Vlaanderen), waarbij meerfasige bewoning
uit de volle middeleeuwen aangetroffen is. Het plangebied
bevindt zich nabij de Durme, op ongeveer 1 km ten noorden
van het centrum van Daknam. De bodemopbouw is als een
matig natte zandbodem met verbrokkelde ijzer- en/of humus
B-horizont (Zdh) gekarteerd. De antropogene A-horizont
(Ap-horizont) wordt gekenmerkt door een humusrijk pakket
van ongeveer 40 cm tot 50 cm, waarbij de dikte ter hoogte
van lager gelegen terrein oploopt tot ongeveer 70 cm.
Aangezien het in cultuur brengen van deze gronden gepaard
is gegaan met nivellering en ophoging, is de originele
bodemopbouw nog deels bewaard in lager gelegen terrein.
Daar hebben de natte omstandigheden de uitloging van de
oorspronkelijke A-horizont met organisch materiaal (Ahhorizont) bemoeilijkt maar zijn de resten van een B-horizont
aangetroffen op de overgang van lager naar hoger gelegen
terrein.
96
Omgracht woonerf
Tijdens de volle middeleeuwen wordt het plangebied
ingenomen door bewoningssporen ter hoogte van de
noordwestelijke en zuidoostelijke zone. De noordwestelijke
zone heeft uitsluitend randstructuren uit de (late) 9de
en 10de eeuw opgeleverd, zodat vermoed wordt dat de
kern van dit woonerf zich ten noorden of westen van het
plangebied bevindt. Ter hoogte van de zuidoostelijke zone
is daarentegen een meerfasige nederzetting aangesneden, die
zich vermoedelijk verder in noordelijke en oostelijke richting
uitstrekt.
Op deze plaats wordt tijdens de 10de en 11de eeuw een
woonerf opgericht en hersteld, waarbij een driebeukige
huisplattegrond, een bijgebouw, enkele spiekers, een
waterkuil en een waterput omsloten worden door een gracht
met poortconstructie. Na deze fase verschuift de bewoning
zich vermoedelijk in noordelijke en/of oostelijke richting
Archaeologia Mediaevalis / 42
Het macroscopisch en microscopisch onderzoek van de
metaalslakken heeft uitgewezen dat de meerderheid planoconvexe smeedslakken betreft. Enkele vondsten zijn daarbij
onderscheiden, die geassocieerd worden met de raffinage van
de wolf. Hierdoor wordt vermoed dat ruw ijzer verhandeld is
naar deze site en vervolgens ter plaatse bewerkt is. Daarnaast
wordt opgemerkt dat talrijke slakken versinterd zijn met de
haardwand, wat op lage luchttoevoer door kleine (minder
professionele) blaasbalgen wijst. Ten slotte is bij twee
slakken met gesinterde wand de opening voor het tussenstuk
naar de blaasbalg vastgesteld.
Fig. 3: Planoconvexe
smeedslak met
opening voor
luchttoevoer
© Ghent
Archaeological
Team.
Fig. 2: Doorsnede van een reductieslak van het type scorie grise dense,
dat rijk is aan ijzeroxide en gerelateerd is aan het warmen van ijzer
© Ghent Archaeological Team.
maar worden een tweebeukig bijgebouw met staluitloop en
een waterput ingeplant ter hoogte van het plangebied tijdens
de 12de en vroege 13de eeuw.
Metaalslakken
Het archeologisch onderzoek heeft in totaal 37,9 kg aan
metaalslakken opgeleverd, waarvan de meerderheid
verzameld is uit de bovenste opvullingslaag van de gracht en
de waterkuil uit de 10de-11de eeuw met een respectievelijke
hoeveelheid van 19,1 kg en 16 kg. Het overige aandeel betreft
uitsluitend ondetermineerbare metaalslakken afkomstig uit
middeleeuwse paalkuilen en kuilen. De hoeveelheid en aard
van het materiaal doen vermoeden dat metaalwinning en/
of bewerking heeft plaatsgevonden in de omgeving van het
plangebied tijdens de volle middeleeuwen, zodat determinatie
en interpretatie van deze vondsten aangewezen is.
Het doel is inzicht te verkrijgen van ambachtelijke activiteiten
betreffende metaalwinning en/of bewerking. Op basis van de
aard van de metaalslakken kan immers vastgesteld worden
of het materiaal afkomstig is van een bepaald proces van het
winnen, produceren of bewerken van metaal. Daarnaast kan
chemische analyse nagaan welke metalen en/of legeringen
gebruikt zijn bij verwerking en productie. Hiertoe is door
Ghent Archaeological Team bvba onderzoek uitgevoerd op
de metaalslakken afkomstig uit de gracht en de waterkuil.
De resultaten geven aan dat de vondsten veel potentieel
hebben voor verder onderzoek, waarbij doorsnedes
uitsluitsel kunnen geven of het gaat om smeedslakken of
productieslakken en toelaten om de gebruikshistoriek van de
oven te reconstrueren. Ook zijn vondsten geselecteerd, die
onderworpen kunnen worden aan chemische analyse, om de
samenstelling te bepalen en te achterhalen welke metalen of
legeringen gebruikt zijn.
Om inzicht te verkrijgen in de omvang van de activiteiten,
wordt gesteld dat een plano-convexe smeedslak het resultaat
is van een werkdag. In het ensemble zijn echter enkele
dubbele slakken aangetroffen: deze vondsten hebben een
specifieke gelaagdheid, die op minstens twee fasen van
opwarming en afkoeling wijst. Aanwezigheid van deze
slakken in het vondstensemble is opmerkelijk, aangezien de
smid verondersteld is de haard na een werkdag of bepaalde
periode uit te kuisen. Hoewel het ensemble niet volledig is
door het verdere verloop van de gracht buiten het plangebied,
kan op basis van deze vondsten afgeleid worden dat de
metaalbewerking als een extensieve activiteit beoefend is, om
te voldoen aan de lokale noden. Ten slotte doen de extensieve
aard van de metaalbewerking en de meermaals geattesteerde
aanwezigheid van verglaasde klei aan de slakken vermoeden
dat een ondiep uitgegraven smeedhaard gebruikt is. Daarbij
is aan de zijden van deze kuil een wand opgetrokken uit
(ruw verschraalde) klei, om de blaasbalg te beschermen en
de hitte te reflecteren. Wegens de beperkte diepte, zijn deze
structuren echter zelden bewaard.
Bibliografie
Scheltjens S., 2018, Archeologische opgraving DaknamPontweg (provincie Oost-Vlaanderen), Monument
Vandekerckhove rapport 2018/05, Ingelmunster.
Windey S., 2016., Daknam-Pontweg. Assessment
metaalslakken, onuitgegeven GATE-rapport, Bredene.
97
De kracht van kleinschaligheid. Water, ecologie en macht in de
middeleeuwse Lage Landen
Tim Soens
Quali Fiamminghi tra Guizzante e Bruggia; temendo ’l
fiotto che ’nver’ lor s’avventa, fanno lo schermo perché
’l mar si fuggia. In de 15e canto van zijn Divina Comedia
steekt de Italiaanse dichter des vaderlands Dante Alighieri
de loftrompet over de Vlaamse dijkbouw, die de ‘zee op
de vlucht deed slaan’. Het historisch en archeologisch
bewijsmateriaal is ogenschijnlijk niet van die aard om
Dante’s stelling te staven: in vergelijking met vroegmoderne
dijken, lijken middeleeuwse dijken behoorlijk kleinschalig
en breekbaar. Ook de technologische verwezenlijkingen in
de snel groeiende steden van de middeleeuwse Lage Landen
vallen in het niets wanneer we ze vergelijken met wat in
dezelfde periode in het Middellandse Zeegebied gebeurde.
Zelfs de Brugse Moerbuizen zijn klein bier in vergelijking
met de aquaducten en fonteinen die overal in Italië voor 1350
werden aangelegd.
Maar had Dante het niet toch bij het rechte eind in zijn
bewondering voor de Vlaamse waterbouwkunde? De
fascinatie met grootschaligheid en technologische
verbetering – ‘improvement’ – die Europa kenmerkte van de
16de eeuw tot diep in de 20ste eeuw, deed ons lange tijd met
een meewarige blik naar de middeleeuwse watertechnologie
kijken. Pas met de opkomst van het adaptatie- en veerkrachtdenken in de jongste decennia kregen we meer oog voor
de merites van kleinschalig waterbeheer, aangepast aan de
lokale omstandigheden. Incrementele low-tech aanpassingen
kunnen bovendien grote transformaties te weeg brengen
en lokaal en adaptief beheer is vaak te verkiezen boven
gecentraliseerde en gecoördineerde infrastructuurwerken.
Vanuit dat standpunt kan de middeleeuwse waterbouwkunde
in de Lage Landen behoorlijk inspirerend zijn voor vandaag.
98
In deze paper willen we echter aantonen dat de tegenstelling
tussen kleinschalige en grootschalige infrastructuur
onze aandacht afleidt van de echte vragen. Om succes
en falen, duurzaamheid en veerkracht van een bepaalde
waterstaatkundige technologie te begrijpen moeten we oog
hebben voor de sociale en ecologische context waarin die
technologie tot stand kwam. Zolang die context min of meer
ongewijzigd bleef, voldeed de infrastructuur doorgaans wel.
Moeilijkheden ontstonden pas wanneer die sociale en/of
ecologische context wijzigde. Zowel in het kustwaterbeheer
als in het stedelijk waterbeheer zijn rond 1300 complexe
systemen tot stand gekomen, die in de daaropvolgende
eeuwen doorleefden in een behoorlijk gewijzigde context. In
de mate van adaptatie aan deze gewijzigde omstandigheden,
zoals we die opmerken doorheen de materiële relicten en
de historische bronnen, traden echter grote verschillen op,
waarbij machtsconfiguraties vaak van doorslaggevend
belang waren. In het stedelijk waterbeheer lukte het
doorgaans vlotter om een nieuw evenwicht te vinden, dan in
het kustwaterbeheer, waar de problemen tussen de 14de en
16de eeuw groot waren. De meeste problemen ontstonden
wanneer de traditionele beheerders van de infrastructuur in
een gemarginaliseerde positie terecht kwamen en wijzigingen
van buitenaf werden opgedrongen (of tegengehouden).
Kleinschalige, gedecentraliseerde infrastructuur werkt
immers maar wanneer de lokale belanghebbenden ook over
de economische en politieke slagkracht beschikken om
noodzakelijke aanpassingen door te voeren in functie van
hun wensen en mogelijkheden.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Gent, Drongen, Drongenplein
Gunter Stoops
Naar aanleiding van de nieuwe aanleg van het
Drongenplein en omgeving te Drongen, werd
een archeologienota opgemaakt (2016L234).
De werken impliceerden zowel een ingreep
aan de Leieoever naast de abdij, als werken
rond de als monument beschermde kerk en
abdijgebouwen (geschiedenis gaat terug tot de
10de eeuw) en op het eveneens als monument
beschermde plein, en tenslotte ook de aanleg
van een gescheiden rioleringsstelsel op het
traject Oude Abdijstraat.
De Leieoever
In de nieuwe aanleg was hier een breed getrapt
talud voorzien dat in de bestaande oever Fig. 1: Orthofoto met afbakening van de projectzone, de archeologische uitgravingen en
uitgegraven zou worden. Op de plek waar de de gedocumenteerde sporen (Stadsarcheologie, De Zwarte Doos, Stad Gent).
aannemer een keerwand moest zetten om het
bruggehoofd van de als monument beschermde
en onlangs gerestaureerde Pontbrug te verstevigen, werd Bij een sondering, januari 2017, stelde Stadsarcheologie
onder begeleiding van Stadsarcheologie Gent een sleuf haaks Gent de dikte van het pakket boven de archeologische resten
op de Leie gegraven en het profiel gedocumenteerd. Naast de vast en besloot beschermende maatregelen en behoud in situ
Leie (water op 5,72 m T.A.W.) hield een aarden bankje het na afgraving van de verharding tot op ca. 9,35 m T.A.W.
water tegen, zodat de oeveropbouw in het westelijk profiel Op een geotextiel werd de nieuwe (parking)afwerking
tot op ca. 40 cm onder het Leieniveau gedocumenteerd kon opgebouwd. Bij het afgraven van de verharding (februari
worden. Alle lagen bevatten baksteenpuin. S6, een 20 cm 2018) onder toezicht van Stadsarcheologie Gent, werden
dikke laag bestaande uit gebroken baksteen was over het twee (lege) postmiddeleeuwse citerne/beerputconstructies
hele profiel te volgen (op ca. 7 m T.A.W.), licht aflopend gedocumenteerd en opgevuld met zand. Op twee plaatsen
richting Leie. Deze halfverharding uit recentere tijden heeft konden delen oost-west lopende muurresten vastgesteld
dienst gedaan als loopniveau en is uniform aangebracht worden. Zij werden niet dieper vrijgelegd maar wel
op egalisatielaag S5. De gedocumenteerde onderliggende ingetekend. Een deel van de fundering van de westfaçade
lagen, S1 als onderste, kunnen allen in de postmiddeleeuwen van de oude abdijkerk dat aansloot op de nog als muur van
gedateerd worden. Pijpensteeltjes in witbakkende klei, de huidige abdij bewaarde zuidwand, werd net zichtbaar en
Steengoed met blauwe tekening en stukken metaal wijzen al gedocumenteerd. De regenafvoer en rioleringsbuis werden
eerder naar een datering ten vroegste in de 17de -18de eeuw. langsheen de kerk binnen het bestaande gabarit herlegd. In
In S3 werd tijdens het afgraven ook industrieel aardewerk april 2018 werd de verbinding naar de straat getrokken. Uit
opgemerkt. Met het ophogen en aanvullen schoof de oever historische bron is geweten dat voor de Huidige kerk en op
steeds meer in zuidoostelijke richting op. Ook op foto’s het plein tot circa 1830 begraven werd. Ook voor deze zone
van 1918 is een situatie te zien van een veel lagere en meer was de bedoeling behoud in situ. Toen bij het plaatsen van
noordwest gelegen oever op die plek. In juni 2018 werden een controleput drie bijzettingen opgegraven en ingetekend
onder archeologische begeleiding de opgaande trapterrassen werden, werd in extremis de leidingdiepte nog aangepast
uitgegraven in de 20ste-eeuwse pakketten. Bij de werken en hoger door de kerkhofgrond aangelegd. Delen van nog 5
in deze zone werd er dus geen archeologisch waardevol hoog bijgezette individuen werden gedocumenteerd, S18 het
bodemarchief vernield.
hoogst, op 8,71 m T.A.W., slechts 0,8 m onder de bestaande
bestrating. De 8 gedocumenteerde bijzettingen betroffen
Rond de kerk
allen kistbegravingen. Het botmateriaal was bewaard, maar
nat en broos. Bij het recupereren fragmenteerden de stukken.
Delen van de oude abdijkerk werden in het beging van de Er werden geen bijgiften of mogelijke aanduidingen voor
jaren 1970 al archeologisch gedocumenteerd door Guido Bral een datering aangetroffen. Het gaat hier om begravingen
in de open zone achter de huidige parochiekerk. De hele zone in een christelijke traditie. De dode werd begraven, op de
werd afgedekt met slakken en steenslag en als opslagplaats rug liggend (in een kist), met de voeten in het oosten en het
van bulkmateriaal (zand en stenen) gebruikt.
hoofd in het westen, blik op het oosten. De armen lagen
99
Fig. 2: Bijzettingen op de plek waar de vervalput moest komen, S13
(Stadsarcheologie, De Zwarte Doos, Stad Gent).
ofwel gestrekt naast het lichaam, of gevouwen op borst, buik
of bekken. De benen waren steeds gestrekt. Keizer Jozef II
verbood in 1784 bij decreet het begraven in en rond kerken in
stads- en dorpskernen om hygiënische redenen. In Drongen
werd het oude kerkhof in 1858 ontruimd naar aanleiding van
de bouw van de huidige kerk. Toen was het dertig jaar niet
meer gebruikt, mogelijk werd er dus in de periode 17841830 toch nog sporadisch begraven rond de oude kerk.
De aangetroffen bijzettingen zijn dus minstens 190 jaar
oud. Bij verdere opvolging van een regenafvoer tussen het
monumentenplein en het abdijgebouw in mei 2018 werd een
klein ondiep gefundeerd muurtje in Doornikse steen met ook
enkele baksteenfragmenten gedocumenteerd. Dit muurtje
was noord-zuid georiënteerd (haaks op de abdijgevel) en kon
verder niet geduid worden.
met bakstenen van groot formaat (32 x 15 x 8 cm). Er kon
ongeveer 20 m muur gevolgd worden voor deze nabij de
noordwesthoek van de ommuring vanwege nutsleidingen
weggebroken was. Hier en daar waren in de aanlegsleuf
stukken Doornikse steen te zien, maar direct daarboven begon
goed geordend metselwerk, na zeven lagen versmalde de
muur met een versnijding 5 cm. De fundering was bovenaan
72 cm breed en vertoonde op regelmatige afstand (6,70 m
en 6,75 m) een steunbeer aan de binnenzijde, zuidkant. De
steunberen zelf waren ca. 80 cm breed en staken ongeveer 28
cm uit de muur. De hoogst bewaarde delen bevonden zich op
ongeveer 8,90 m T.A.W. en de fundering liep tot ca. 7,70 m
T.A.W. Voor het aanleggen van de riolering was verwijderen
van deze resten noodzakelijk. De laatste meters naar de
noordwesthoek toe konden in situ bewaard blijven, wel is
de context ten noorden van de muur natuurlijk verstoord.
Het profiel haaks op de muur aan de noordzijde gaf geen
verdere info over oude wegniveaus, de bovenlagen waren
in recentere tijd verstoord. Wel gaf dit profiel de indruk
dat de muur in een gracht gezet was die toch enige tijd
organisch materiaal vergaard had. Zowel de onderkant van
de funderingsaanleg als hogerop vertoonden een organische
aanrijking. Mogelijk werd het domein in een voorafgaande
fase door een eenvoudige gracht begrensd. De grootte van
de bakstenen plaatsen deze structuur in de 2de helft van de
13de eeuw. De rooilijnverschuiving en dus straatverbreding
is van na 1840, want de perceelsgrens valt op de Atlas der
Buurtwegen nog samen met de gevonden muur. Op dat
plan is ook te zien dat de muur een lichte curve vertoont,
dat is ook wat door de arbeiders vastgesteld werd. Deze
vaststellingen kloppen met het gegeven dat in 1928 bij het
verbreden en rechttrekken van de toen nog provinciale weg
het toenmalige bovengrondse deel van de muur afgebroken
werd. De Jezuïeten gaven grond voor de wegverbreding, de
provincie bouwde de nieuwe muur.
Gesteld kan dat op enkele sporen na die gedocumenteerd
werden, de intentie van behoud in situ met succes gerealiseerd
werd. Nadeel is dat deze kleine spoordelen niet verder
(dieper) onderzocht werden en de duiding dus voorlopig
beperkt blijft.
De Oude Abdijstraat
In juni 2018 werd bij de weg- en rioleringswerken in de Oude
Abdijstraat door de aannemer de fundering van een muur
aangetroffen en aan Stadsarcheologie Gent gemeld (voor de
werken in de straat was er geen bijkomend archeologisch
onderzoek gevraagd). Ongeveer evenwijdig met de huidige
afsluitmuur van de abdij maar 3 m tot meer dan 4 m meer
noordelijk werd onder de huidige bestrating de fundering van
de oude muur teruggevonden. De fundering was opgebouwd
100
Fig. 3: De oude ommuring van de abdijarealen is nog bewaard
onder het wegdek, na de straatverbreding werd een nieuwe (links)
opgetrokken (Stadsarcheologie, De Zwarte Doos, Stad Gent).
Archaeologia Mediaevalis / 42
Le Grognon, à Namur : nouveaux éléments de topographie urbaine sur le portus
du Premier Moyen Âge, à l’issue de l’opération préventive (Nr)
Raphaël Vanmechelen, Dominique Bosquet, Antonin Bielen, Sophie Challe, Élise Delaunois,
Sylvie de Longueville, Céline Devillers, Pierre-Benoît Gérard, Carole Hardy,
Ignace Incoul, Philippe Lavachery, Sophie Loicq, Fanny Martin, Amandine Pierlot,
Coline Quenon, Stéphane Ritzenthaler, Jonathan Robert, Julie Timmermans,
Muriel Van Buylaere, Charlotte Van Eetvelde & Olivier Vrielynck
L’opération d’archéologie menée sur le site du Grognon, à
Namur, s’est achevée le 4 août 2018 et entre aujourd’hui dans
la phase post-fouilles. Les huit derniers mois de l’intervention
(Bosquet et al., 2018) ont été consacrés aux niveaux les
plus profonds du site, relevant essentiellement du substrat
géologique et des périodes antique et préhistorique.
Toutefois, plusieurs éléments relevant des périodes
médiévale et moderne ont pu faire encore l’objet d’attentions
particulières, selon les secteurs ou les phases de chantier
concernées. Ils documentent essentiellement l’artisanat,
l’habitat et le système défensif du Premier Moyen Âge. Ces
derniers constats complètent utilement les jalons d’histoire
urbaine enregistrés jusqu’ici sur le portus namurois
(Vanmechelen et al., 2018).
Modalités opérationnelles : les enseignements d’une
opération hors normes
Investiguer un site de cette valeur patrimoniale et de cette
importance en termes de superficie et de profondeur, en
17 mois seulement et en cohabitation avec l’aménageur, a
été, comme prévu, un réel défi (Fig. 1). Ainsi, loin d’être
dictées par la topographie des occupations humaines, cellesci ont dû répondre à la nécessité de créer, pour les besoins de
l’aménageur, des plateaux horizontaux sur un site marqué,
au contraire, par de fortes déclivités. Il a également fallu
alterner, jusqu’à quatre reprises pour un même secteur, les
phases de recherches archéologiques et de construction,
nécessitant à chaque fois des terrassements lourds, par
ailleurs fort coûteux.
Dans pareilles conditions, il est évident que des choix
constants ont dû être posés et, malheureusement aussi, autant
de sacrifices. Priorité a alors été donnée à la lecture extensive
en plan de chaque période et à un échantillonnage du matériel
permettant d’étayer suffisamment les chronologies, critères
minimaux sans lesquels l’intervention aurait perdu son sens.
On peut considérer, au vu de ces conditions, que l’opération
archéologique du Grognon se solde par un bilan plutôt positif.
Quelques chiffres permettront de prendre conscience de
l’ampleur du travail accompli et de la documentation
recueillie : 15.000 m³ de matériaux excavés, 21 zones,
2915 faits, 9306 US, 42.344 points topographiques et plus de
800 caisses de matériel archéologique.
Fig. 1 : Le Grognon en travaux : archéologie préventive et construction
du parking souterrain, entre Sambre et Meuse
(Photo : P.-M. Warnier – SPW/DGO4-Dir. Géomatique).
Artisanats et habitats mérovingiens
Si la voie romaine est maintenue au-delà du IIIe siècle,
le sanctuaire établi à la confluence ne survit pas au HautEmpire. Timidement d’abord, puis densément aux IVe et
Ve siècles, fours et ateliers gagnent progressivement l’espace.
Les activités artisanales du Bas-Empire (métallurgie des
alliages de cuivre et travail du bois de cervidé) se prolongent
un temps à la période mérovingienne. Les quelques structures
et indices de production reconnus au confluent ou en bord
de Sambre n’atteignent cependant jamais les concentrations
constatées en rive de Meuse.
101
Les sépultures des berges
C’est au sein de ces contextes stratigraphiques particuliers
qu’ont été relevées cinq sépultures à inhumation
supplémentaires, portant à quatorze le corpus des défunts
confiés aux berges de Meuse, à la transition des périodes
mérovingienne et carolingienne. L’une d’elles, creusée à la
pointe du confluent, confirme la particularité des rites en
vigueur : la fosse, longue et étroite, contenait en effet les
corps de deux individus inhumés simultanément, un adulte
d’âge avancé d’abord, sur le corps duquel a été déposé un
adolescent, tête-bêche.
Urbanisation progressive au Premier Moyen Âge
L’habitat urbain se déploie manifestement en rive de Sambre
à partir du IXe siècle : deux solins en pierre, plusieurs trous
de poteaux et quelques fosses désignent l’emplacement
d’habitations.
Il se densifie encore aux Xe et XIe siècles, gagnant
progressivement toute la surface du quartier portuaire. C’est
essentiellement en cœur d’îlot, entre les rues de Grognon et
Saint-Hilaire, qu’en ont été conservées plusieurs structures.
Une petite cave en semi sous-sol constitue le seul élément
de bâti en maçonnerie de pierre. Plusieurs basses fosses de
latrines aux angles ponctués de poteaux corniers en bois
s’intègrent à une organisation parcellaire qu’il sera peut-être
possible in fine de restituer.
Fig. 2 : Un four de potier mérovingien (VIIe s.), installé dans les ruines du
temple gallo-romain (état 1) (Photo : C. Van Eetvelde – AWaP).
Au VIIe siècle, elles cèdent le pas à l’artisanat céramique.
Four de potier, fosses et trous de poteaux avaient été
enregistrés en 2017 dans le secteur du confluent, où ces
structures relèvent d’un même petit atelier, établi dans les
ruines de l’un des temples gallo-romains. La première phase
d’activité du four (Fig. 2) adopte alors la forme traditionnelle
des fours mérovingiens mosans, avec laboratoire à languette
centrale, alandier et fosse de travail, telle que définie à Huy
notamment. Si l’étude céramologique venait à confirmer la
chronologie de sa production, le développement de cette
activité potière serait alors à envisager complémentairement à
l’émergence des premiers dispositifs portuaires structurés du
portus namurois. Le processus de sédimentation des berges
de Meuse, entamé dès le IVe siècle, se poursuit par l’apport
continu et stratifié de « terres noires » jusqu’au XIe siècle.
102
À partir du XIIe siècle, les éléments bâtis sont plus nombreux,
plus prégnants. Maisons en pierre, basses fosses de latrines,
puits et courtils se partagent alors l’espace de chaque parcelle.
Quelques indices matériels témoignent de niveaux sociaux
privilégiés, que l’architecture ou le plan des maisons, les restes
fauniques ou les premières mentions d’archives laissent par
ailleurs deviner. L’organisation spatiale du quartier portuaire
semble pérenne dès ce moment, alors que restaurations ou
reconstructions des maisons jalonnent ensuite l’histoire de
chaque propriété jusqu’aux Temps Modernes.
Système défensif : quelques apports complémentaires
En 2017, l’évolution complexe de la Porte de Grognon,
porte de rivage ouverte sur la zone portuaire, avait ainsi été
suivie au fil de quatre grandes phases d’aménagement, entre
le milieu du Xe siècle et la démolition de la dernière porte
monumentale en 1858. Quelques points complémentaires de
cette évolution ont été documentés, essentiellement sur les
ouvrages les plus anciens.
Un large fossé aux parois obliques, creusé dans les derniers
dépôts gallo-romains de l’atterrissement formé au confluent,
semble appartenir au tout premier système défensif. Ce fossé
défensif pourrait a priori s’avérer complémentaire au renfort
de berge ou à la palissade dont les pieux soulignent les rives,
Archaeologia Mediaevalis / 42
XIe siècle, le malaxeur du Grognon s’intègre aux travaux de
fortification du portus. Il constitue un indice supplémentaire
de l’affirmation du pouvoir comtal namurois.
Fig. 3 : Malaxeur à mortier, en relation avec l’une des phases de
construction de la Première Enceinte, indice d’un chantier d’envergure
(fin Xe – milieu XIe s.) (Photo : É. Delaunois – AWaP).
dans ce secteur comme en bord de Meuse, et dont la date
avait été fixée par dendrochronologie entre 910 et 930.
Une autre rangée de supports en bois a été récemment suivie
dans le prolongement du premier rempart en opus spicatum,
au devant de la porte primitive. Il s’agit cette fois de puissants
pieux battus, de section carrée et à pointe effilée, répartis à
distance régulière. Partie intégrante d’un système défensif
alliant pierre et bois, ou maintien d’un terre-plein au pied de
la porte, ils participent d’importants travaux d’aménagement
du confluent entrepris dans le cadre de la mise en place de la
Première Enceinte.
Au pied des murailles, un large disque de mortier de
chaux durci correspond à l’emplacement d’un malaxeur
à mortier (Fig. 3). Plusieurs petites traces négatives alignées
correspondent aux empreintes laissées dans le matériau par
les pales du dispositif ; par contre, le centre de l’installation
n’a conservé aucune trace de son axe de rotation. Ce type
d’installation relève généralement de chantiers d’envergure,
confiés à des équipes spécialisées par des acteurs de premier
rang. Daté de la fin du Xe ou de la première moitié du
En rive de Meuse, les travaux menés sous les maisons
de l’ancienne place F. Kegeljan ont soumis à l’examen
un nouveau segment des fortifications médiévales. Dès
les premières phases, les maçonneries font la preuve de
désordres importants, indices probables d’un passage. Le
premier élément reconnu consiste en effet en un massif
rectangulaire isolé, bâti au bas de la berge. Les courtines
de la Première Enceinte vont ensuite s’y adapter, alors que
deux murs s’en détachent perpendiculairement, ménageant
un espace réservé au sein de la trame parcellaire intra muros.
Ces différents indices soutiennent l’hypothèse d’un accès
ménagé au travers des remparts, dans l’axe de l’ancienne
voie romaine, et ouvrant peut-être sur une traversée inédite
de la Meuse.
Bibliographie
Bosquet D., Vanmechelen R., Bielen A., Challe S.,
Delaunois é., de Longueville S., Devillers C.,
Gérard P.-B., Hardy C., Incoul I., Lavachery P.,
Loicq S., Martin F., Pierlot A., Pirson S., Quenon C.,
Ritzenthaler S., Robert J., Spagna P., Timmermans J.,
Van Buylaere M., Van Eetvelde C. & Vrielynck O.,
2018. Le Grognon, à Namur : suite et fin de la grande
opération d’archéologie préventive. In : Résumés des
communications. Journées d›Archéologie en Wallonie,
Flémalle 2018, Namur (Rapports, Archéologie, 8), p. 5057.
Vanmechelen R., Bosquet D., Bielen A., Delaunois é.,
Devillers C., Gérard P.-B., Hardy C., Incoul I.,
Lavachery P., Loicq S., Martin F., Pierlot A.,
Ritzenthaler S., Robert J., Timmermans J.,
Van Buylaere M., Van Eetvelde C. & Venant N., 2018.
Nouvelle opération d’archéologie préventive au Grognon, à
Namur : premiers résultats, Archaeologia Mediaevalis, 41,
p. 211-222.
Site internet : www.archeogrognon.be
103
Grootstad Gent en het raadsel van de drinkwatervoorziening (O.-Vl.)
Roos van Oosten
De historische stadsplattegrond van Gent door Braun
en Hogenberg uit 1576 toont in het hart van de stad vier
openbare waterputten. Hoewel er reeds grondig aanvullend
historisch onderzoek is verricht, is het aantal historisch en
cartografisch gekende watervoorzieningen niet veel meer
geworden. Voor de grootste middeleeuwse stad ten noorden
van Parijs is dat verbazingwekkend. Gent heeft met het
verschijnen van het tijdschrift Stadsarcheologie (sinds 1977)
één van de langste stadsarcheologische publicatietradities
in de Lage Landen. Levert het systematisch analyseren van
deze serie opgravingsrapporten in combinatie met de recente
rapportages van bedrijfsopgravingen dan het antwoord op
de vraag waar de historische Gentenaren hun (drink)water
vandaan haalden?
In deze lezing worden de eerste voorlopige resultaten
gepresenteerd van een inventarisatie van Gentse
watervoorzieningen waarbij naast de aard en de datering van
de watervoorzieningen ook de locatie van de opgraving in de
stad en de positie van de watervoorziening ten opzichte van
de bewoning in de analyse betrokken worden. De resultaten
worden gepresenteerd tegen de achtergrond van de sterk
lokaal variërende bevolkingsdichtheid binnen de ruim 600
hectare 14de-eeuwse omwalling.
Fig. 1: Inpandige waterput, aan het licht gekomen bij afbraakwerken
aan de Zandberg (Stad Gent, Stadsarcheologie Gent).
Twee Stenen aan de Oude Schaapmarkt te Gent (O.-Vl.)
Robrecht Vanoverbeke
In de periode april tot oktober 2018 werd ter hoogte van de
voormalige Handelsrechtbank aan de Oude Schaapmarkt –
Houtbriel te Gent een grootschalige archeologische
opgraving uitgevoerd door BAAC Vlaanderen bvba. De
advieszone voor opgraven betrof het volledige plangebied,
ca. 1270 m², dewelke gefaseerd en in vier archeologische
niveaus werd opgegraven. Een diepste niveau bevond zich
op ca. 3m70 TAW, bijna 3,5 onder straatniveau (maaiveld op
ca. 7m30 TAW).
Naar aanleiding van het eerder uitgevoerde proefputtenonderzoek was gebleken dat binnen het plangebied wel degelijk
een archeologische site aanwezig was. Deze site kon tijdens
de opgraving tot in detail worden onderzocht. Op basis
van de eerste veldresultaten is het mogelijk een voorlopige
fasering in de occupatiegeschiedenis van de site op te stellen.
104
De menselijke invloed op de site neemt aanvang in de loop
van de 12de eeuw. In die periode komt het onderzoeksterrein
en diens directe omgeving binnen de stedelijke invloedssfeer
te liggen. Het toenmalige terrein bevond zich aan de rand van
de stad, in een smalle vallei die werd gevormd door één van
de vele Leie-meanders in dit stadsdeel. De site bevond zich
aan de voet van de Zandberg, die een belangrijke rol speelde
in de vroege ontwikkeling van Gent. Zo ontstond de oudste
portus van Gent of middeleeuwse handelsstad op deze ‘berg’.
De aanwezige Leie-meander zou later worden gekanaliseerd
en tot diep in de 19de eeuw als de Sint-Jansgracht blijven
bestaan.
In de laatste fase van de opgraving werd deze oude ‘vallei’
waargenomen in de profielen, met een reliëf dat een forse
neerwaartse duik richting stadsgracht vertoonde. Deze
Archaeologia Mediaevalis / 42
betreft interpretatie wordt hier gedacht aan een woning van
een rijke familie. Eventueel de eigenaar van de omliggende
gronden waar zich op basis van historische bronnen en
gesterkt door het toponiem Houtbriel, een houthaven zou
hebben bevonden.
Fig. 1: Drone-foto van een deel van de omheiningsmuur (links) en het
volledig opgegraven oudste pand. Het Noorden bevindt zich rechtsonder
(© RAAP bvba).
depressie komt naar alle waarschijnlijkheid overeen met
de oude dichtgeslibde vallei. Bovenop deze opgevulde
vallei werd een afwisseling van eolische zanden en een
opeenvolging van door de rivier afgezette kleiige en
zandige lagen waargenomen. Deze rivierafzettingen worden
gerelateerd aan de woelige rivierwerking in de volle
middeleeuwen. Op een gegeven tijdstip is er een rustige
periode in deze afzettingen. Dit is zichtbaar in een uitgestrekt
veenpakket dat aan de oever groeit. In dit veen werden enkele
aardewerkscherven aangetroffen die in de 12de-13de eeuw
kunnen worden gesitueerd.
Naar aanleiding of in het licht van deze rustige periode zal
deze zone van de stad vermoedelijk in aanmerking gekomen
zijn om in te richten als bouwterrein. Bovenop het veenpakket
worden een aantal zandige lagen aangebracht om het terrein
bouwrijp te maken. Dit gebeurt aan het einde van de 12de
eeuw of het begin van de 13de eeuw. Aansluitend wordt
een groot natuurstenen (Doornikse kalksteen/breuksteen)
pand met erf opgericht. Gelijktijdig wordt ook de noordelijk
gelegen Leie-meander gekanaliseerd tot stadgracht. Een deel
van deze kade muur werd bij de opgraving teruggevonden.
Maar meer opvallend was de volledige registratie van de
ommuring van dit erf en de volledige woning. Het ommuurde
perceel had een oppervlakte van ca. 32,5 m bij 18 m, ca.
580 m². In de zuidelijke erfmuur, naar de huidige Houtbriel
toe, werd de fundering van de toegangspoort herkend. In de
zuidwestelijke hoek van het erf bevond zich het woonhuis
met rechthoekig grondplan van ca. 16,5 m op 10,5 m (Fig. 1).
Van dit pand (ondertussen gecatalogeerd als een Gents
Steen – S229) restten nog de volledige ommuring, waarvan
één gevel tot meer dan twee meter in opstand kon worden
geregistreerd. In deze zuidoostelijke zijgevel bevonden zich
nog de deuropening en minstens drie raamopeningen. Zowel
binnen als buiten het pand waren nog diverse steunpilaren
aanwezig. Net buiten het huis bevond zich eveneens de
beerput, in verband opgebouwd en in dezelfde steensoort. Wat
Het lijkt erop dat het imposante natuurstenen pand echter
relatief kort in gebruik is geweest. Reeds in de tweede
helft van de 13de eeuw verschijnt, net ten zuidwesten van
het boven vernoemde erf, een even imposant bouwwerk.
Deze keer is het muurwerk opgebouwd uit een combinatie
van Doornikse (bekapte) kalksteen en grote rode bakstenen
(met lengtes van 30-31 cm) (Fig. 2). Het metselwerk wordt
op basis van de bouwkenmerken in de tweede helft van de
13de eeuw geplaats (met dank aan dhr. Vincent Debonne).
De afmetingen van dit pand konden worden gereconstrueerd
op ca. 6 m breedte en minstens 24 m in lengte. Het huis was
niet aan de straatkant gelegen, maar bevond zich minstens
20 m verwijderd van de rooilijn. Een opvallende vaststelling
was dat het vloerniveau van dit pand minstens 1 m 40 hoger
lag dan het vloerniveau van het oudere pand (respectievelijk
4 m 78 TAW tgo. 6 m 21 TAW). Ook doen de verschillende
aangetroffen accumulatielagen met (voornamelijk 13deeeuws) stadsafval vermoeden dat het terrein in zijn geheel en
op héél korte tijd verhoogd moet zijn geweest. Deze plotse
ophoging heeft er vermoedelijk ook voor gezorgd dat grote
delen van het oudere natuurstenen pand zolang zijn bewaard
gebleven.
Wat de oorzaak is van deze plotse ophoging is vooralsnog
onduidelijk. Alleszins moet het een gegronde reden zijn
geweest om een dergelijk imposant natuurstenen pand met
erf op te geven en te verlaten. Een mogelijke verklaring
voor deze opgave zou kunnen liggen in het feit dat het peil
van de stadsgrachten plotsklaps werd verhoogd, dit door
de installatie van nieuwe stuwen of dergelijke. Er bestaan
gegronde theorieën dat dit in de periode rond 1270 zou
hebben plaatsgevonden (met dank aan dhr. Frank Gelaude
voor de vele gesprekken en inzichten). De veranderde
waterhuishouding in de binnenstad zou er dan voor hebben
gezorgd dat het laaggelegen terrein aan de Sint-Jansgracht
Fig. 2: Fundering van het 13de-eeuwse Steen230, met een duidelijk
zicht op de spaarbogen waarbij gebruik werd gemaakt van zowel
baksteen als natuursteen. Foto richting noorden (© BAAC bvba).
105
niet meer of moeilijk bewoonbaar was. De enige oplossing
was het pand op te geven, deels af te breken en het volledige
terrein op te hogen en zo opnieuw te beginnen.
Het tweede pand kreeg in de administratie van de Gentse
Stadsarcheologie eveneens een Steen-nummer, nl. S230.
De vraag of beide Stenen gelijktijdig hebben bestaan is
momenteel nog moeilijk te beantwoorden. Een positief
antwoord zou de bovenstaande theorie alvast ontkrachten.
Echter zou een eventueel verplaatsen van het ‘wonen’ naar
een eerste verdieping van het natuurstenen pand ook tot een
maatregel tegen de stijgende waterstand kunnen hebben
behoord. Of het pand anderzijds volledig met het toenmalige
midden/laat 13de-eeuwse maaiveld was gesloopt is ook niet
met zekerheid te stellen. Vermoedelijk werd het gedemonteerd
om de bouwmaterialen te kunnen recupereren. Zo werd van
de oorspronkelijke vloer slechts een fractie bewaard. Wel is
het zo dat op het Panoramisch Gezicht op Gent uit 1534, de
onderzoekslocatie duidelijk is afgebeeld met enkel en alleen
het voorkomen van het tweede en latere pand, S230 (Fig. 3).
Weg van de straat wordt hier een imposant vrijstaand gebouw
met twee verdiepingen en schilddak weergegeven. Van het
oudere Steen en erf is verder niets op te merken.
Wat de functie was van het jongere, laat 13de-eeuwse pand
is vooralsnog onduidelijk. Mogelijke interpretaties zijn
wederom een rijke patriciërswoning, een ‘stoof’ of badhuis,
een gildenhuis of een langwerpige overdekte werkplaats
gekoppeld aan de ‘Houtbriel’.
Hoelang deze situatie - een groot erf met vrijstaand pand heeft bestaan is moeilijk te zeggen. Wel kan worden
geconcludeerd dat het tweede pand, Steen230, minstens
250 jaar heeft bestaan. Op latere historische kaarten, zoals
het stadsplan van Sanderus en Hondius uit 1641 is het pand
minder nadrukkelijk weergegeven, maar is het ook zeker niet
uit te sluiten dat het was verdwenen.
Dat er in de 16de-17de eeuw een grote bouwactiviteit heeft
plaatsgevonden wordt zowel in het sporenbestand als op
de historische cartografie aangetoond. Het pand, Steen230,
kende verschillende uitbreidingen. Ook werden diverse
andere muur-, kelder- en vloerfragmenten opgegraven die op
basis van de gebruikte materialen in de postmiddeleeuwse
periode moeten worden gedateerd. Los van één 17-18deeeuwse beerput werden geen vondstrijke contexten
aangetroffen. Verschillende gevellijnen en structuren die
in deze periode vorm krijgen, kennen een doorloop tot in
de 19de eeuw. De bouwwoede zet zich verder door tot in
het derde kwart van de 20ste eeuw, het moment waarop de
handelsrechtbank wordt gebouwd. Bij deze bouw werd vooral
het noordelijk deel van het plangebied zwaar verstoord door
diepgaande funderingsmassieven. Het zuidelijke deel, met
het natuurstenen pand Steen229, bleef van deze verstoring
gespaard.
Dat er zich een volledig laat 12de-eeuws natuurstenen
woonhuis met ommuurd erf, beerput en poortgebouw in de
ondergrond zou bevinden, overtrof de verwachtingen. Het
gevoerde onderzoek biedt een schat aan informatie over
specifieke bouwtechnieken en de stadsontwikkeling van
Gent, één van de belangrijkste steden ten noorden van de
Alpen in de 12de en 13de eeuw.
Fig. 3: Detail uit het Panoramisch Gezicht op Gent, 1534. Centraal het
laat 13de-eeuwse pand S230 (© STAM Gent, LUKAS – Art in Flanders
vzw, foto Hugo Maertens).
106
Archaeologia Mediaevalis / 42
Op de rand van de stad, een opgraving te Deinze Markt 134-136 (O.-Vl.)
Olivier Van Remoorter
Naar aanleiding van de geplande bouwwerkzaamheden op
de hoek van de Markt en de Stadionlaan te Deinze werd
in de winter van 2017-2018 een archeologische opgraving
uitgevoerd door BAAC Vlaanderen bvba. Deze opgraving
volgde op een sleuvenonderzoek dat een positieve waardering
van de terreinen gaf. In deze sleuven werden sporen van een
vermoedelijke 12de-eeuwse activiteitenzone aangesneden,
maar veel indrukwekkender was het aantreffen van de
resten van de laatmiddeleeuwse stadswal die een bewaarde
hoogte van 1,2 m had. De glooiing van deze wal was nog
steeds in het landschap zichtbaar. In het noorden van de
terreinen werden ook de dempingslagen van de stadsgracht
aangetroffen. Gezien het belang van deze site werd dan ook
heel de bouwput voor verder onderzoek afgebakend.
De oudste sporen die gevonden werden bij de opgraving
betreffen enkele greppels die op basis van hun uitgeloogde
vulling en een enkele aardewerkscherf voorzichtig in
de Romeinse periode werden gedateerd. Deze greppels
bevonden zich op de rand van de grote zandrug waarop de
latere stad zich zou ontwikkelen en de alluviale vallei van de
Kaandelbeek die zich ook net binnen het plangebied bevond.
Andere sporen uit deze periode leken verder te ontbreken.
Naar de Kaandelvallei toe werden in de hogere vlakken wel
colluviale pakketten aangesneden waarin naast middeleeuws
aardewerk ook frequent handgevormd aardewerk en
vuursteenartefacten zaten. Wellicht waren deze twee laatste
vondstcategorieën van de hoger gelegen rug afkomstig.
In de 12de eeuw vonden verschillende bodemingrepen
plaats op deze locatie. Het leek er op dat vanaf deze periode
dit deel van de zandrug ook bewoning kende. Wellicht
had de prestedelijke nederzetting zich sterk uitgebreid.
In het zuidoostelijke deel van het plangebied werden
verschillende zware paalkuilen aangetroffen die op basis
van hun inplanting als restanten van een typisch drieschepig
woonstalhuis konden geïdentificeerd worden (STR1). Helaas
lag de structuur deels buiten het plangebied, waardoor een
lengte niet kon achterhaald worden. De breedte bedroeg ca
12,5 m. Net naast deze structuur werd een tweede kleiner
gebouwplattegrond herkend (STR2). Het ging hierbij om
een kleine eenschepige constructie met een lengte van 6 m
en een breedte van 2 m. De paalkuilen van deze structuur
waren veel ondieper bewaard gebleven onder het aangelegde
vlak. Vermoedelijk ging het om een lichte (dak)constructie,
mogelijk te linken aan een ovenstructuur die zich te midden
van deze structuur bevond. Dit oventje kon wellicht in verband
gebracht worden met metaalsmeltactiviteiten, afgaande op de
vele metaalslakken die in de omringende sporen aangetroffen
werden. Het onderzoek van de metaalslakken toonde wel aan
dat in Deinze de omschakeling naar het stoken met steenkool
Fig. 1: Coupefoto van de smeltoven, aangelegd in een 12de-eeuwse
ontginningskuil.
Fig. 2: Profielfoto met de aanzet van het laatmiddeleeuwse wallichaam.
De gele laag bestaat wellicht uit materiaal afkomstig van het uitgraven
van de laatmiddeleeuwse stadsgracht en bevat verschillende grote
brokken klei en leem.
in plaats van met houtskool wellicht in de loop van de late
12de-vroege 13de eeuw plaatsvond.
Naast de metaalsmeltactiviteiten werd het centrale deel
van het terrein ook intensief gebruikt om aan zandwinning
te doen. Vanwege de aanwezigheid van verschillende
zandwinningskuilen ontstond in het centrale deel van het
onderzoeksgebied een grote vlek door de systematische
ontginning. Deze kuilen konden op basis van het aardewerk
alle in de late 12de-vroege 13de eeuw gedateerd worden.
107
duidelijk uit verspitte moederbodem, mogelijk afkomstig van
het uitgraven van de middeleeuwse stadsgracht. Vermoedelijk
was deze laag als een verstevigingslaag opgeworpen om het
afspoelen van de wal tegen te gaan.
Op de locatie van de bocht in de wal werden ook enkele
natuurstenen poeren aangetroffen. De vier poeren zijn
vermoedelijk in lokaal gewonnen zandsteen opgetrokken. De
poeren bestonden onderaan uit grote rechthoekige blokken,
waarvan opvallend genoeg alle bovenkanten op eenzelfde
hoogte zaten (ca 8,57 m +TAW). Hierboven bevonden zich
bij enkele van de poeren nog kleinere natuursteenfragmenten.
De poeren vormden een rechthoekige structuur van ca 3 op
1,5 m. Aan de veldzijde bevonden zich drie poeren, in de
zuidwestelijke hoek bevond zich een vierde. Qua functie
kon mogelijk gedacht worden aan de funderingen voor een
torentje of schuilhut. De locatie, op de plaats waar de wal
begint af te buigen en niet langer zichtbaar is van de kant van
de Markt is een logische en strategische plaats.
Fig. 3: Overzichtsfoto van de vier natuurstenen poeren aangetroffen in
het wallichaam.
Een grote verandering in het gebruik van het terrein vond
plaats in het midden van de 13de eeuw. In 1242 kreeg Deinze
stadsrechten en werd wellicht aanvang genomen met het
uitbouwen van de stadsversterkingen. Dit ging gepaard
met het opwerpen van een aarden wal die dwars over het
hele plangebied liep. De wal werd over het hele terrein
aangetroffen. Deze liep van de Markt in zuidwestelijke
richting en maakte na ca 30 m een zachte bocht meer
zuidwaarts. Wellicht kon deze bocht gelinkt worden aan de
natuurlijke depressie die zich op deze locatie bevond door
de aanwezigheid van de vallei van de Kaandelbeek. Op
deze manier werd een natuurlijke laagte in het landschap
gebruikt in de stadsversterkingen. Deze stadswal werd
zowel in het vlak als in profiel uitvoerig geregistreerd. De
wal zelf had een minimaal bewaarde breedte van ca 12 m.
Aan de veldzijde was de wal helaas vergraven bij de aanleg
van de 17de-eeuwse gracht. Vooraleer het wallichaam op te
werpen, werden enkele humeuze nivelleringspakketten op
de terreinen aangebracht. Hierboven werden verschillende
stortpakketten opgeworpen die de kern van de wal vormden.
Het ging hierbij vrijwel steeds om zeer heterogene lagen zand
tot licht lemig zand met een overwegende grijsbruine kleur.
Vaak was ook verspitte moederbodem tussen dit materiaal
aanwezig. Als inclusies waren houtskool, verbrande leem,
brokken baksteen en daktegels, aardewerk, metaal, dierlijk
botmateriaal, natuursteen en metaalslakken aanwezig. De
buitenste laag aan de stadszijde van de wal werd gevormd
door een laag geel zand waarin verschillende kluiten en
brokken klei en zware leem vervat zaten. Deze laag bestond
108
Op het einde van de 17de eeuw werden de stadsversterkingen
van Deinze ten minste gedeeltelijk door de Franse troepen
van een gebastioneerd systeem voorzien. Ook ter hoogte van
de opgraving werden hiervan sporen aangetroffen, vooral in
de vorm van een nieuwe stadsgracht. Op basis van de vorm
van de uitgraving kon mogelijk een bastion herkend worden,
dat ook op een kaart van 1694 afgebeeld staat ter hoogte van
het plangebied. De gracht was aan de stadszijde duidelijk
trapsgewijs uitgegraven. Op de bodem van de ondiepere
delen werden op de oever vaak afzettingen aangetroffen die
als ingegleden lagen van de wal geïdentificeerd werden.
De centrale dempingslagen van de 17de-eeuwse stadsgracht,
die in de coupes konden waargenomen worden, bestonden
overwegend uit een zeer homogeen, lichtbruin zand.
Lokaal was vrij veel baksteenpuin in de gracht gegooid. De
dempingslagen waren vondstenarm, slechts af en toe konden
wat scherven verzameld worden. Een groot deel van dit
materiaal was echter laatmiddeleeuws, slechts een beperkte
hoeveelheid scherven kon de demping in de 17de eeuw
bevestigen. Ook de metaalvondsten uit deze lagen leken een
datering in de 17de eeuw te ondersteunen. Aanwijzingen voor
de actieve fasen van de gracht konden niet in het vlak of in
de profielen waargenomen worden, maar werden met behulp
van boringen vastgesteld. De actieve lagen bevonden zich op
ca 1,2 meter onder de uitgraafdiepte van de parkeerkelder (ca
4,5 m onder maaiveld) waarvan de bouw aanleiding voor het
archeologisch onderzoek was.
Het onderzoek te Deinze Markt leverde heel wat gegevens op,
niet alleen over de prestedelijke omgeving en activiteiten die
op de rand van deze nederzetting plaatsvonden, maar ook over
de tot dusver archeologisch ongekende stadsversterkingen
van Deinze. Met deze opgraving kon voor een eerste maal
de middeleeuwse stadswal van Deinze onderzocht worden.
Het afronden van de rapportage wordt in de loop van 2019
vooropgesteld.
Archaeologia Mediaevalis / 42
Bebouwing in de Gentse Waterwijk en de restanten van de Sint-Jorispoort (O.-Vl.)
Geert Vermeiren & Marie-Anne Bru
Naar aanleiding van de herwaardering
van de Baudelohof en omgeving werd
door Stadsarcheologie Gent in januari
en februari 2018 een vooronderzoek
uitgevoerd in de Baudelostraat, de
Bibliotheekstraat en de Koning Willem
I-kaai. De Baudelohof situeert zich op
de site van de voormalige Baudelo-abdij
tussen Steendam, Leie, Baudelostraat
en Ottogracht en dit net ten westen van
de voormalige 12de-eeuwse stad. Het
projectgebied maakt deel uit van de
historische Waterwijk, een laaggelegen
gebied dat reeds vanaf de 13de eeuw
aan de stad werd toegevoegd en aldus
aan een dense bebouwingsgeschiedenis
begon.
De strook langs de Baudelostraat
Fig. 1: Het projectgebied geprojecteerd op de kaart van P. en L. Gérard, 1855. In het noorden de
(Zone 1) kent op cartografische Baudelostraat; ten zuiden van het projectgebied de Steendam (Privéverzameling André Coene en
bronnen bebouwing aan weerszijden. Martine De Raedt, Gent).
In de projectzone zijn kleine huizen te
herkennen die later verdwenen zijn en
opgenomen werden in de abdijtuin. Ten tijde van de botanische aangepast door S15 met bakstenen van 23/23,5x11x5,5 cm).
tuin (18de eeuw), werden in die zone serres en plantenperken Samen met S16 vormden ze een langwerpige noordoostaangelegd. In deze zone werden 3 sleuven gegraven van ca. zuidwest gerichte ruimte. Ten noordoosten hiervan waren
2 m breed met een noordoost-zuidwest oriëntatie, op de ook muren S17 en S21 onderdeel van dezelfde muur die
huidige grens van het park met de Baudelostraat (Werkput 2, een ruimte onder de huidige straat afboorden. S18 was
Sector A, B en C).
waarschijnlijk de aanzet van een ruimte naar het zuiden. In
Sector B werden op een diepte van 6,27 m T.A.W. nog twee
Zone 1 werd gekenmerkt door muren in baksteen met restanten van muren aangetroffen (S6, S7) die tot dezelfde
voornamelijk een noordoost-zuidwest oriëntatie, gericht fase behoorden.
volgens de voormalige rooilijn. De eigenlijke rooilijn werd
nooit aangesneden en bevindt zich vermoedelijk onder de De muren met bakstenen van 27, 26, 25, 24 cm worden alle
huidige Baudelostraat.
in de late 14de-15de eeuw geplaatst en hielden verband
met de historische bebouwing opgetekend op de bewaarde
In grote lijnen lijken de oudste muurdelen bewaard in cartografische bronnen.
Sector A (ca. 6,30 m T.A.W.). De muurfragmenten S1,
S2, S4 en S12 zijn verspreide fragmenten met afmetingen In Sector B en Sector C werden muren aangesneden met
van 26/26,5x12/12,5x5,5/6 cm en gevoegd met een beige bakstenen van 20/21/21,5/22x10/10,5x4,5/5 cm en gevoegd
kalkmortel. Het fragment S13 had zelfs bakstenen van met een beige kalkmortel. In Sector B ging het om de kern
27x12,5x6 cm. S2 en S4 behoorden waarschijnlijk tot een van S8 die een ruimte met deuropening naar het noordoosten
ruimte die zich onder de straat uitstrekte.
afsloot waarvan de tegelvloer (S9) met tegels van 16x16x2,5
cm gevoegd met een beige kalkmortel, nog deels bewaard
In een tweede fase werden muren met een formaat van was op een diepte van 6,45 m T.A.W. Ook de muren S1,
24/24,5/25/25,5x12/11,5/11/10,5x4/5/5,5/6 cm en gevoegd S2, S4, S5 en de bijhorende baksteen tegelvoer S6 (7,06 m
met een beige kalkmortel aangelegd. De muren met bakstenen T.A.W.) behoorden tot deze fase en sloten zowel een ruimte
met lengte 26 cm werden mee opgenomen in de ruimtes die onder de huidige Baudelostraat als richting het zuiden af.
in deze tweede fase werden gecreëerd. S8 en S10 waren
waarschijnlijk dezelfde muur (later aangepast door S11 met De baksteenformaten doen vermoeden dat deze constructies
bakstenen van 23/23,5x11x5,5 cm), net zoals S9 en S14 (later niet meer behoorden tot de oorspronkelijke bewoning
109
het oudste kaartmateriaal ingetekend als bleekweiden en/
of abdijtuin. In deze zone werd een proefput dwars op de
Leie aangelegd. Deze proefput (Werkput 3) was ca. 4 m
breed en 15,50 m lang en werd gradueel verdiept (van ca.
6,23 tot 6,84 m T.A.W.) tot op de uit te graven diepte voor
de kaaiverlaging. De volledige sleuf was in het oosten (kant
Leie) ingenomen door recente uitgravingen en puinvullingen
voor zowel de kaaimuur, als allerhande nutsleidingen. In het
westen was de overgang zichtbaar van de puinpakketten naar
de aangevoerde tuingronden van het park.
In de zuidwesthoek van het projectgebied, in de
Bibliotheekstraat (Zone 3), wordt een driehoekig wateren bufferbekken aangelegd tot op een diepte van ca. 1,30
m ten opzichte van het huidige maaiveld. Projecties van
de projectzone op oude kaarten leren dat deze uitgraving
misschien op de rand zou zitten van de voormalige SintJansgracht. Er werd vanaf het voetpad van de Bibliotheekstraat
verdiept tot op een diepte tussen ca. 6,75 m en 6,24 m T.A.W.
De volledige proefput werd gegraven door puinpakketten en
dit tot op een niveau waarbij in het grondvlak een wirwar
van puinsporen vastgesteld werden, binnen een antropogeen
pakket met donkerbruin grofkorrelig zand (Laag 5). In de
oostelijke hoek van het vlak bevond zich een noord-zuid
lopende fundering (S12) met onregelmatige bakstenen met
veel kalkmortel. De overgang (ca. 6,70 m T.A.W.) naar de 1
laag bewaarde bakstenen (?x12x5 cm) gebeurde aan de hand
van fragmenten platte Doornikse kalksteen. Deze muur is
met geen enkel bewaard plan in relatie te brengen.
Fig. 2: Overzichtsbeeld Werkput 2, Sector A (Stad Gent, De Zwarte Doos,
Stadsarcheologie).
langsheen de Baudelostraat. Misschien hebben ze wel te
maken met de talrijke constructies in de botanische tuin uit
de 18de-19de eeuw, waarvan de contouren nog zichtbaar zijn
op het Primitief Kadaster (1835).
In een laatste fase werden bakstenen van 19x8,5/9/9,5x4,5
cm aangewend voor wat voornamelijk aanpassingen waren
van reeds bestaande muren zoals S8 in Sector B; de aanleg
van muren S3 en S7 in Sector C en de muur en vloer S5
en S6 in Sector A; alsook de aanleg van rioleringen door
middel van gemetste bakstenen wanden en een natuurstenen
dekplaat in Sector B (S2, S3, S4 en S5). In deze Sector B
werd de met riool S2 samengaande straatafwerking in de
vorm van kasseistenen aangetroffen (ca. 6.94 m T.A.W.).
De opbouw van de bodem aan de noordzijde (kant
Baudelostraat) bestond uit puinhoudende lagen boven de in
het grondvlak aangesneden muurresten. Aan de zuidzijde
(kant Baudelopark) was boven deze puinhoudende lagen de
aangevoerde tuingrond zichtbaar van de parkaanleg.
Ter hoogte van de Leie in het westen van het projectgebied
zal een kaaiverlaging gebeuren (Zone 2). Deze zone staat op
110
In het zuidoosten van het projectgebied wordt in de
Baudelokaai en de Koning Willem I-kaai (Zone 4) een
gemengd rioolsysteem vervangen door een gescheiden
rioolstelsel. Projecties op het Primitief Kadaster tonen
aan dat de 20ste-eeuwse Baudelokaai aangelegd is, na het
slopen van een deel van een bouwblok georiënteerd op de
Steendam. Deze 13de-eeuwse landweg kende vermoedelijk
reeds bewoning aan weerszijden sinds de 14de eeuw.
Iconografische bronnen uit de 16de eeuw tonen op het
einde van de Steendam in het verlengde van de rooilijn de
Sint-Jorispoort met brug over de Leie. In Zone 4 werd een
proefput aangelegd dwars op de Leie. Deze doorsnede gaf
enkel een beeld van de kaaimuur.
Eveneens in Zone 4 werd een proefput aangelegd op het
kruispunt van de Koning Willem I-kaai met de Steendam.
Werkput 5 was ca. 5 m breed en bijna 10 m lang. Al snel werd
gestoten op zeer zware muurrestanten waardoor er enkel in
het noorden nog dieper kon gegraven worden en dit tot op
de meest veilige diepte van ca. 6,27 m T.A.W. Onmiddellijk
onder de huidige bestrating (7,38 m T.A.W.) werd een massief
in Doornikse kalksteen, gevoegd met beige kalkmortel,
aangetroffen met een duidelijke bouwnaad (S2, S3). Dit
massief was verscheidene maal doorbroken voor recente
nutsleidingen. De zuidelijke begrenzing van het massief werd
niet blootgelegd en zit vermoedelijk nog onder de huidige
Steendam. De oostelijke begrenzing was weggebroken. De
Archaeologia Mediaevalis / 42
een gelijktijdig met S2 en S3 opgetrokken muur en onderdeel
van de fundering van de voormalige Sint-Jorispoort. Een deel
van deze constructie was weggebroken voor de aanleg van
de bakstenen muren S9 en S7. Deze muren met bijhorende
vloeren S10 (7,21 m T.A.W.) en S8 (6,42 m T.A.W.) waren
opgebouwd met bakstenen van 24/24,5x11/11,5x5/5,5 cm en
gevoegd met beige kalkmortel. Deze muren waren onderdeel
van de voormalige doorlopende rooilijn langsheen de
Steendam.
Fig. 3: Overzichtsbeeld Werkput 5. Op de voorgrond de natuurstenen
restanten van de Sint-Jorispoort (Stad Gent, De Zwarte Doos,
Stadsarcheologie).
westelijke rand toonde een deels weggebroken verloop, doch
er kon nog een deel van een dorpel worden vastgesteld. De
noordelijke zijde had een bakstenen massief met bakstenen
van 24/25x11/11,5x4/5,5 cm, gevoegd met beige kalkmortel,
en zeer onregelmatig gemetseld. Waarschijnlijk ging het om
Het massief in Doornikse kalksteen (S2 en S3) was
waarschijnlijk samen met het bakstenen massief S4 onderdeel
van de voormalige Sint-Jorispoort, gekend van 16de-eeuwse
iconografische bronnen. Deze stadspoort maakte deel uit van
één van de uitbreidingen van de 12de-eeuwse stadsomwalling
en werd volgens historische bronnen afgebroken in 1577. De
bakstenen muren en vloeren ten noorden hiervan maakten
onderdeel uit van de verdwenen rooilijn van de Steendam.
Deze huizen verdwenen bij de 20ste-eeuwse creatie van de nu
Koning Willem I-kaai. Aan de hand van het baksteenformaat
moeten deze huizen in kern vermoedelijk teruggaan tot de
16de-17de eeuw en waren ze waarschijnlijk opgetrokken
kort na de sloop van de poort.
XylEAU au laboratoire de dendrochronologie de l’IRPA
Armelle Weitz, Sarah Cremer, Christophe Maggi & Pascale Fraiture
De nombreux vestiges en bois liés à l’eau ont été étudiés
au laboratoire. Ils proviennent d’infrastructures élaborées
pour la contrôler (berge, pont), l’acheminer (tonneau,
canalisation), l’exploiter (moulin), y accéder (puits) ou
encore y naviguer. Il s’agit de bois découverts, lors de
fouilles archéologiques, ayant séjourné en milieu aqueux ou
en contexte humide anaérobie. Ils ont subi des dégradations
mais leur aspect a été conservé. Les infrastructures en rapport
avec l’eau sont particulièrement propices à fournir ce type de
vestiges puisqu’elles sont à l’origine déjà partiellement voire
totalement enterrées ou immergées.
La matière ligneuse peut avoir subi des dommages durant
la vie de l’arbre, l’utilisation de l’artefact et/ou avant
son enfouissement. D’un point de vue anatomique, les
principales dégradations du bois se font généralement de la
périphérie vers le cœur, selon un processus et une vitesse
propre à l’essence et au milieu de conservation, et suivant
des facteurs biologiques, chimiques et physiques variables
(Ogilvie, 2000).
Les différents composants du bois (cellulose, hémicellulose,
lignine, extractibles) peuvent avoir été décomposés selon
le processus décrit par P. Hoffmann et M. A. Jones. Chez
les feuillus, les parois cellulaires
secondaires saturées d’eau, gonflent,
ce qui relâche l’ultrastructure du
complexe lignocellulosique et entraine
l’hydrolyse des hémicelluloses. Ensuite,
la structure cristalline de la cellulose des
couches internes des parois cellulaires
secondaires (S2 et S3), est attaquée soit
par le lumen, soit par le côté S1-S2 et se
casse. Les macromolécules de la chaîne
sont dégradées et dissoutes. Le squelette
résiduel de la lignine se décompose.
Fig. 1 : Schéma de la structure des parois
cellulaires (Hoffmann & JoneS, 1990. p.36).
111
La mince paroi S1 est ensuite dégradée, jusqu’à ce qu’il ne
reste plus que le système des lamelles centrales composées
(Hoffmann & Jones, 1990) (Fig. 1). Cette transformation
explique la fragilité des bois archéologiques gorgés d’eau,
variable selon leur état de détérioration, et la complexité pour
les conserver une fois extrait.
L’essence est déterminante dans la réaction du bois aux
phénomènes de dégradation car les espèces se distinguent
par leur structure anatomique, leur perméabilité et dans
une certaine mesure par leurs compositions chimiques. La
nature et la quantité des extractibles (tanins, résines, …) contenus dans l’ultrastructure des parois cellulaires jouent un
rôle important (Hoffmann P. & Jones M. A, 1990). Ainsi,
bien qu’aucune essence ne soit imputrescible, certaines sont
préférées à d’autres pour une utilisation en milieu humide
(chêne, hêtre, aulne…).
Pour analyser des bois gorgés d’eau, le laboratoire applique
une méthode de préparation des échantillons spécifique et
adaptée. Les pièces à étudier ne sont pas prélevées à la tarière
mais sont débitées pour accéder au plan transversal du bois.
Un chemin de mesure est ensuite dégagé à la lame de rasoir
permettant l’enregistrement des largeurs des cernes. Selon
l’état de dégradation du bois, la matière peut être encore
très cohérente et solide, ou au contraire se désagréger au
moindre contact. Dans ce cas précis, l’échantillon est refroidi
suffisamment pour atteindre l’état solide de l’eau. La matière
présente alors une résistance suffisante pour que la lame de
rasoir coupe les structures ligneuses conservées et offre une
lecture nette de la limite des cernes. Le même procédé peut
être mis en œuvre pour les identifications d’essence.
Depuis la datation des embarcations de Pommeroeul par
J. Vynckier dans les années 1980, de nombreux bois liés à
des infrastructures en contact avec l’eau ont été étudiés à
l’IRPA (datation dendrochronologique et/ou identification
d’essences). Ils proviennent de structures localisées un peu
partout sur le territoire belge et sont datés entre le IIe siècle
av. J.-C.et le XVIIe siècle. Comme pour les autres éléments
analysés au laboratoire, les essences-phares restent le chêne
et le hêtre qui se conservent particulièrement bien au contact
de l’eau et qui sont tous deux de bons enregistreurs des
variations climatiques, caractéristique favorable à la datation
dendrochronologique.
Ce fut le cas pour le puits mis au jour sous le parvis de l’église à
Sint-Pauwels par les archéologues du Archeologische Dienst
Waasland. Il était constitué de deux tonneaux superposés,
dont un seul était suffisamment bien conservé pour être
analysé. Les 21 douelles en chêne débitées par fendage et
assemblées à joints vifs composant ce tonneau ont été livrées à
l’IRPA. Malgré la largeur restreinte des planches (9 à 15 cm),
12 d’entre elles présentaient une croissance suffisamment
lente et un nombre de cernes significatif pour être mesurées ;
deux douelles conservaient même de l’aubier ! Leur datation
situe l’abattage des arbres entre 1404 et 1429 alors que les
céramiques les plus anciennes découvertes dans le fonds du
puits remontent à la seconde moitié du XVe siècle / début du
XVIe siècle. Ceci indique que le tonneau a été réemployé
mettant à profit l’agencement des douelles comme paroi
pour le puits (Fig. 2). La datation dendrochronologique
a également permis d’apporter des informations quant à
l’origine géographique des arbres employés : le nord-ouest
de la France, zone plus précisément circonscrite au Pays de la
Loire par nos collègues du laboratoire Dendrotech (Rennes,
France). La dendrochronologie retrace donc le parcours
réalisé par ces arbres ayant poussé sur le sol français,
abattus au cours au début du XVe siècle, et dont le bois a
été utilisé pour la fabrication d’un tonneau réemployé dans
l’aménagement d’un puits au nord de la Belgique.
Une autre structure de puits a été étudiée par l’IRPA, localisée
Fig. 2 : a- Vue générale du tonneau en contexte de fouilles – photo transmise par Bart Lauwers- Archeologische Dienst Waasland. b : Sept des
douelles étudiées (Photo de travail, Labo. Dendro., IRPA).
112
Archaeologia Mediaevalis / 42
Fig. 3 : Echantillons de chêne et de hêtre présentant
respectivement des problèmes de conservation
(rétractation au séchage, développement de
champignons/moisissures), ici, aux conséquences
mineures pour l’analyse dendrochronologique (Photo de
travail, Labo. Dendro., IRPA).
cette fois à Oostakker. La demande d’analyse émanait de
Ruben Willaert restauratie & archeologie – et portait sur
des planches et rondins, dont six en chêne et neuf en hêtre.
Les éléments en chêne ont été livrés dans un état de séchage
avancé. Par chance, la matière ligneuse remarquablement
conservée avait subi très peu de déformations, excepté
au niveau de l’aubier, plus dégradé (Fig. 3a). Le plan
transversal du bois très dense et très dur a pu être préparé
par ponçage. L’étude a mis en évidence que deux de ces
éléments provenaient du même arbre. Une moyenne
dendrochronologique de quatre échantillons situe l’abattage
des arbres entre 1052 et 1059 AD. Quant au hêtre, la matière
était bien moins dense. La surface du plan transversal a été
préparée à la lame de rasoir (Fig. 3b). Sept échantillons ont
pu être datés avec un terminus post quem en 1085 AD. Les
chênes ont donc été abattus au moins une trentaine d’années
environ avant les hêtres. Cette différence peut s’expliquer
soit par à l’installation d’une première structure en chêne
suivie d’une intervention postérieure avec du hêtre, soit par
le réemploi de bois de chêne anciens lors de la construction
du puits à la fin du XIe siècle.
Quant aux études d’identifications d’essences, elles
documentent un plus large panel d’espèces exploitées,
dont le choix semble relever aussi bien de la disponibilité
que de la recherche d’une forme, d’une utilisation et d’une
résistance. L’exemple des 55 échantillons analysés provenant
des structures d’aménagement de berges fouillées sur le site
de Tour & Taxi par l’équipe d’Urban.Brussels en 2017 (IIe
et IIIe siècle), a révélé l’utilisation de huit espèces différentes
(aulne, bouleau, chêne, saule et de façon plus sporadique du
hêtre, sureau, noisetier et frêne).
La variété des bois analysés au laboratoire de
dendrochronologie de l’IRPA provenant de structures
en rapport avec l’eau illustre s’il en est, le hasard de la
conservation de ces artefacts anciens. Ayant bénéficié de
conditions de préservation exceptionnelles, ces bois gorgés
d’eau sont plutôt rares par rapport au matériel archéologique
fréquemment mis au jour. Ils représentent une source
d’informations primordiale pour les archéologues et font
l’objet de demandes d’analyses particulières : identification
des essences et datation dendrochronologique avec
interprétation des résultats (provenance des bois, réemploi,
appartenance à un même arbre…) et mises en perspective
avec le contexte archéologique de découverte.
Bibliographie
Hoffmann P. & Jones M. A, 1990. Structure and Degradation
Process for Waterlogged Archaeological Wood, in:
Rowell R. M., Barbour R. J. (éds.), Archaeological
Wood, Properties, Chemistry and Preservation, Advances
in Chemistry Series 225, American Chemical Society,
Washington, DC, p. 35-65.
Ogilvie T. M. A., 2000. Water in Archaeological Wood: A
Critical Appraisal of Some Diagnostic Tools for Degradation
Assessment, University of Durham, Department of
Archaeology 2000 (http: //etheses.dur.ac.uk/1528)
113
Bibliographie - Bibliografie - Bibliographie
Audooren F. (red.), 2018, Het Spaans Kasteel Gent. Van
dwangburcht tot woonwijk, Gent.
Baudry A., 2018, Les marques de levage dans les
constructions du bassin de la Meuse moyenne du XIIIe
au XVIIIe siècle : problématiques et bilan des recherches
récentes, in : Dixième congrès de l’Association des Cercles
Francophones d’Histoire et d’Archéologie de Belgique &
LVIIe Congrès de la Fédération des Cercles d’Archéologie
et d’Histoire de Belgique. Congrès d’Arlon, actes du
colloque, Arlon, 18/08/2016-20/08/2016, Arlon, p. 430439.
Baudry A., 2018, L’autel de saint Perpète dans la collégiale
Notre-Dame à Dinant : essai d’interprétation, in : Dixième
congrès de l’Association des Cercles Francophones
d’Histoire et d’Archéologie de Belgique & LVIIe Congrès
de la Fédération des Cercles d’Archéologie et d’Histoire
de Belgique. Congrès d’Arlon, actes du colloque, Arlon,
18/08/2016-20/08/2016, Arlon, p. 671-679.
Baudry A., 2018, La restauration de l’abbatiale de SaintHubert au XIXe siècle : architectes, conducteurs des travaux
et ouvriers (1839-1884), in : Saint-Hubert d’Ardenne.
Cahiers d’Histoire, t. XII, actes du colloque, Saint-Hubert,
24/11/2017, Saint-Hubert, p. 141-156.
Baudry A., 2018, From the drawing to the wall : the
operational chain of building stone on the restoration
worksite of St. Martin’s church in Liège during the
nineteenth century, in : Studies in the History of Services and
Construction. The Proceedings of the Fifth Conference of
the Construction History Society, Cambridge, 06/04/201808/04/2018, Cambridge, p. 413-424.
Baudry A., 2018, Le réemploi du portail roman de la
collégiale Notre-Dame à Dinant au XIVe siècle : essai
d’interprétation, in : Archaeologia Mediaevalis, 41, Gent,
p. 28-31.
Baudry A. & Minette M., 2018, L’observatoire de Cointe :
un patrimoine en danger, www.urbagora.be/interventions/
notes/l-observatoire-de-cointe-un-patrimoine-en-danger.
html, publié le 29 août 2018.
Baudry A. & Wilmet A., 2018, Le décor sculpté
architectural de la tour de l’ancienne collégiale Saint-Jean
à Liège, rapport d’expertise à l’attention de Xavier Tonon,
Architectes Associés SA, s.l., 15 pages.
Berkers M., & Stoops G., 2018, Een 18de-eeuwse afvalput,
in: Het Spaans Kasteel Gent. Van dwangburcht tot woonwijk,
Gent, p. 126-157.
Blary F., Charruadas P., Sosnowska P. &
Van Nieuwenhove B., 2018, Renouvellement de l’histoire
matérielle de Bruxelles : les apports d’une étude historique
et archéologique des caves et salles basses, du Moyen Âge
à la période industrielle (Brussels Archaeological Survey –
BAS), in : Bulletin Monumental, 176 (4), p. 339-342.
Blary F., Charruadas P., Modrie S. & Sosnowska P.,
2018, Les caves anciennes de Bruxelles . Une étude en
114
profondeur au service du patrimoine régional, in : Bruxelles
Patrimoine 25, Bruxelles, p. 90-99.
Blary F., Charruadas P., Modrie S. & Sosnowska P.,
2018, Oude kelders in Brussel. Een «studie in de diepte» in
dienst van het gewestelijke erfgoed, in : Erfgoed Brussel 25,
Brussel, pp. 90-99.
Bru M. A. & Vermeiren G. (red.), 2018, Archeologisch
Onderzoek in Gent 2018 (Stadsarcheologie. Bodem en
monument in Gent, reeks 2 nr. 8), Gent.
De Groote K., 2018, De 13de-eeuwse occupatie, in: De
Groote K. & Moens J. (red.), Archeologie en geschiedenis
van een middeleeuwse woonwijk onder de Hopmarkt te
Aalst (Relicta Monografieën, 16), Brussel, p. 37-44.
De Groote K., 2018, De Veemarkt en de drenkpoel, in: De
Groote K. & Moens J. (red.), Archeologie en geschiedenis
van een middeleeuwse woonwijk onder de Hopmarkt te
Aalst (Relicta Monografieën, 16), Brussel, p. 81-92
De Groote K., 2018, Laatmiddeleeuws aardewerk, in: De
Groote K. & Moens J. (red.), Archeologie en geschiedenis
van een middeleeuwse woonwijk onder de Hopmarkt te
Aalst (Relicta Monografieën, 16), Brussel, p. 95-196.
De Groote K., 2018, Glas, in: De Groote K. & Moens J.
(red.), Archeologie en geschiedenis van een middeleeuwse
woonwijk onder de Hopmarkt te Aalst (Relicta
Monografieën, 16), Brussel, p. 197-204.
De Groote K., Annaert R., Dewilde M. & Vynckier G.,
2018, Project historische dorpskernen. Kader en methode
voor de inventarisatie van de historische dorpskernen
in functie van de afbakening van archeologische zones,
Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed 94,
Brussel.
De Groote K. & De Mulder G. 2018, De prestedelijke
fase, in: De Groote K. & Moens J. (red.), Archeologie en
geschiedenis van een middeleeuwse woonwijk onder de
Hopmarkt te Aalst (Relicta Monografieën, 16), Brussel,
p. 25-35.
De Groote K. & Moens J. (red.), 2018, Archeologie en
geschiedenis van een middeleeuwse woonwijk onder de
Hopmarkt te Aalst (Relicta Monografieën, 16), Brussel.
De Groote K. & Moens J., 2018, Een toevalsvondst in een
handelspand aan de Vlasmarkt 19 te Dendermonde (OostVlaanderen), Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend
Erfgoed 92, Brussel.
De Groote K. & Moens J., 2018, De laatmiddeleeuwse
bewoning, in: De Groote K. & Moens J. (red.), Archeologie
en geschiedenis van een middeleeuwse woonwijk onder de
Hopmarkt te Aalst (Relicta Monografieën, 16), Brussel,
p. 45-80.
De Groote K., Moens J. & Ervynck A., 2018, Christoffels
Jans, wonen, leven en werken aan de Veemarkt: synthese en
besluit, in: De Groote K. & Moens J. (red.), Archeologie
en geschiedenis van een middeleeuwse woonwijk onder de
Archaeologia Mediaevalis / 42
Hopmarkt te Aalst (Relicta Monografieën, 16), Brussel,
p. 421-423.
De Groote K., Moens J. & Ervynck A., 2018, Synthese en
besluit, in: De Groote K. & Moens J. (red.), Archeologie
en geschiedenis van een middeleeuwse woonwijk onder de
Hopmarkt te Aalst (Relicta Monografieën, 16), Brussel,
p. 369-372.
De Groote K., Moens J., Ervynck A., Deforce K. &
Boudin M., 2018, Daer nu de boochmakere up woendt.
Geschiedenis en archeologie van Christoffels Jans,
kruisboogmaker aan de Veemarkt te Aalst (1489-1498).
Archeologische sporen en resten, in: De Groote K. &
Moens J. (red.), Archeologie en geschiedenis van een
middeleeuwse woonwijk onder de Hopmarkt te Aalst
(Relicta Monografieën, 16), Brussel, p. 393-420.
De Groote K., Moens J. & Quintelier K., 2018, The
Carmelite monastery in Aalst (Belgium, province of
East-Flanders) (1497-1797). An urban burial ground in a
monastic environment, in: Van Oosten R.M.R., Schats R.,
Fast K., Arts N. & Bouwmeester H.M.P. (red.), The urban
graveyard. Archaeological perspectives (Urban Graveyards
Proceedings, 2), Leiden, p. 219-238.
De Groote K., Moens J. & Vernaeve W., 2018, Historische
bronnen, in: De Groote K. & Moens J. (red.), Archeologie
en geschiedenis van een middeleeuwse woonwijk onder de
Hopmarkt te Aalst (Relicta Monografieën, 16), Brussel, p.
15-24.
De Groote K. & Vernaeve W., 2018, Historische gegevens
over de Aalsterse kruisboogmakers, in: De Groote K. &
Moens J. (red.), Archeologie en geschiedenis van een
middeleeuwse woonwijk onder de Hopmarkt te Aalst
(Relicta Monografieën, 16), Brussel, p. 377-382.
De Gryse J. & Boncquet T., 2018, Archeologisch onderzoek
bisschoppelijk seminarie Gent, restauratiefase 3: bakstenen
gebouwresten (O.-Vl.), in: Archaeologia Mediaevalis, 41,
Gent, p. 103-108.
De Gryse J. & Boncquet T., 2018, Archeologisch
onderzoek bisschoppelijk seminarie Gent, restauratiefase 3:
gebouwresten in Doornikse kalksteen (O.-Vl.), in:
Archaeologia Mediaevalis, 41, Gent, p. 98-103.
De Gryse J. & Boncquet T., 2018, Archeologisch onderzoek
bisschoppelijk seminarie Gent, restauratiefase 3: kuilen
uit de volle/late middeleeuwen (O.-Vl.), in: Archaeologia
Mediaevalis, 41, Gent, p. 94-98.
De Gryse J. & Boncquet T., Vermeiren G., Steurbaut P.,
Bru M.A. & Stoops G., 2018, Archeologisch onderzoek
in en rond het bouwblok van het bisschoppelijk seminarie
Gent: status quaestionis (O.-Vl.), in: Archaeologia
Mediaevalis, 41, Gent, p. 87-94.
Demoen D., 2018, Van achtererf tot industriële zone: het
archeologisch onderzoek aan het Godshuishammeke in Gent
(Gent, Oost-Vlaanderen), in: Archaeologia Mediaevalis,
41, Gent, p. 120-125.
Deseijn G., 2018, Na de leerlooiers. Van ambachtelijke
site tot industriële zone, in: Vermeiren G., Bru M.A.
& Ervynck A. (red.), De Krook. Een leerrijk boek, Gent,
p. 159-179.
Devriese L. & Lachaert P.J., 2018, Jozef Vermeulen, in:
Vermeiren G., Bru M.A. & Ervynck A. (red.), De Krook.
Een leerrijk boek, Gent, p. 183-185.
Devriese L. & Lachaert P.J., 2018, Rijke stinkerds. De
mannen van het leer, in: Vermeiren G., Bru M.A. &
Ervynck A. (red.), De Krook. Een leerrijk boek, Gent,
p. 81-97.
D’Hondt B., 2018, Auguste Van Lokeren (1799-1872),
in: Audooren F. (red.), Het Spaans Kasteel Gent. Van
dwangburcht tot woonwijk, Gent, p. 204-215.
D’Hondt B., & Van Wittenberghe D., 2018, Een
historische wandeling in 3D, in: Audooren F. (red.), Het
Spaans Kasteel Gent. Van dwangburcht tot woonwijk, Gent,
p. 226-239.
Dupont G., 2018, Bad of bordeel? Middeleeuwse stoven aan
Gentse wateren, in: Vermeiren G., Bru M.A. & Ervynck A.
(red.), De Krook. Een leerrijk boek, Gent, p. 135-157.
Ervynck A., 2018, Vettige vellen. Hoe een huid leer werd,
in: Vermeiren G., Bru M.A. & Ervynck A. (red.), De
Krook. Een leerrijk boek, Gent, p. 67-79.
Ervynck A. & Lentacker A., 2018, Waar zijn de etensresten
gebleven?, in: Audooren F. (red.), Het Spaans Kasteel
Gent. Van dwangburcht tot woonwijk, Gent, p. 158-161.
Gelaude F., 2017, Gent. Einde Were (Erfgoedmemo, 87),
Gent.
Haneca K. & Ervynck A., 2018, Hout en kool.
Natuurwetenschappelijke dateringen, in: Vermeiren G.,
Bru M.A. & Ervynck A. (red.), De Krook. Een leerrijk
boek, Gent, p. 117-133.
Hanson M. & Devriese L., 2018, In wisselende handen
(1700-1795), in: Audooren F. (red.), Het Spaans Kasteel
Gent. Van dwangburcht tot woonwijk, Gent, p. 84-119.
Laleman M.C., 2017, Cisterciënzerdomeinen ten noorden
van Gent: over hun ontstaan in de 13de eeuw, hun lokalisatie,
hun bestaan en hun sociaaleconomische betekenis voor de
Gentse agglomeratie, in: Handelingen der Maatschappij
voor Geschiedenis en Oudheidkunde van Gent, Gent, nr.
LXXXI, p. 7-55.
Laleman M.C., 2018, De zwanenzang van een Citadel,
in: Audooren F. (red.), Het Spaans Kasteel Gent. Van
dwangburcht tot woonwijk, Gent, p. 172-203.
Laleman M.C., 2018, Een bocht in de rivier. De
Huidevettershoek in Gent, in: Vermeiren G., Bru M.A.
& Ervynck A. (red.), De Krook. Een leerrijk boek, Gent,
p. 25-39.
Laleman M.C., 2018, Het Spaans Kasteel in de 16de eeuw,
in: Audooren F. (red.), Het Spaans Kasteel Gent. Van
dwangburcht tot woonwijk, Gent, p. 16-51.
Laleman M.C., 2018, Touches rouges dans le paysage du
comté de Flandre, in: Château Gaillard 28. Études de
castellologie médiévale. L’environnement du château,
Caen, p. 183-190.
Laleman M.C. & Stoops G., 2018, De doden van het Nieuw
Kasteel, in: Audooren F. (red.), Het Spaans Kasteel Gent.
Van dwangburcht tot woonwijk, Gent, p. 120-125.
115
Lentacker A. & Ervynck A., 2018, Puntige hoorns. De
knoken van de Krook, in: Vermeiren G., Bru M.A. &
Ervynck A. (red.), De Krook. Een leerrijk boek, Gent,
p. 99-115.
Marechal G., 2018, Garnizoen, bevolking en parochie in
de 17de eeuw, in: Audooren F. (red.), Het Spaans Kasteel
Gent. Van dwangburcht tot woonwijk, Gent, p. 52-83.
Mignot Ph., 2018, Sur les traces des disciples de
Colomban dans l’ancien diocèse de Tongres ou les réalités
archéologiques impossibles, in : Bully S., Dubreucq A. &
Bully A. (dir.), Colomban et son influence, Rennes, p. 303326.
Mignot Ph., 2018, Poilvache parmi les villes et châteaux
du comté de Luxembourg, in : Quoi de neuf à Poilvache ?,
catalogue d’exposition du 31 mars au 4 novembre 2018,
Maison de patrimoine mosan médiéval, Bouvignes-Dinant,
p. 111-116.
Mignot Ph., 2018, Ermesinde, in : Quoi de neuf à Poilvache ?,
catalogue d’exposition du 31 mars au 4 novembre 2018,
Maison de patrimoine mosan médiéval, Bouvignes-Dinant,
p.135-136.
Modrie S. & Sosnowska P., 2018, « L’expertise archéologique
au service du chantier », in : Bruxelles Patrimoine 25,
Bruxelles, p. 52-61.
Modrie S. & Sosnowska P., 2018, Archeologische expertise
ten dienste van renovatie- en restauratiewerven in : Erfgoed
Brussel 25, Bruxelles, p. 52-61.
Moens J., 2018, Metaal, in: De Groote K. & Moens J.
(red.), Archeologie en geschiedenis van een middeleeuwse
woonwijk onder de Hopmarkt te Aalst (Relicta
Monografieën, 16), Brussel, p. 205-243.
Moens J., 2018, Leer, in: De Groote K. & Moens J. (red.),
Archeologie en geschiedenis van een middeleeuwse
woonwijk onder de Hopmarkt te Aalst (Relicta
Monografieën, 16), Brussel, p. 259-284.
Moens J., 2018, Overige voorwerpen, in: De Groote
K. & Moens J. (red.), Archeologie en geschiedenis van
een middeleeuwse woonwijk onder de Hopmarkt te Aalst
(Relicta Monografieën, 16), Brussel, p. 285-298.
Moens J. & Vernaeve W., 2018, Het ambacht van de
kruisboogmaker, in: De Groote K. & Moens J. (red.),
Archeologie en geschiedenis van een middeleeuwse
woonwijk onder de Hopmarkt te Aalst (Relicta
Monografieën, 16), Brussel, p. 383-392.
Pype P., Coenaerts J. & Nijssen E., 2017, Een historische
kelder onderzocht. Archeologisch vooronderzoek langs de
116
Nederkouter 28 te Gent (Prov. Oost-Vlaanderen), (ABO
Archeologische Rapporten, nr. 217), Aartselaar.
Pype P., Nijssen E. & Coenaerts J., 2018, Sporen van
laatmiddeleeuwse landwinning langs de oostelijke Leieoever te Gent (O.-Vl.), in: Archaeologia Mediaevalis, 41,
Gent, p. 182-186.
Sadones S., Demoen D., Billemont J. & Vanoverbeke R.,
2018, Archeologische opgraving Gent, Godshuishammeke,
(BAAC Vlaanderen, Rapport nr. 947), Gent.
Sosnowska P., Byl S., Doperé F. & Huyvaert F., 2018,
L’Hôtel de Ville de Bruxelles. Apport de l’archéologie à la
compréhension d’un édifice majeur au travers d’une étude
des maçonneries gothiques, in : Heymans V. (dir.), L’Hôtel
de Ville de Bruxelles – Bilan de trois années d’études du
bâti (Archives de la Ville de Bruxelles, Collection Studia
Bruxellae, n° 12), p. 43-75.
Stoops G. & Billemont J., 2018, Bisdomplein, een weeshuis
op de Scheldeoever (Gent, O.-Vl.), in: Archaeologia
Mediaevalis, 41, Gent, p. 190-194.
Vandaele J., 2018, Hoe het ‘kleine Carthago’ van Gent nog
voortleeft, in: Audooren F. (red.), Het Spaans Kasteel
Gent. Van dwangburcht tot woonwijk, Gent, p. 242-265.
Vermeiren G., 2018, Graafwerken op de Krook. De
aanleiding als inleiding, in: Vermeiren G., Bru M.A. &
Ervynck A. (red.), De Krook. Een leerrijk boek, Gent, p.
11-23.
Vermeiren G., Bru M.A., 2018, Een archeologische
prospectie in het NTGent (O.-Vl.), in: Archaeologia
Mediaevalis, 41, Gent, p. 241-243.
Vermeiren G., Bru M.A., 2018, Over kuipen, muren
en oventjes. Het bodemarchief van de Krook, in:
Vermeiren G., Bru M.A. & Ervynck A. (red.), De Krook.
Een leerrijk boek, Gent, p. 41-65.
Vermeiren G., Bru M.A., 2018, Sint-Jansvest 32-38 –
Brabantdam: een archeologisch zicht op de 12de-eeuwse
stadsomwalling, in: Archeologisch Onderzoek in Gent
2018, (Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent,
reeks 2 nr. 8), Gent, p. 143-157.
Vermeiren G., Bru M.A. & Ervynck A. (red.), 2018, De
Krook. Een leerrijk boek, Gent.
Wilmet A. & Baudry A., 2018, L’optimisation des procédés
de façonnage et de mise en œuvre du calcaire de Meuse
aux XVe et XVIe siècles, in : Pré-Actes des Journées
d’Archéologie en Wallonie, Namur, 2018, p. 22-24
(Rapports, Archéologie, 8).
Archaeologia Mediaevalis / 42
Table des matières - Inhoudstafel - Inhaltsverzeichnis
Pierre Anagnostopoulos Deux fontaines sur la Grand-Place de Bruxelles (XIVe - XVIe siècles)
6
Pierre Anagnostopoulos Au chœur de la cathédrale Saints-Michel-et-Gudule. Marques lapidaires
des colonnes du XIIIe siècle. Premières observations
8
Cécile Ansieau & Frédéric Chantinne La Sambre au Moyen Âge, une voie de circulation
méconnue
9
Cécile Ansieau, Caroline Rossez & Didier Willems L’eau, alliée de la splendeur au château
Renaissance de Boussu (Ht)
9
e
Antoine Baudry L’autel axial du déambulatoire de la collégiale Notre-Dame de Dinant au XIII
siècle : la mémoire d’une catastrophe, la puissance d’une symbolique
12
Catherine Bauwens À la Tête de Bœuf : étude archéologique d’une quincaillerie
verviétoise (Lg)
14
Griet Beldé Het Lanteernhof te Deurne, een 16de-eeuws lusthof (Antw.)
15
François Blary, Paulo Charruadas, Sylvianne Modrie, Philippe Sosnowska & Benjamin Van
Nieuwenhove Des nouvelles du projet BAS (activités 2018) : Étude pluridisciplinaire des caves et
salles basses à Bruxelles (Moyen Âge – XIXe siècle) (RBC)
17
Sylvie Byl, Antoine Darchambeau & François Huyvaert Étude d’archéologie du bâti
aux nos 16-22, rue de la Samaritaine à Bruxelles (RBC)
20
Daan Celis, Veerle Hendriks & Femke Martens Gracht van fortuin: de gracht van de Spaanse
omwalling (16de tot 19de eeuw) (Antw.)
22
Daan Celis & Armelle Weitz Van de wal in de sloot? Eerste resultaten van het onderzoek naar
een collectie houten ballen uit de 16de tot de 19de eeuw te Antwerpen (Antw.)
24
Sophie Challe & Michel Fourny Examen de céramiques médiévales (XIIe-XIIIe siècles) mises
au jour à la Grand-Place de Bruxelles en 1993, au pied de la tour de l’Hôtel de Ville (RBC)
27
Liesbeth Claessens & Jordi Bruggeman Archeologische opgraving Zwijndrecht Laarstraat (Antw.)
29
Jan Coenaerts, Griet Beldé & Pedro Pype De Witte Hoeve te Knokke: een postmiddeleeuwse
polderhoeve (W.-Vl.)
32
Koen De Groote, Sander Jansen , Jan Moens & Johan van Kampen Middeleeuwse sporen aan de
Markt te Asse (Vl.-Br.)
35
Koen De Groote, Niels Jennes & Jan Moens Laat- en postmiddeleeuwse sporen aan de
Klapstraat te Aalst (O.-Vl.)
36
Janiek De Gryse, Dieter Demey & Shari Eggermont Laatmiddeleeuwse baksteenproductie langs
de Proostdijkstraat te Veurne (W.-Vl.)
39
Marie Demelenne & Michèle Dosogne Morlanwelz, investigations préalables à la restauration du
« Fer à Cheval » dans le parc de Mariemont (Ht)
42
Marceline Denis et Nicolas Authom Mons : intervention préventive au pied du château des
comtes de Hainaut (Ht)
43
Dante de Ruijsscher Van haven tot verdronken dorp: Coxyde/Beniardskerke (Zeeland, Nl)
45
Ewoud Deschepper, Thomas Van de Velde & Bert Mestdagh Begraven met voedsel: het
Merovingische grafveld van Elversele en het potentieel van organische residu analyse (O.-Vl.)
47
Philippe Despriet Archeologisch onderzoek in het Kortrijkse (W.-Vl.)
48
Yannick Devos Pollutie en afvalbeheer in Brussel (10de-16de eeuw) (BHG)
49
Michèle Dosogne Charleroi : l’un des plus anciens ouvrages d’art ferroviaire mis au jour
Quai de la Gare du Sud (Ht)
50
117
Jean-Yves Dufour Un exemple de petite irrigation médiévale sur le site Les Tournelles à Roissy-enFrance (Val-d’Oise, F)
51
Tina Dyselinck Het erf met onzichtbaar woonhuis te Zele Wijnveld (fase 1) (O.-Vl.)
51
Tina Dyselinck & Wouter Van Der Meer Een ontginningshoeve te Lichtervelde Stegelstraat–
het botanisch verhaal (O.-Vl.)
54
Michel Fourny Adduction, collecte, rétention et évacuation des eaux et des eaux-vannes dans le
bâtiment de l’Aula Magna du palais du Coudenberg à Bruxelles (RBC)
57
Marie Frauciel Adduction, distribution et utilisation de l’eau au sein de l’abbaye bénédictine de
Saint-Martin-de-Glandières à Longeville-lès-Saint-Avold du Bas Moyen Âge à la fin de la période
moderne (Moselle, Lorraine, Grand-Est)
59
Christian Frébutte Révision archéologique du site de la chapelle Sainte-Odile, anciennement
Saint-Remi, d’Hamerenne (Nr)
62
Patrice Gautier, Valérie Ghesquière, Louise Hardenne, Christophe Maggi, Sarah Crémer &
Armelle Weitz L’abbaye de Forest – Le projet inachevé de Laurent-Benoît Dewez (1764-1767).
Étude archéologique de l’aile courbe orientale et du moulin domestique de l’abbaye (RBC)
64
Frank Gelaude De ontwikkeling en groei van de rivierhaven Gent, tussen 1100 en 1300 (O.-Vl.) 66
Quentin Guérin Au fil de l’eau, les moulins hydrauliques de Rumilly-lès-Vaudes (10), étude d’un
complexe de meunerie des XVe-XVIIe siècles (Fr)
67
Denis Henrard, Guillaume Mora-Dieu & Jean-Marc Léotard Des fosses de coulée de cloches
en bronze à Liège, dans l’environnement direct de la collégiale Saint-Jean et sur la place SaintLambert (Lg)
68
Alain Henton Condé-sur-L’Escaut (Nord, France). Le rôle de la confluence Escaut-Haine dans le
développement topographique de la ville médiévale et moderne, observé au travers du prisme de
l’archéologie préventive
71
Davy Herremans, Luc Allemeersch, Janiek De Gryse, Joren De Tollenaere, Shari Eggermont,
Clara Thys & Erik Verbeke Archeologische evaluatie en waardering van de Burcht van
Ninove (O.-Vl.)
73
Griet Lambrecht, Frederik Roelens, Dieter Verwerft, Jan Huyghe & Jari Hinsch Mikkelsen
Onderzoek in Brugge en Ommeland (W.-Vl.)
76
Marc Meganck, Sylvianne Modrie & Yannick Devos L’eau dans l’espace urbain et périurbain.
Découvertes archéologiques récentes en région bruxelloise (RBC)
77
Nicolas Meunier Archéologie préventive à l’abbaye d’Orval (Lx)
79
Philippe Mignot L’avant-corps de la collégiale Saint-Feuillen de Fosses-la-Ville. Mise en oeuvre
et modèles architecturaux (Nr)
81
Olivier Mortier, Marisa Pirson & Corentin Massart Tournai / Chercq : fouilles de l’abbaye
Saint-Nicolas-des-Prés (Ht)
82
Véronique Moulaert, Véronique Danese & Martin Zeebroek Diagnostic au château d’Hélécine,
ancienne abbaye des Prémontrés
84
Ruben Pede, Louise Savels & Eric Devos Het archeologisch onderzoek op de aude cleyne maert
in de Vrijheid te Ronse (O.-Vl.)
86
Sibrecht Reniere, Janiek De Gryse & Shari Eggermont Een vreemde eend in de bijt. De vondst
van een Fosse Belleu zandsteen maalsteenfragment in de fundering van de Sint-Lambertuskerk te
Parike (Brakel, O.-Vl.)
89
Frederik Roelens Sleutels, moerbuizen en waterputten: noviteiten met betrekking tot de
middeleeuwse watervoorziening in Brugge (W.-Vl.)
91
Gilles Rollier Les aménagements hydrauliques de l’abbaye de Cluny dans la vallée de la Grosne 93
118
Archaeologia Mediaevalis / 42
Lise Saussus, Nicolas Thomas, Maarten Bracke, Eric Goemaere, Thierry Leduc, Dries Tys,
Nolwenn Zaour & Marion Berranger Du cuivre, de l’argent et du fer : un atelier métallurgique
des Xe-XIe siècles à Oostvleteren (Flandre-Occidentale)
94
Sofie Scheltjens, Gwendy Wyns & Sebastiaan Windey Sporen van metaalbewerking op een
woonerf uit de volle middeleeuwen in Daknam (O.-Vl.)
96
Tim Soens De kracht van kleinschaligheid. Water, ecologie en macht in de middeleeuwse
Lage Landen
98
Gunter Stoops Gent, Drongen, Drongenplein
99
Raphaël Vanmechelen Dominique Bosquet, Antonin Bielen, Sophie Challe, Élise Delaunois,
Sylvie de Longueville, Céline Devillers, Pierre-Benoît Gérard, Carole Hardy,
Ignace Incoul, Philippe Lavachery, Sophie Loicq, Fanny Martin, Amandine Pierlot,
Coline Quenon, Stéphane Ritzenthaler, Jonathan Robert, Julie Timmermans,
Muriel Van Buylaere, Charlotte Van Eetvelde & Olivier Vrielynck Le Grognon, à Namur :
nouveaux éléments de topographie urbaine sur le portus du Premier Moyen Âge, à l’issue de
l’opération préventive (Nr)
101
Roos van Oosten Grootstad Gent en het raadsel van de drinkwatervoorziening (O.-Vl.)
104
Robrecht Vanoverbeke Twee Stenen aan de Oude Schaapmarkt te Gent (O.-Vl.)
104
Olivier Van Remoorter Op de rand van de stad, een opgraving te
Deinze Markt 134-136 (O.-Vl.)
107
Geert Vermeiren & Marie-Anne Bru Bebouwing in de Gentse Waterwijk en de restanten van de
Sint-Jorispoort (O.-Vl.)
109
Armelle Weitz, Sarah Cremer, Christophe Maggi, Pascale Fraiture XylEAU au laboratoire de
dendrochronologie de l’IRPA
111
Bibliographie - Bibliografie - Bibliographie
114
Table des matières - Inhoudstafel - Inhaltsverzeichnis
117
119
Les rapports des interventions archéologiques en Région de Bruxelles-Capitale à
télécharger gratuitement sur http://patrimoine.brussels/decouvrir/publications/
collections-d-archeologie/archeologie-a-bruxelles
De rapporten van de archeologische interventies binnen het Brussels Hoofdstedelijk
Gewest zijn gratis te downloaden op http://erfgoed.brussels/nl/ontdekken/
publicaties/reeksen-over-archeologie/archeologie-in-brussel