HE T REGIONAAL LANDSCHAP KEMPEN & MAASLAND Laat zich ...

H ET R EGIONAAL L ANDSCHAP 

K EMPEN & M AASLAND 

Laat zich lezen 

Met medewerking en financiële steun van het 

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 

Afdeling Monumenten en Landschappen 

1 1

2 

“wij kunnen ons nooit zoveel toekomst voorstellen als we verleden hebben.” 

Cees Nootboom, uit de roman Allerzielen

1 

INLEIDING 

3 3

4 

Het landschap is één van die courant gebruikte woorden die iedereen een eigen inhoud geeft. 

Veelal hebben uitspraken over landschap te maken met de appreciatie ervan. Iedereen kan een 

landschap mooi vinden, maar niet iedereen hoeft hetzelfde landschap mooi te vinden. We 

kunnen onderscheid maken tussen verschillende types van landschappen. Denk hierbij aan een 

open landschap met een weids vergezicht of eerder een gesloten landschap met intieme, 

pittoreske hoekjes. Een monotoon landschap of eerder een landschap met afwisseling. 

Verder weten we dat de meeste landschapstypes geassocieerd worden met een welbepaalde 

streek, bvb een Kempens landschap, het duinen- en het polderlandschap, het landschap van de 

leemstreek, het Haspengouws landschap … 

Ten slotte wordt binnen het landschapsbegrip onderscheid gemaakt tussen twee fundamenteel 

verschillende ruimtes: die van de stad en die van het platteland. Het platteland is hoofdzakelijk 

‘open ruimte’, waarmee alleen bedoeld wordt dat de ruimte niet is volgebouwd. Deze ruimte 

heeft een landelijk of een natuurlijk karakter. Alhoewel het onderscheid tussen stadslandschap 

(‘de stad’) en het landelijk landschap (‘de buiten’) voor eenieder duidelijk en essentieel is, is het 

erg moeilijk hier een precieze grens te trekken. 

Aeolus bvba Aeolus bvba Aeolus bvba Aeolus bvba 

W AT VERSTAAN WE ONDER LANDSCHAP ? 

EEN EENDUIDIGE DEFINITIE VAN LANDSCHAP BESTAAT NIET 

‘Land’ is het stuk grond waar we op leven, een stuk van het 

aardoppervlak, een gebied. ‘Schap’, zoals in graafschap, 

waterschap, wetenschap, ... vinden we ook terug in het 

Duitse Landschaft, het Engelse landscape. Het heeft twee 

betekenissen: 

de wijze van voorkomen, de aard, de gedaante: 

scheppen, dat wat geschapen wordt. 

In het Duitse Landschaft zit de betekenis van ‘scheppen’ nog 

duidelijk vervat : de natuur en mens maken het landschap. 

Het Engelse landscape wordt geassocieerd met scenery, het 

beeld dat men ziet of het uitzicht. Die betekenis heeft het ook 

in de kunst, waar men met ‘een landschap’ een schilderij of 

prent bedoelt die een beeld of uitzicht biedt op een andere 

wereld. 

Het landschap is een systeem waarbij processen en relaties 

aan de orde zijn. De processen kunnen bvb van geologische 

en bodemkundige aard zijn. Het landschap wordt dan ook 

beschouwd als de ruimtelijke weerslag of het visueel waarneembare 

resultaat van een wisselwerking tussen fysische 

omstandigheden en de menselijke invloed.

D E WAARDERING VAN LANDSCHAPPEN IS COMPLEX 

Aeolus bvba Aeolus bvba 

Grootschalige monotone landschappen worden 

minder geapprecieerd dan landschappen met 

afwisseling. 

ONBEKEND IS ONBEMIND 

Het bepalen van landschappelijke waarden is evenmin eenvoudig. In tegenstelling tot het 

land, dat als privébezit een gebruikswaarde vertegenwoordigt die uitgedrukt wordt in de 

grondprijs, beschouwt men landschappen als een gemeenschappelijk erfgoed. Iedereen 

geeft er bijgevolg zijn eigen interpretatie en waardering aan. Deze indrukken zijn, zoals onze 

beleving, globaal en intuïtief. In het landschapsonderzoek duidt men dit aan door te zeggen 

dat landschappen holistisch zijn. Landschappen zijn dynamisch en veranderen voortdurend, 

zoals de maatschappij en zoals de waarnemers die er zich in bewegen. Daardoor kunnen 

onze waarden met betrekking tot landschap veranderen en zijn ze relatief. Zo blijkt uit onderzoek dat 

opleidingsgraad en beroep de persoonlijke waardering van landschappen mee bepalen. Toch stelt men vast dat 

er blijvende landschapswaarden zijn die de meeste mensen in verschillende tijden en culturen belangrijk vinden. 

Iets waarderen heeft veel te maken met de voorkennis die men erover heeft. Dat geldt ook voor landschappen. Men ziet wat men weet en apprecieert als beide overeenstemmen. 

De landschappelijke waardering wordt niet alleen bepaald door de globale indruk, maar ook door de vele details die zich herhalen, zoals een bepaalde bouwstijl, het voorkomen van 

bepaalde kleine landschapselementen of een bepaalde teelt die als “typisch” ervaren worden. 

Sommige elementen zijn bijzonder, ze vallen op, het zijn blikvangers. In vele gevallen worden die aangeduid als ‘monument’ hetzij van culturele, hetzij van natuurlijke aard. Vele van die 

monumenten hebben een verhaal te vertellen, ze hebben net zoals het landschap waarin ze voorkomen een geschiedenis. Over het algemeen is de geschiedenis van monumenten en 

bijzondere plaatsen beter gedocumenteerd en bekend dan die van landschappen met een moeilijk te vatten, complexe structuur. Nochtans zijn het meestal de typische 

landschapselementen die een landschap identiteit verlenen en leiden tot de waardering van dat landschap. Het gaat daarbij van de typische hopteelt in het Poperingse, over bolle 

akkers in het Waasland, vierkantshoeven in het Haspengouwse open landschap tot naaldbossen en heide in de Kempen en uiterwaarden, dijken en grindwinningen in de Maasvallei. 

Onze waardering van deze landschappen is duidelijk verbonden met het herkennen van en de voorkennis over deze identiteitbepalende elementen. Wat men niet weet, ziet men minder 

snel en zal men minder waarderen. 

5 5

6 

Belangrijk is ook het contrast kunnen ervaren tussen bebouwde gebieden, met een grote bevolkingsdichtheid en 

dus meestal ook drukker en meer lawaaierig, en een rustige open ruimte waar het landelijke of natuurlijke karakter 

domineert. 

Algemeen geldt ook dat landschappen die verzorgd en onderhouden zijn een grotere waarde krijgen toebedeeld 

dan rommelige landschappen met veel verval, vuil of koterijen. 

Ook toegankelijkheid blijkt een algemeen belangrijk aspect. Toegang tot een gebied om in het landschap te 

vertoeven, te wandelen, te fietsen, kortom het te beleven. 

Zeker is de landschappelijke belevingswaarde ook gekleurd door de eigen ervaringen. De waarde van een 

landschap wordt in die zin bepaald door de mooiste momenten die men er in heeft beleefd. Het landschap van 

eigen streek wordt door de mensen dan ook hoog gewaardeerd. 

Daarnaast is het opvallend hoe door velen ook een handvol “leesbare” vakantielandschappen hoog gewaardeerd 

worden : de kust, de Ardennen, de Provence ... Waarderen heeft dus ook iets te maken met de 

(voor)kennis die men over een landschap heeft. Ondanks het subjectieve karakter van de beleving van 

landschappen en ondanks de intrinsieke kenmerken (schaal, contrast, orde, toegankelijkheid) staat het vast dat 

(voor)kennis over een bepaald landschap een meerwaarde geeft aan de beleving en appreciatie van dat 

landschap. Of hoe het adagium “onbekend is onbemind” ook voor landschappen geldt. Onder andere daarin zit 

het nut van dit boek. 

HET BELANG VAN INTEGRATIE VAN ERFGOEDZORG IN DE RUIMTELIJKE PLANNING (NAAR BELVEDERE, 1999 (1)) 

Het integreren van cultuurhistorische kwaliteiten in de ruimtelijke planning vormt het hoofdvoorwerp van de zogenaamde Conventie van 

Malta. Het behoud en de integratie van cultuurhistorische elementen kan dan ook veel opleveren, zowel in materiële als immateriële termen : 

Identiteit en zingeving : cultuurhistorische kwaliteiten verschaffen bewoners van een dorp, stad of streek een gevoel van eigenheid, 

zorgen voor de betrokkenheid van mensen bij hun omgeving. Zo kunnen de onrust en het identiteitverlies die vaak gepaard gaan met 

Toegankelijkheid is een belangrijk aspect bij de beleving van landschappen. Immers de 

grote ruimtelijke ontwikkelingen gedeeltelijk worden gecompenseerd door bij het maken van nieuwe plannen inspiratie te ontlenen aan 

waarde van een landschap wordt gekleurd door de mooiste momenten die men er in 

het verleden. 

beleeft. 

Tegengewicht voor mondialisering : de behoefte aan historisch verankerde identiteit, aan herkenbaarheid en verscheidenheid, kan 

tevens worden gezien als tegengewicht voor de dominante invloed van een vervlakking van de cultuur. 

Informatiebron : cultuurhistorie is een bron voor geschiedenisonderwijs, wetenschappelijk onderzoek. Cultureel erfgoed vormt voor 

bewoners en recreanten de spiegel van de bewoningsgeschiedenis. 

Inspiratiebron : cultuurhistorische informatie levert inspiratie aan ontwerpers van voorwerpen, steden, landschappen, gebouwen en 

kunst. 

Esthetische waarde : Naast de ‘ernstige’ waarde van cultuurhistorie, zoals zingeving en educatief belang, zijn genot en plezier een 

waarde op zichzelf. 

Ecologisch belang : Cultuurhistorische elementen en patronen in het landschap hebben veelal tevens ecologische waarde en dragen 

bij tot het behoud van biodiversiteit. We denken daarbij aan oude bossen, houtwallen, forten, parken, dijken, ... 

Economisch belang : cultuurhistorie biedt grote mogelijkheden voor recreatie en toerisme en leidt al snel tot een hogere marktwaarde. 

Aeolus bvba 

CONVENTIE VAN MALTA 

Het Europees Verdrag inzake de 

bescherming van het archeologisch 

erfgoed, kortweg 'het 

Aeolus Verdrag bvba van Malta', is op 16 januari 

1992 te Valletta tot stand gekomen. 

Uitgangspunt van het verdrag is het 

archeologisch erfgoed waar 

mogelijk te behouden: bij het 

ontwikkelen van ruimtelijk beleid 

moet het archeologisch belang, 

beter nog het cultuurhistorisch 

belang, vanaf het begin 

meewegen in de besluitvorming. Invoering 

van het verdrag heeft 

gevolgen voor het huidige 

archeologisch bestel.

H ET LANDSCHAP ALS MISKEND GESCHIEDENISBOEK 

Het Regionaal Landschap Kempen en Maasland is een cultuurlandschap. Een combinatie 

van natuurkrachten en menselijke inventiviteit heeft in de loop van vele eeuwen het 

landschap vorm gegeven. Krachten en tegenkrachten, overstromen en bedijken, het in 

cultuur brengen en tegenwoordig teruggeven aan natuur, hebben het landschap gevormd. 

De landschappen binnen het Regionaal Landschap herbergen een schat aan 

cultuurhistorische informatie. De bodem, het landbouwgebied, de (half)natuur en de 

bebouwde omgeving zitten soms op een complexe, maar fascinerende manier boordevol 

aanwijzingen over het leven en werken van mensen. Sommige van deze cultuurhistorische kenmerken zijn 

kleinschalig, zoals molens in een valleilandschap, een kapel in een akkerlandschap, een langgevelhoeve nabij 

een akkercomplex. Andere zijn grootschalig zoals historisch stabiele heide, oude boscomplexen, historische 

kanalen... Ten slotte zijn er ook kenmerken die minder direct fysiek herkenbaar zijn zoals archeologische informatie, 

... 

7 7

8 

Het is om meerdere redenen van zeer groot belang deze identiteitverlenende landschapskenmerken grondig te 

kennen. 

We vertelden reeds dat het kennen en herkennen van landschapselementen van uitzonderlijk belang is bij 

de waardering van landschappen. Voor de bezoeker van het Regionaal Landschap Kempen en 

Maasland leidt een basiskennis van het landschap zeker tot een hogere landschapsbeleving en een nog 

aangenamer verblijf. 

Maar ook voor de inwoner zelf van het landschap is een kennis van de typische 

landschapselementen van belang. Bij gebrek aan dergelijke kennis, zou men immers niet 

weten wat men verliest, wanneer dat onbekende veranderd of vernietigd wordt. Het 

duiden van de betekenis, de geschiedenis en het verhaal van landschappen is dus 

belangrijk. Te meer omdat het hier gaat over onze eigen geschiedenis en ook 

landschappen behoren tot de wortels van onze cultuur. 

Landschapselementen krijgen dan ook soms een symbolische betekenis en worden 

aangewezen omwille van hun ‘nationaal’ belang. Soms zijn ze zelfs van internationaal 

belang of worden ze erkend als werelderfgoed. Maar ook op het lokale en regionale vlak 

kunnen elementen belangrijk zijn, zonder dat ze een nationale of internationale uitstraling 

hebben. 

Tot slot, maar niet in het minst, vragen deze cultuurhistorische kenmerken of kwaliteiten 

om zorgvuldige inpassing bij ruimtelijke plannen. Tevens kunnen ze bij de (her)inrichting 

Aeolus bvba 

van een gebied zelfs bewust nieuw leven worden ingeblazen opdat ze niet geruisloos en 

voorgoed verloren gaan als bijverschijnsel van onze drang naar herinrichting van de 

ruimte aan de wensen van deze tijd. 

In dit landschapsboek worden de typische landschapselementen binnen de grenzen van het regionaal landschap 

Kempen en Maasland samengebracht, verklaard en worden ze met elkaar in relatie gebracht. Voor de inwoners, 

voor de bezoekers, voor de ruimtelijke planners en voor onze beleidsverantwoordelijken. Om te weten, te 

waarderen en er zorgvuldig mee om te springen. 

Kennis over het landschap en herkennen van landschapselementen 

leidt tot een hogere beleving van 

het landschap. 

Kennis van het mijnverleden leidt tot appreciatie van 

de typische mijnlandschappen.

DE ZIEPBEEKVALLEI, ... EEN UNIEK KWELGEBIED AAN DE VOET VAN DE STEILRAND 

De vallei van de Ziepbeek ontstaat uit een aantal takken in depressies van het Kempens plateau. De 

hoofdtak meandert door een vlak deel natte heide en moeras- en vijvergebied (Sluisvijver en 

Juffrouwenvijver (vergraven ven)). Een belangrijke zijtak watert de depressies van Langenberg en 

van het Koninklijk Domein af. Deze zijtak kronkelt zich doorheen het grootste vlakke heidegebied van 

het reservaat, vloeit doorheen Aspermansvijver (vergraven ven) naar Daalbroekbos en mondt uit in 

de Groenstraatbeek. 

De vallei van de Ziepbeek omvat oude en dus goed ontwikkelde alluviale Elzenbossen en hogerop 

droge zure eikenbossen op zand. 

Rondom deze beken zelf bevinden zich aan de voet van de steilrand uitgestrekte kwelzones met 

goed ontwikkelde natte heidevegetaties met uitzonderlijke floristische waarde. De Ziepbeekvallei 

omvat goed ontwikkelde populaties van tal van Europees beschermde zeer zeldzame soorten, zoals 

Nachtzwaluw, Blauwborst, Bruine kiekendief, Beekprik, Gladde slang, Gevlekte witsnuitlibel, ... 

De 

Ferrariskaart (1775) 

53 53

54 

Ziepbeekvallei met inbegrip van het Koninklijk domein zijn 

natuurwetenschappelijk, maar ook op cultuurhistorisch en esthetisch vlak 

uniek. 

INTACTE, MAAR GROTENDEELS BEBOSTE PARABOOLDUIN TE OPGLABBEEK 

Zeer grillige paraboolduin gelegen ten noorden van Opglabbeek inclusief 

uitwaaiingspannen. Meerdere malen secundair verwaaid omwille van de aanwezigheid 

van overstoven horizonten. 

De paraboolduin heeft het kortste been langsheen de Bosbeekvallei, omarmd Louwel en 

strekt zich westelijk uit tot op het militair domein. De paraboolduin is duidelijk weergegeven 

op de Ferrariskaart waar hij volledig is gelegen binnen heidegebied. 

Zowel de paraboolduin als het omliggende heidelandschap werden tijdens de 19 de eeuw 

bebost hetgeen aanleiding gaf tot een zeer uitgestrekt boscomplex, dat reikt tot aan de 

rand van het Kempens plateau. Bij het Gruitroderbos en Solterheide gebeurde de 

bebossing volgens een strakke geometrie. 

Tot op vandaag is het een gebied met zeer hoge natuurwaarden met heidevelden en 

uitgestrekte bossen met heiderelicten dat het Vlaamse natuurreservaat Oudsberg omvat. 

Uiterst interessant gebied in archeologisch opzicht : steentijdsites, Metaaltijdsites, Romeinse 

nederzettingen met o.a. grafvelden uit de bronstijd, grafvelden uit de middeleeuwse tijd, ...

Landduinen na de ijstijd 

De opwarming van het klimaat na de laatste ijstijd kende 

een veranderlijk verloop zodat het tussen 15.000 en 12.000 

jaar geleden (Tardiglaciaal) nog enkele malen zeer koud 

werd. Door het terugschrijden en inkrimpen van de ijskap 

brokkelde ook het noordelijk hogedrukgebied af. De wind 

ruimde van het noorden naar het westen zodat de aanvoer 

van dekzand stopte. De westenwinden bliezen het dekzand 

plaatselijk wel bijeen tot landduinen (o.m. paraboolduinen 

met de opening naar het westen) en longitudinale 

dekzandruggen met een west-oostoriëntatie. Door 

uitwaaiingen tot op het niveau van de watertafel 

ontstonden er gesloten depressies of duinpannes waarin 

regen- en oppervlaktewater stagneerden deze natuurlijke 

vijvertjes noemt men vennen. 

Ven / uitwaaiingskom 

De ontstaangeschiedenis van deze paraboolduin 

kon niet duidelijk in de literatuur worden teruggevonden. 

Vermoedelijk zijn de duinen 

opgewaaid uit de eertijds veel bredere Bosbeek 

en vormden ze ooit één parabool met het 

zandgebied van As dat minder snel migreerde. 

Duidelijk is ook de lagere ligging van de volledige 

uitwaaiingsvlakte ten zuidwesten van de 

paraboolduin met reeds enkele vennen en plassen 

op de ferrariskaart. Alleszins is ook duidelijk, en dit 

manifesteert zich landschappelijk via het 

bodemgebruik, en door het feit dat de bodem in 

de uitwaaiingsvlakte vochtiger is. De uitwaaiing 

ging immers zo lang door tot het zand te nat was 

voor verstuiving. 

55 55

56 

Bodemgebruik van de paraboolduin

V ENIGE BEEKDALEN 

Steile randen in het regionaal landschap ten aanzien 

van een reliëfkaart. 

OASEN IN EEN DROOG LANDSCHAP 

Het volledige Kempens plateau wordt radiaal afgewaterd door beken die zich door in het 

plateau uitgeschuurd hebben. De oostelijk en noordelijk geöriënteerde beken wateren af 

naar de Maas, de westelijk en zuidelijk geöriënteerde beken wateren via de Demer af naar de 

Schelde. Het plateau behoort dan ook tot het Maasbekken én het Scheldebekken. 

In het Regionaal Landschap zijn de landschapsbepalende beekdalen : Dommel, Abeek, 

Itterbeek, Bosbeek, Kikbeek, Ziepbeek en Stiemerbeek. Daarnaast is er uiteraard een hele 

reeks kleinere beken en zijbeken. 

Deze beken ontspringen dus in de Kempen maar stromen over een belangrijke afstand door 

de Maasvallei of Demervallei vooraleer in deze rivieren uit te monden. Vooral de Kempense 

delen van de beekdalen zijn landschapsbepalend. Waarom ? 

De beken zijn duidelijk ingesneden in het plateaulandschap. Het meest 

uitgesproken voorbeeld daarvan is de Bosbeek waarin verschillende 

uitschuringsniveaus zichtbaar zijn. In de vallei en de vlakte zijn de beken in het 

reliëf amper waarneembaar; 

De boven- en middenlopen, die zich op het plateau bevinden, zijn in hoge mate 

bebost waardoor ze als groene linten in het landschap herkenbaar zijn. De 

benedenlopen zijn landschappelijk duidelijk opener en daardoor minder 

geaccentueerd in het landschap; 

De benedenlopen van vele beken zijn duidelijk rechtgetrokken of herlegd (Abeek, 

Bosbeek, …) in tegenstelling tot de relatief intacte lopen op het Kempens plateau; 

De beken zijn over hun Kempens deel rijke oasen van vocht in een arm droog landschap. De 

bovenlopen van de meeste beken zijn venig. Tyische voorbeelden zijn : de volledige Dommelloop op 

grondgebied Peer, de bovenlopen van Itterbeek en Eetsveldebeek en de boven- en middenloop van 

de Bosbeek. 

57 57

58 

GESLOTEN HALFOPEN GESLOTEN HALFOPEN 

In hoofdlijnen evolueerde het bodemgebruik in de beekvalleien als volgt : 

Van gesloten landschap met elzenbossen, moerassen en struwelen, begraasd door schapen, 

evolueerden de beekdallandschappen van een landschappelijk relatief gesloten wildernis in een 

tijdspanne van enkele eeuwen, tussen de 14 de en de 16 de eeuw tot een landschappelijk halfopen 

grazige vallei met weilanden en hooiweiden omzoomd door houtkanten. In deze periode 

ontstaan heischrale graslanden, blauwgraslanden, .... 

Eveneens tijdens de Middeleeuwen werd in tijden van houtschaarste turf gestoken waardoor 

kleine, open waterplasjes ontstonden. Grotere plassen werden gegraven voor de viskweek. 

Talrijk waren immers de dagen dat men zich van vlees diende te onthouden en een beperkte 

uitgraving met opwerpen van dijken en opstuwen van de beek leidde gemakkelijk tot vijvers. 

Begin 19 de eeuw daalt het visverbruik en worden vele visvijvers opnieuw gedempt en als weiland 

in gebruik genomen. 

De Canadapopulier wordt in die periode eveneens voor het eerst in onze contreien aangeplant. 

Vooral in de 20 ste eeuw blijken de valleien echter de plaats bij uitstek voor de aanplant van 

populieren. De beekdallandschappen worden opnieuw landschappelijk meer gesloten. 

Vanaf de jaren 1960 worden de beekvalleien de geliefkoosde inplantingsplaats voor, meestal 

onvergunde, buitenverblijven. Het beeld van de houten chalet nabij de vijver en omringd door 

enkele exotische coniferen is iedereen bekend. 

Vandaag worden dankzij het natuurbeheer populierenaanplantingen opnieuw omgevormd tot 

Elzenbos of ecologisch waardevolle graslanden, worden de illegale buitenverblijven 

teruggedrongen, wordt opnieuw pleksgewijze een hooilandbeheer of extensief weidebeheer 

gevoerd, ... De beekvalleien worden landschappelijk opnieuw opener.

VER’SCHANS’ING VOOR DE VIJAND 

In de zestiende eeuw werden de Kempen regelmatig door vreemde legerbenden aangevallen. 

De Kempen beschikte niet over burchten, kasteelhoeven of stenen winningen noch over 

omwalde steden, met uitzondering van Bree, Peer en Hamont. 

De bevolking probeerde zich te beschermen door de aanleg van schansen. Dit waren 

vluchtoorden, aangelegd op moeilijk toegankelijke terreinen, doorgaans valleien, omgeven door 

een aarden wal opgeworpen met de aarde die vrijkwam bij het graven van een brede 

rondgracht. De wallen waren doorgaans beplant of verstevigd met vlechtwerk en palen. Binnen 

deze schansen, die maximaal 1 ha groot waren en afgesloten konden worden met een 

ophaalbrug, bevonden zich kleine noodwoningen. 

Deze schansen boden enkel bescherming tegen kleinere benden. 

De meeste schansen werden na 1800 door de gemeenschap aan particulieren verkocht. Vele 

schansen verdwenen dan ook uit het landschap. Een aantal schansen zijn landschappelijk nog 

herkenbaar onder vorm van restanten van de grondwal of de rondgracht. Landschappelijk 

herkenbare schansen of schansresten komen in het Regionaal Landschap nog voor op volgende 

locaties : 

de schans te Kleine Brogel (Peer) op de Dommel; 

de schansen te Meeuwen-Gruitrode op de Abeek : te Plokrooi en Berenheide; 

de schans te Waterschei (Genk) nabij de bron van de Stiemerbeek; 

de schans op de Bezoensbeek te Stalken (Zutendaal). 

59 59

60 

WATERMOLENS BROODNOODZAKELIJK 

In de middeleeuwen waren er in nagenoeg elke nederzetting die zich langs een waterloop 

situeerde een of meerdere watermolens. Dit was ook zo voor alle gehuchten en dorpen 

nabij de Bosbeek, Itterbeek en Abeek. De watermolen was immers lange tijd de 

voornaamste bron van energie en hij werd gebruikt voor een uiteenlopend gamma van 

energievereisende activiteiten : 

de graanmolen was de meest voorkomende; hij stond meestal onder toezicht 

van de heer en werd dan banmolen genoemd; 

de slagmolen diende voor de productie van olie uit oliehoudende 

landbouwgewassen (o.a. vlas); 

de volmolen zorgde voor het vilten van het linnen; 

de spinmolen leverde drijfkracht voor de weefgetouwen; 

de zaagmolen; 

de papiermolen. 

Omwille van het geringe verval van de Bosbeek, de Itterbeek en de Abeek behoren de 

meeste molens tot het onderslagtype. Daarbij werd stroomopwaarts van de molen een 

doorgaans rechte aftakkingssloot met gering verval gegraven zodat ter hoogte van de 

molen een kunstmatige waterval kon worden gebouwd die het molenrad aandreef 

waarna de molensloot stroomafwaarts de beek opnieuw vervoegde. 

Vanaf de Industriële Revolutie begon de watermolen geleidelijk aan belang in te boeten. 

Het waren de graanmolens die het langst standhielden, sommigen tot na de Tweede 

Wereldoorlog. Op de Itterbeek, Abeek en Bosbeek werden verschillende molens gesloopt. 

Op de 3 beken komen echter tot op vandaag een belangrijke toposequentie van 

watermolens voor.

D E MEEST TYPISCHE K EMPISCHE BEKEN IN EEN NOTENDOP 

Composietkaart 


DOMMEL 

GEOGRAFIE : De Dommel en zijn bovenlopen hebben een duidelijke asymmetrische dalvorming waartussen een 

convex plateaulandschap is gelegen. De Dommel omvat binnen het Regionaal Landschap de meest 

uitgestrekte laagveengebieden en enkele beperkte, en voor laag – en midden België uiterst zeldzame, 

hoogvenen. 

Wedelse Molen 

(Moulin de Weel op Ferraris) 

Schans van kleine Brogel 

LEGENDE 

Molen 

Schans 

BODEMGEBRUIK : Binnen de traditionele, agrarische samenleving was de 

alluviale vlakte van de Dommel en Bollisserbeek versnipperd in percelen 

met hooilanden en beemden. Met de na-oorlogse accentverschuivingen 

in de landbouw verloren deze marginale gronden hun functie en kon de 

natuur er ongestoord zijn gang gaan. Hun graad van verruiging is een 

parameter voor het tijdstip waarop zij door de landbouw verlaten 

werden. Enkel in de buurt van transversale wegen of grote boerderijen 

hielden deze graslanden tot op heden stand. Typisch en authentiek 

Kempens is de afbakening van de percelen met een diepe sloot, thans 

veelal tussen een dubbele prikkeldraadafsluiting. 

WATERMOLENS : De Wedelse molen en de Kleine molen te Kleine Brogel 

SCHANSEN : De Schans te Kleine Brogel 

Links : Wedelse Molen 

Rechts : Kleine Molen 

Foto kaart : Wedelse Molen 

61 61

62 

BOSBEEK 

GEOGRAFIE : De Bosbeekvallei is ingesneden in het Kempens plateau. Zij is plaatselijk tot 30 meter diep, ZW-NO 

geöriënteerde en uitgesproken asymmetrisch. Zij wordt gekenmerkt door een belangrijke dalbodem, met 

verschillende erosieniveaus, waarin de relatief zuivere beek in talrijke meanderbochten Maaswaarts kronkelt. De 

asymmetrie van de vallei uit zich op verschillende manieren. De noordwest-georiënteerde valleiwand is steiler dan 

de complexe zuidoost-gerichte wand. Dat is bijvoorbeeld zeer duidelijk in de omgeving van de zachte rand van 

Opglabbeek en de steile Kalenberg in Niel-bij-As. Een ander, waardevol fysisch landschapselement op de 

linkeroever zijn de duinreliëfs in de buurt van kasteel De Schans. In het alluvium rond de Bosbeek komen 

laagveengebieden voor. 

WATERMOLENS : Nieuwe molen, ’t Mieleke, Theunissenmolen (As), Dorpermolen of Bergmansmolen, Houbenmolen, 

Volmolen (Opoeteren), Leverenmolen, Klaaskensmolen, Neermolen, Langerenmolen (Neeroeteren), 

Wurfeldermolen en Bosmolen (Maaseik) 

SCHANSEN : gedurende de 15 de en 16 de eeuw een aantal schansen opgericht, waarvan de restanten met enige 

moeite kunnen waargenomen worden. Een van de bekendste is deze van Niel-bij-As aan de Schansbroekstraat, 

opgericht in 1636. Het kasteel De Schans te Opoeteren dateert van het midden van de 17de eeuw en bleef tot op 

heden nagenoeg intact. 

WATERKWALITEIT : De BBI wijst op een goede tot zeer goede biologische kwaliteit. De Prati-Index wijst op een ‘Matig 

verontreinigde’ tot een ‘Aanvaardbare’ toestand. 

Molen nabij Op Den Berg 

Dorpsmolen Opoeteren 

Bosbeek nabij Opoeteren

Dorpsmolen Neeroeteren 

Molen nabij Op Den Berg 

Dorpsmolen Opoeteren 

63 63

64 

ITTERBEEK 

GEOGRAFIE : de bovenlopen van de Itterbeek (Itterbeek en Eetsveldebeek) zijn relatief smal en zijn diep ingesneden 

in het plateau. Vooral ter hoogte van Opitter waar de Itterbeek door de puinkegel van de Maas snijdt is de 

reliëfsprong groot. 

BODEMGEBRUIK : In de Kempense beekvalleien werden van oudsher vochtige beemden als hooi- en weiland in 

cultuur gebracht. Rond 1830 tot 1940 werd het merendeel van de Itterbeekvallei als dusdanig ingenomen. Een 

grachtenstelsel maakte de ontwatering mogelijk. Er kwamen ook bevloeide, zogenaamde waterbeemden voor. 

Volgens recent onderzoek was dit een zeer algemene, vele eeuwen oude en door de Kempense landbouwers 

toegepaste bevloeiing van grasland. Langs de Itter werd bevloeid in Neerglabbeek en in Opitter aan de 

Pollismolen. Het hooiland aan de Pollismolen is nog een schaars voorbeeld van een goed bewaarde, in bedden 

aangelegde bevloeiing op veengrond. Na de Tweede Wereldoorlog vielen veel van de hooilanden in onbruik. Zij 

werden aangeplant met populieren, verruigden tot rietlanden of evolueerden terug tot elzenbroekbossen of 

laagvenen. 

WATERMOLENS : Pollismolen, Keyaardmolen, Galdermansmolen (Bree) 

WATERKWALITEIT : De BBI wijst op een matige tot goede biologische kwaliteit. De Prati-Index wijst op een ‘Matig 

verontreinigde’ toestand. 

Pollismolen nabij Opitter 

Keyaardmolen nabij Tongerlo 

Galdermansmolen nabij Tongerlo

Pollismolen nabij Opitter 

Galdermansmolen nabij Tongerlo 

Itterbeek thv Pollismolen nabij Opitter 

65 65

66 

ABEEK 

GEOGRAFIE : De Abeek sneed een smalle vallei uit in het Kempens plateau. Vanaf de bron te Meeuwen tot voor 

Reppel behoort het valleigebied tot het Kempens plateau. Het grondwater, dat in de ondergrondse lagen van het 

plateau opgeborgen zit, komt er aan de oppervlakte in bronnen of sprinken en moerassige kwelzones. Dat is 

bijvoorbeeld het geval in de Rietkuil op de linkerflank van de beek te Grote-Brogel. Vanaf Reppel is er een vrij 

bruuske daling van meer dan 10 meter naar de Vlakte van Bocholt. Daar manifesteert de geologische 

Feldbissbreuk zich immers als reliëfsprong. De Abeek vloeit verder in noord-oostelijke richting. De middenloop 

wordt sterk beïnvloed door kwel. In het Stramproyerbroek werden de beddingen van de Abeek en de kunstmatig 

gegraven lossing verwisseld waardoor de Abeek nu via de Lossing afwatert naar de Maas. 

BODEMGEBRUIK : De beekvallei was hoofdzakelijk in gebruik als hooiland en tot op vandaag komen veel 'verruigde 

hooilanden' voor'. De vele bronnen werden via een stelsel van zouwen naar de beek geleid. Een aantal plaatsen 

in de beekvallei werden bevloeid met beekwater (in overleg met de molenaar) om de mineralenbalans van de 

bodem weer aan te vullen. In de vallei werd tot na WOI turf ontgonnen. Uit toponymie kan afgeleid worden dat in 

de vallei vlas werd geroot. 

WATERMOLENS : Hoogmolen, Neermolen, Slagmolen van Ellikom (verhuisde naar Bokrijk), Reppelsemolen of 

Cuppensmolen (Meeuwen-Gruitrode), Binkenmolen, Genamolen, Klootsmolen (Bocholt) 

WATERKWALITEIT : De BBI wijst op een goede tot zeer goede biologische kwaliteit. De Prati-Index wijst op een ‘Matig 

verontreinigingde’ tot ‘Aanvaardbare’ situatie. 

Neermolen nabij Ellikom 

Berenheidemolen 

Dorpermolen nabij Meeuwen

Berenheidemolen 

Abeek nabij de Neermolen 

Dorpermolen nabij Meeuwen 

67 67

4 

GRINDRIJKE 

VALLEI 

69 69

70 

H ET LANDSCHAP IN DE ALLUVIALE VALLEI, … 

GEBOETSEERD DOOR EEN VERWILDERDE RIVIER 

De Grensmaas, die zo wordt genoemd omdat haar thalweg (de lijn die de diepste punten verbindt) de grens 

vormt tussen Belgisch en Nederlands Limburg, is een typische regenrivier. Daar waar de Maas bij droge zomers een 

bescheiden rivier is, is ze bij aanhoudende regen in het bovenstroomse gebied aan tot een kolkende rivier met een 

enorme erosieve kracht. Gekoppeld aan een erg beperkt verval (slechts 0,4 m per kilometer) leidde deze typische 

rivierdynamiek in zeer hoge mate tot het alluviale Maaslandschap zoals we het vandaag kennen, daarin vooral in 

recente tijden, gestuurd door de mens met zijn ongebreidelde drang tot het ‘temmen van de rivier’ : 

Door de Maas werden tijdens de ijstijden enorme grindpakketten aangevoerd uit de Ardennen, Vogezen, 

Lotharingen en Sambre-stroomgebied. De Moezel behoorde toen immers nog tot het stroomgebied van de 

Maas om later aangetapt te worden door de Meurthe die afwatert naar de Rijn. Een enorme 

verscheidendheid aan gesteenten is dan ook in het grind te ontdekken. Van granieten, porfieren, rode 

ijzerkiezels en gneissen uit de Vogezen over Jurakalkstenen, kwartsieten, kalkstenen en conglomeraten uit de 

Ardennen tot vermengingen met secundaire sedimenten waaronder vuursteen. 

Tijdens de interglacialen (warmere tussenperioden tussen de opeenvolgende ijstijden) schuurde de verwilderde 

rivier zich meermaals uit in haar eigen puinkegel hetgeen aanleiding gaf tot het hoogterras, reeds eerder 

besproken als de Kempen, het Middenterras en het Laagterras of de alluviale vallei, waarbij het 

geomorfologisch en bijgevolg ook landschappelijk onderscheid tussen deze 

terassen haarscherp is en gevormd wordt door de steilrand tussen het 

hoogterras en het middenterras. Tussen het middenterras en het laagterras 

is slechts een beperkte taludrand aanwezig, slechts duidelijk zichtbaar te 

Kinrooi maar er is een haarscherpe grens tussen de zandige bodem op het 

middenterras en de alluviale lemige bodem op het laagterras

De hoge piekdebieten en het beperkte verval van de Maas leidden tot een sterk meanderende en erg 

dynamische rivier met continue migratie van meanders, overstromingen, afsnijding van meanderbochten. 

Daarbij migreerde de rivier bij elke verlegging in hoofdzaak oostwaarts. De Maas moet ten tijde van de 

Romeinen dan ook westelijker en dichter bij het Middenterras hebben gelegen. De laatste grote 

Maasverplaatsing is weergegeven in nevenstaande figuur. Nadat reeds in 

1685 het dorpje Obbicht was weggespoeld vond tussen 1815 en 1845 op 

dezelfde plaats een meanderdoorbraak plaats waarbij de Maas zich naar 

het oosten verlegde en Stokkem definitief van de Maas werd afgesneden. 

Vóór deze afsnijding was Stokkem echter een belangrijke havenstad. Zo 

ook Maaseik. De bevaarbaarheid van de Maas zorgde immers voor een 

belangrijke handel langs de sinds de 9 de eeuw grensvormende Maas. De 

Maasvaart gebeurde via trekvaart waarbij het vaartuig getrokken werd 

door paarden vanaf het zogenaamde lijnpad op de oever. Waar de 

begeleider met zijn paard de Maas moest doorwaden om zijn tocht langs 

de andere Maasoever verder te zetten, stond een Maaskruis waar geofferd 

werd voor de veilige oversteek van de Maas. Op regelmatige afstanden 

kwamen ook herbergen voor. Restanten van dit cultuurhistorisch erfgoed 

zijn tot op vandaag bewaarde gebleven, onder andere de voormalige 

herbergen De Damiaan, De Krauw, De Spaenjert (16 e eeuw)… en het 

Maaskruis te Vucht. Toen de Maas niet meer beantwoordde aan de eisen 

van een moderne scheepvaart werden twee lengtekanalen gegraven om 

de scheepvaartfunctie over te nemen, namelijk de Zuid-Willemsvaart op de 

linkeroever en later het Julianakanaal op de rechteroever. De Maas is 

vandaag niet langer bevaarbaar door de uitgevoerde grindwinningen in de 

rivier maar vooral doordat een belangrijk debiet wordt afgetapt ten 

voordele van het Albert- en Julianakanaal. 

71 71

72 

Vele tientallen oude Maasmeanders zijn vandaag in min of 

meerdere mate in het landschap herkenbaar. Plaatselijk 

vormen deze meanders echte reeksen als wagonnetjes aan een 

trein. Deze oude Maasmeanders zijn landschappelijk 

herkenbaar onder verschillende gedaanten (in volgorde van 

afnemende landschappelijke herkenbaarheid) : 

De nog waterhoudende of nog verlandende oude meanders, zo bijvoorbeeld de bij Stokkem 

afgesneden oude Maasmeander die lange tijd bovenstrooms bleef aangetakt op de Maas. Vaak zijn 

ze geaccentueerd door bomen of zelfs bos zoals het Vijverbroek en daardoor landschappelijk erg 

structurerend. 

Vele Maasmeanders zijn herkenbaar als kleine beken zoals de Kogbeek, Langbroekbeek, Genootsbeek, 

Kikbeek, Ziepbeek … Dit komt voornamelijk doordat de oude Maasmeanders door de linkerzijbeken 

van de Maas werden ingenomen bij de verplaatsing van de Maas in oostelijke richting. 

Meerdere maasmeanders zijn geaccentueerd doordat de winterdijken aan de buitenzijde werden 

aangelegd. 

Doordat reeds in de preromeinse periode paden ontstonden langsheen de buitenzijde van de 

meanders (wellicht in functie van jacht en visvangst) die later ‘versteend werden’ zijn meerdere oude 

Maasmeanders als locale wegen in het landschap herkenbaar. 

Vele meanders zijn echter niet meer dan een minieme depressie die slechts met moeite zichtbaar is 

door de perceelsstructuur (afwijkende configuratie van ongeveer 100 m lange percelen) of een 

afwijkend bodemgebruik (weiland in plaats van akker).

73 

73

Alhoewel de Maas op beperkte schaal reeds meerdere eeuwen bedijkt 

wordt, werd de rivier pas vanaf de tweede helft van de negentiende 

eeuw echt ‘geregulariseerd’. Overeenkomsten in 1833 en 1843 tussen 

Nederland en het jonge België voorzagen in bedijkingen die de 

breedte van de rivier op ongeveer 100 meter vastlegden. Oneigenlijke rivierarmen werden afgesloten, holle 

oevers werden met breuksteen bekleed tot 2,5 m boven het gemiddelde zomerwaterpeil. Plaatselijk werden 

aanvullend lage betonnen keermuurtjes voorzien. 

Voor deze bedijking kwamen langsheen de ongetemde rivier 

periodiek droogvallende grinden zandbanken voor, vooral in de 

binnenbochten. Deze vormden een prima vestigingsplaats voor 

wilgenopslag en voor zogenaamde zachthoutooibossen. Ze zijn 

aangegeven met ‘O’ of de term ‘Oseraie’ op de Tranchotkaarten 

(anno 1806). Grindbanken en zachthoutooibossen, die toen het 

leefgebied vormden voor onder andere de Otter, de Zwarte 

ooievaar en de Zwarte populier, zijn vandaag door het temmen 

van de rivier volledig verdwenen. Enkele relictlocaties, waaronder 

het Kraaienbos te Leut, niet te na gesproken. Dit bosje is een uiterst 

zeldzaam maar goed ontwikkeld voorbeeld van het Alluviaal bos 

van de Grote Rivieren. De ontwikkeling van wilgenbossen leidde 

eveneens tot een wissenindustrie voor de mandenvlechterij die zich 

rond Stokkem concentreerde en waarvan onder andere het 

natuureducatief centrum ‘De Wissen’ getuigt. 

75 75

76 

Hogerop komen de uiterwaarden voor. Door eeuwenlange regelmatige overstroming verhoogden deze door 

slibafzetting en waren ze bijzonder vruchtbaar. De overstroombare delen, die niet konden worden gebruikt als 

akkerland, dienden voor de gemeenschappelijke weidegang onder toezicht van een herder. Toponiemen als 

Veeweide, Kalverweide, Koeiweide, Ganzenweerd herinneren aan deze praktijk. Voor de opkomst van de 

grinderijen bevatte de ganse Maasvallei van Lanaken tot Kinrooi overal uiterwaarden. Naast de 

grindwinningen vormde ook de aanleg van winterdijken een belangrijke inkrimping van de uiterwaarden. Ook 

de druk op politici om de minder overstroomde delen van de vallei te mogen bebouwen werd te groot. Van 

noord naar zuid kan men vandaag dan ook nog maar 4 waardevolle deelgebieden onderscheiden : 

De uiterwaarden van Heppeneert - Elen. Het zijn in dit gebied vooral graslanden en 

populierenaanplantingen die het landschap bepalen. 

De omgeving van Boyen gelegen tussen de Meerheuvel en Negenoord, beide aangetast door 

grindwinning, is een binnendijks gebied dat net als de uiterwaarden (buitendijks gebied) bestaat uit 

weilanden met populier. 

De winterbedding van Stokkem tot 

Maasmechelen is voornamelijk in de 

omgeving van de Maaswinkel te 

Maasmechelen interessant alhoewel 

reeds lokaal afgegraven door kleine 

groeven. 

De uiterwaarden tussen Boorsem en 

Lanaken zijn zeer smal. De 

uiterwaarden in de omgeving van 

Uikhoven zijn intact.

HOE GAAN WE ER MEE OM ? 

De aanwezigheid van dikke grindpakketten leidde na de Tweede Wereldoorlog tot het ontstaan van 

grindwinningen. Oorspronkelijk op de rivier of kleinschalig in de uiterwaarden. Momenteel in grote 

grindgroeven in de uiterwaarden met behulp van diepgrijpers, draglines, baggerzuigers of baggermolens. 

Vele van de aangevoerde grinden werden door het water versleept, zijn dan ook sterk gerold en vormen 

aanleiding tot de winning van zogenaamd rolgrind. Ook grotere keien werden tijdens de ijstijden aangevoerd, 

drijvend op ijsschotsen. Ze worden in de grindwinningen gebroken en leveren het zogenaamde gebroken 

grind. Ondanks de huidige verhoogde aandacht voor landschappelijk inpassing van de blijvende 

waterplassen en ecologisch afwerking van hun oevers blijven de natte grindwinningen een cultuur- en natuurhistorische 

aanslag op het eeuwenlange landschapsvormend werk van de rivier. 

Bedijking van de Maas met winter- en zomerdijken, grootschalige grindwinning, intensivering van de landbouw en bebouwing van de alluviale landschap 

hebben de alluviale vallei zwaar verminkt. Enkel via een natuur- en landschapsontwikkelingsproject, gebaseerd op de krachtlijnen van het Grensmaasproject 

kan het dynamische rivierlandschap op enkele locaties worden hersteld en kan tegelijk een enorme ecologische meerwaarde worden gecreëerd. 

Dat daarbij grind vrijkomt is meegenomen maar niet hoofdzaak. Bij de verdere planontwikkeling van dergelijk project is het evident dat de resterende 

cultuurhistorische erfgoedwaarden (lijnpad en Maaskruis, oude dijkpatronen, oude herbergen en hoeven, de oude dorpskernen in de vallei en op de rand 

van de vallei, zorgvuldig worden ingepast. 

77 77

78 

DE MEANDERING VAN DE MAAS IN THEORETISCH, HISTORISCH, HEDENDAAGS EN 

TOEKOMSTIG PERSPECTIEF 

Omdat het verval erg beperkt is (0,4 m per kilometer) is de Maas van nature sterk meanderend en erg 

dynamisch. Uit vergelijkend onderzoek leerden wetenschappers dat rivieren met een verval kleiner dan 3 

m per kilometer doorgaans meanderen en dat hun meanderlengte (kleinste lengte tussen 2 gelijke 

meanderbochten) en meanderamplitudo (breedte tussen de buitenbochten van 2 opeenvolgende 

meanders) afhankelijk zijn van het zogenaamde oevervolle debiet. Dat debiet, dat het maximum is 

vooraleer de rivier overstroomt, heeft immers de grootste erosieve kracht. Voor de Maas kan worden 

berekend dat het huidige oevervolle debiet (ong. 1.500 m³/seconde) theoretisch leidt tot een 

meanderlengte van ongeveer 1500 m en een meanderamplitudo van ruim 300 m. 

Op basis van historische kaarten kan de Maas best als een eilandenrivier worden beschreven met 

maximaal twee of drie beddingen. De historische Maas was dan ook duidelijk breder dan de huidige 

bedijkte Maas. Ongeveer 150 meter volgens de Tranchotkaart (1806). Ook uit theoretische berekingen 

van de waargenomen (historische) meanderamplitudo en meandergolflente kan men afleiden dat de 

historische Maas minstens 150 m breed moet zijn geweest. 

Het sterk meanderend karakter en de migratie van de meanders blijken niet alleen uit vergelijking van 

historisch kaartmateriaal maar zijn onder vorm van oude Maasmeanders in alle gedaanten ook in het 

landschap afleesbaar. 

De bedijkingen vanaf de 18 de eeuw hebben de rivier niet echt rechtgetrokken maar wel zijn breedte 

beperkt tot ongeveer 100 meter en zijn loop vastgelegd. Hiermee zijn nagenoeg alle dynamische, 

landschapsvormende en ecologisch bijzonder interessante processen stilgelegd : meanderverschuivingen 

zijn niet langer mogelijk, grindbanken en zachthoutooibossen ontwikkelen zich niet meer, de vruchtbare 

uiterwaarden overstromen nog zelden, ..

Hoopvolle perspectieven voor de toekomst dienen 

zich aan onder de vorm van het Grensmaasproject 

van de Vlaamse overheid, het project Groen voor 

Grind van de grindontginningssector of idealiter een 

combinatie van beide. Een “Levende Grensmaas’ 

kan immers bekomen worden door een landschapsherstel- 

en natuurontwikkelingsproject 

waarbij de uiterwaarden worden verlaagd, dijken 

worden verwijderd, oude Maasarmen en 

geherstructureerde grindplassen worden 

aangesloten op de rivier, …. kortom waarbij de rivier 

de ruimte terugkrijgt die ze verdient. 

79 79

80 

D E OVERGANG TUSSEN ALLUVIALE VALLEI EN 

MIDDENTERRAS ALS MARKANTE TERREINOVERGANG 

De overgang tussen de alluviale vallei en het middenterras wordt bepaald door de meest westelijke 

uitschuring van de oude Maas in het middenterras. Bodemkundig treffen we in de alluviale vallei zwaardere 

leemgronden aan en op het Middenterras zandige gronden. Op een bodemkaart is deze grens haarscherp. 

Landschappelijk vertaalt deze geomorfologische grens zich in een markante terreinovergang, en dit om tal 

van redenen : 

De meeste Maasdorpen liggen exact op de rand van de alluviale 

vallei. Oud-Dilsen, Oud-Rotem Oud-Maasmechelen, Oud-Rekem 

en Elen zijn daar mooie voorbeelden van. Bovendien hebben 

meerdere van deze dorpen een T-vormig dorpsplan (Oud-Dilsen, 

Oud-Rotem, …) wat wijst op een Frankische oorsprong. De 

hoofdstraat loopt daarbij meestal parallel aan de Maas, de 

loodrechte straat loopt in de richting van de steilrand.

Voor de agrarische gemeenschap was de ligging van deze dorpen ideaal. Met aan de Maaszijde de 

uiterwaarden, met weilanden die elke winter door overstroming aangerijkt werden, en met cultuurgronden 

op de hogere delen van de alluviale vallei en bossen en woeste gronden op het middenterras. 

Alhoewel veel weilanden in de uiterwaarden gescheurd zijn, vele bossen en sowieso de woeste 

gronden op het middenterras plaats ruimden voor landbouw en verstedelijking blijft dit verschil in 

bodemgebruik tot op vandaag markant voor wie langs de Rijksweg N78 rijdt. 

Precies deze N78 valt dan ook merkwaardig samen met de grens tussen de alluviale vallei en het 

middenterras. De voorloper van de Rijksweg werd dan ook aangelegd door de Romeinen, mogelijk 

voortbouwend op bestaande Keltische wegtracés langsheen oude Maasmeanders, enerzijds zo dicht 

mogelijk tegen de Maas maar anderzijds veilig voor overstroming en dus buiten de toen nog 

overstroombare, niet bedijkte Maasvallei. 

81 81

82 

DE WEG VAN DE ROMEINSE BESCHAVING 

Ongeveer rond het jaar 70 van onze tijdrekening zou door de Romeinen de Heerbaan van 

Tongeren naar Nijmegen zijn aangelegd die de voorloper is van de huidige ‘Rijksweg’ N78. 

De baan moet bestaan hebben uit verharde kiezel en is omzoomd door archeologische 

vindplaatsen uit de Romeinse periode (urnen, munten, restanten van Romeinse villa’s en 

statio’s...). Het tracé volgt exact de grens tussen het dekzandgebied (ten westen) en de 

alluviale vallei (ten oosten) die gevormd wordt door de denkbeeldige aaneenschakeling 

van de meest oostelijke Maasmeanders. Nochtans mogen we niet aannemen dat de 

aaneenschakeling van al deze oostelijke meanders zonder meer de Maas vormden in de 

Romeinse periode aangezien men bij aaneenschakeling van de meanders geen fysisch 

mogelijke loop krijgt. Aangenomen moet dus worden dat verschillende oostelijke 

meanders reeds in verlanding waren of zelfs volledig verdwenen. Maar hoe konden de 

Romeinen dan zo haarfijn de grens zien tussen de vallei en het dekzandgebied en hun 

militaire weg zo dicht mogelijk bij de rivier houden maar zonder risico op overstroming ? 

Wellicht door de vegetatie : een heischrale vegetatie in het dekzandgebied, een grazige 

vegetatie in de vallei. Bovendien ontstond de weg wellicht grotendeels door 

aaneenschakeling van bestaande Keltische paden langsheen de oude Maasmeanders. 

Dit biedt tegelijk een verklaring voor het veel minder rechtlijnige verloop van de heirbaan 

vergeleken met de andere heirbanen.

V ERSTEDELIJKING NEEMT EEN HOGE VLUCHT 

Tijdens de Oostenrijkse periode, eind 18 de eeuw, wordt in Vlaanderen het tot dan vrij chaotische middeleeuwse 

wegennet bestaande uit een netwerk van intergemeentelijke verbindingswegen gerationaliseerd door de aanleg 

van kaarsrechte steenwegen. De aanleg van deze rechte steenwegen neemt vele jaren in beslag en zet zich 

verder in de Franse tijd onder Napoleon. Doorheen de Romeinse heirbaan, die zeker voor een Romeinse weg 

weinig rechtlijnig was, werd een kaarsrechte weg getrokken waarbij bestaande stukken Romeinse weg werden 

ingeschakeld. De aanleg van deze rechte steenweg gebeurde onder het bewind van Napoleon in 1812 

waardoor de weg ook bekend staat als de Napoleonweg. 

Deze weg heeft een merkwaardige dorpskernverschuiving tot gevolg gehad. De kernen van de dorpen 

verlegden zich immers vanaf de valleirand naar de Napoleontische weg. Fraaie voorbeelden van deze 

verschuiving zijn Rekem, Maasmechelen, Dilsen en Rotem waarvan de oude kern telkens gelegen is ten oosten van 

de nieuwe weg en daardoor relatief goed bewaard is gebleven. 

Anderzijds leidde de aanleg van de Napoleontische weg, thans N78, in recentere tijden tot een ongebreidelde 

verstedelijking waardoor de N78 vandaag één doorlopend verstedelijkt lint vormt van Lanaken tot Kinrooi. 

83 83

84 


De zeldzame niet verstedelijkte delen zijn : de zone tussen 

Kessenich en Geistingen, de zone aansluitend bij kasteel 

Ommerstein, de zone ter hoogte van het Greven en de zone 

tussen Opgrimbie en Rekem. Deze zones zouden absoluut als 

open-ruimtecorridor van elke bebouwing moeten worden 

gevrijwaard. Het zijn immers niet enkel landschappelijk bijzonder 

aantrekkelijke overgangen tussen 2 bijzondere landschapstypen 

maar eveneens ecologische verbindingszones tussen de 

Maasvallei en de Kempen. In ondergeschikte orde worden best 

ook volgende reeds deels bebouwde zones van verdere 

verstedelijking gevrijwaard : de zones tussen Ophoven en 

Aldeneik, tussen Maaseik en Elen, tussen Elen en Rotem en tussen 

Dilsen en Lanklaar. 

De oude kernen die strategisch gelegen waren op de rand van 

de alluviale vallei met het middenterras (Oud-Rotem, Oud-Dilsen, 

…) hebben hun landschappelijke relatie met het middenterras 

door verstedelijking verloren maar verdienen dat hun innige 

relatie met de alluviale vallei blijft bewaard en versterkt in een 

eventueel grensmaasproject.

O P VERKENNING LANGS M AASLANDSE DORPEN 

Op een fietstocht doorheen de Maasvallei, kan je verschillende 

landschappelijk waardevolle sites ontdekken met ensembles van 

waardevolle natuur, bouwkundig erfgoed en andere cultuurhistorische 

erfgoedwaarden. Een niet limitatieve opsomming, van noord naar zuid 

: 

KINROOI : 

Kasteel Borgitter en onmiddellijke omgeving, op de 

Ferrariskaart gelegen op de grens van de baronie Kessenich 

en het prinsbisdom Thorn, en thans gelegen op de Belgisch-Nederlandse grens zijn beschermd 

als dorpsgezicht. 

Het Vijverbroek, natuurparel in de meander van de Romeinse Maas, op de Ferrariskaart 

ingetekend als moerasgebied en waar vanaf begin 19 de eeuw turf werd gestoken. 

Aansluitend de boerderij Stockbroekhof, waarvan de eerste vermeldingen dateren uit de 14 de 

eeuw en die op de Ferrariskaart is weergegeven omringend door grachten met rondom 

drassige weiden omgeven door hagen of houtkanten. De gracht is gedempt, vele houtkanten 

verdwenen, maar de historisch stabiele perceelstructuur is wel nog herkenbaar. 

Oude Romeinse kern van Kessenich met de castrale mot aan het uiteinde van een kunstmatig 

opgehoogd voorhof, de Berg genoemd. Mot en voorhof waren zeer waarschijnlijk omringd 

door een gracht. De omliggende straten volgen waarschijnlijk het patroon van de grachten die 

de site omgaven. Op de voorburcht staat de St.-Martinuskerk. Typologisch mag de burchttoren 

van Kessenich als een 12de eeuwse constructie beschouwd worden. Nog op de Berg bevindt 

85 85

86 

zich de grafkapel Michiels.

MAASEIK : 

Aldeneik 

Het straatgehucht Heppeneert heeft zijn 

landelijk karakter goed bewaard. Dicht bij 

elkaar en beschut achter de dijk liggen enkele grotere boerderijen met ertussen oude 

kleine langegeveltypes, meestal omgebouwd tot woningen. Kerkwegels, oude paden en 

brugjes voeren naar de hoeves in de omgeving. Het bedevaartsoord van Onze-Lieve- 

Vrouw van Rust trekt veel bezoekers aan, die in het stemmige kerkje en het park erachter 

verpozing zoeken. Het bijzondere Mariabeeld stond ooit nog in de gelijknamige kapel te 

Elen, nabij het Kapelhof. Elk jaar vindt er de wijding van de kruidwissen plaats, gebonden 

bundeltjes van in de uiterwaarden geplukte planten.. Verspreid over de goed bewaarde 

uiterwaarden met historisch permanente graslanden liggen opmerkelijke hoeves. 

87 87

DILSEN-STOKKEM : 

Elen : Historische plaats met Steentijdvondsten, Romeinse begraafplaats en Merovingische site. 

Noordelijk van Elen staat windmolen De Hoop in het open landschap van Keizerskamp en Steenkamp. 

In de gave uiterwaarden (De Sloot, Catharinaweerd en Elerweerd) staan verspreid historisch 

waardevolle boerderijen waaronder het Nuchelenhof en het Kraaienboshof. De hoeve Damiaan te 

Elen was een schippersherberg, waar ook een veer dienst deed. De historische Pastoorsdijk heeft wel 

geen waterkerende functie meer maar is een mooi landschapselement. 

Ommerstein : Kasteelpark langs de oude Maasmeander met landschapspark en een aantal 

merkwaardige bomen 

Oud-Dilsen : Waardevolle oude kern waar meerdere Romeinse vondsten werden gedaan. 

Middeleeuwse motte. Beschermd dorpsgezicht met kasteel en molen 'De Wachter'. 

Boyen : Historisch gehucht met dichte concentratie van hoeven op een verhevenheid in de uiterwaard 

Deurlingsweerd die zelf omsloten is door een verlandende oude Maasarm. De perceelstructuren zoals 

weergegeven op Kadastrale Reductiekaart (1852) zijn tot op vandaag zeer goed herkenbaar. In Boyen 

werd vroeger bij overstromingen het vee samengebracht. Mooi gelegen ten westen van de kern staat 

de Kapel van Onze-Lieve-Vrouw van Zeven Smarten. 

Stokkem : Historische havenstad aan de Maas voor de doorbraak nabij Obbicht en destijds centrum 

van de wissenteelt. De weinig verstedelijkte structuur is redelijk goed herkenbaar. Ten zuiden sluit de 

Ganzenweerd aan met een herkenbare historisch percelering. 

89 89

MAASMECHELEN : 

Uiterwaarden complex van Meeswijk tot Maaswinkel : De historische verplaatsingen van de Maas zijn in 

het landschap herkenbaar, evenals het daarmee samenhangende dijken- en nederzettingspatroon. 

De aanwezigheid van het kasteel Vilain XIV met park en boerderij Oude Maashof, de gaaf bewaarde 

dorpskern van Leut, het typische dijkgehucht Mazenhoven en zijn nauw met de evolutie van de Maas 

verbonden betekenen een verrijking voor het landschap. Van oudsher functioneert hier een overzet. 

Een Maaskruis markeert nog steeds de plaats waar de vaargeul en het lijnpad van de vroeger 

bevaarbare Maas van oever veranderden. De perceleringsstructuur en deels ook het bodemgebruik 

bleven in grote vlakken van het gebied historisch stabiel en zijn herkenbaar in de graslanden en velden, 

met een rijke verscheidenheid aan cultuurhistorische landschapselementen (boomgaarden, 

hakhoutbosjes, hagen en heggen, houtkanten, knotbomen, struwelen enz.). Oude kuilen getuigen van 

de kleinschalige, plaatselijke leem- of grindwinning. 

Kasteel Villain XIII (let op de eigenzinnige schrijfwijze !) in Gotische en Classicistische stijl 

heeft in de uiterwaarden een uitgestrekt park in landschappelijke stijl met belangrijke 

zichtassen, een uitzonderlijke dendrologische collecties met eeuwenoude bomen en 

dreven die het park verbinden met de historische dorpen Leut en Meeswijk anderzijds. 

De pracht van het vroeger landschap bleef behouden in uitzonderlijk bloemenrijke 

graslanden en met een variatie aan houtige landschapselementen omzoomde 

boomgaarden, weiden en velden. 

Leut : De goed bewaarde historische kern van Leut is volledig gelegen op een donk in 

de alluviale vallei met Neoromaanse kerk (1875-1876), pastorie (1866) en 

gemeentehuis, aantal dorpswoningen en kleine hoeven. 

91 91

92 

Vucht : dorp aan de rand van de alluviale vallei met Neoclassicistische (1840-1849) kerk, 

gemeenthuis (1955), pastorie en enkele kleine hoeven uit de 18 de en 19 de eeuw. 

Kotem : typisch dijkgehucht met Neoromaanse kerk (1891), gemeentehuis, aantal Lvormige 

en gesloten hoeven uit 19 de eeuw en met waardevolle uiterwaarden, spijtig 

genoeg zwaar 

landschappelijk verstoord door de autosnelweg. 

Boorsem : Classicistische kerk (1791), aantal kleine hoeven uit de 19 de eeuw, pastorie 

(1787) 

Uikhoven : typisch dijkgehucht met Neogotische kerk (1855-1939), pastorie, aantal 

dorpswoningen uit de 19e eeuw

LANAKEN : 

Herbricht : Harburg is de naam van een verdwenen Frankisch slot op een schiereiland in de Maas tussen 

Geul en Neerharen. Harburg lag aan de andere kant van de Maas. Om een verplaatsing tegen te 

gaan, werd in 1620 een dijk gebouwd die ging tot Herbricht. Je vindt er ook het lijnpad dat tot 1850 

gebruikt werd door de schuitrekkers (man, vrouw, kinderen en paard). In Herbricht heb je een mooi zicht 

op het Maas- en Geuldal. 

Oud Rekem : De oudst gekende heer van de Heerlijkheid 

Rekem is Arnold van Rekem (1108). Na de annexatie van het 

graafschap Loon bij het Prinsbisdom Luik, verwierf Rekem het 

statuut van vrije baronie (1356). Het adellijk geslacht d' 

Asprimont-Lynden de Reckem heerste er onafgebroken van 

1590 tot 1794. In 1623 werd de baronie Rekem tot keizerlijk 

graafschap verheven (1623) en omvatte Rekem, Boven- en 

Daelwezent, Terwijen, Uikhoven, Boorsem, Kotem, Hal en Huft. 

Rekem was een mini-vorstendom met eigen munt, tolrecht, 

een eigen leger en justitie. Na de reorganisatie tijdens het 

Frans bewind (1794-1815) maakte Rekem deel uit van het 

departement Nedermaas. Tijdens het Hollands bewind was 

Rekem deel van het arrondissement Maastricht. Na de 

onafhankelijkheid van België bleef Rekem nog een tijd onder 

Duitse voogdij en werd pas in 1839 aan de provincie Limburg 

(B) toegevoegd. 

Deze voormalige baronie langsheen de Zuid-Willemsvaart is 

bijzonder goed bewaard gebleven en gerestaureerd en 

omvat onder andere : een stadspoort uit 1630 met het wapen van d' Asprimont-Lynden, het 

aangrenzende Drossaardhuis van dezelfde ouderdom, het prachtige kasteel "D'Asprimont Lynden ", het 

18 de eeuwse Hotel De Keizer, de museumkerk en nog veel meer. 

93 93

94 

Het kasteel van Hocht is in oosprong een abdij, waarvan thans poortgebouw en omheiningsmuur, 

hoeve, abdissenkwartier (als huidige kasteel), aalmoezenierswoning, watermolen en ruïnes van het 

kerkkoor resteren. De gebouwen zijn grotendeels 17de eeuws en in classicistische stijl en bevinden zich in 

een park dat in de loop van de 19de eeuw in Engelse landschapsstijl heraangelegd werd. De vanaf het 

poortgebouw oost-west verlopende dreef verbond de voormalige abdij met het westelijke kasteel en 

gehucht Pietersheim. Het van oudsher bebouwd akkerland rond de abdijsite wordt aangeduid door het 

toponiem Hochterveld. Aan de overzijde van de Zuid-Willemsvaart ligt de uiterwaard Hochterbampd, 

waarvan de naam verwijst naar de beemden van het voormalige Hocht. Vanuit de abdij voerde het 

Hochter Wegelke naar de Maas. Nog steeds zijn voornamelijk op de zomerdijken langs de rivier 

graslanden aanwezig. Op de rijke afzettingen ontwikkelde zich ooibos (bossen in 

overstromingsgebieden), het oudste langs de Limburgse Maas. 

Pietersheim Omstreeks 1100 ontvingen de Heren van Pietersheim een landgoed even buiten Lanaken. Zij 

richtten er een burcht op. Vanaf 1292 werd Piersheim een Loonse heerlijkheid en enkele jaren later werd 

het een vrije rijksbaronie. In 1449 kwam de heerlijkheid Pietersheim door een huwelijk in bezit van de 

familie De Merode. Stilaan raakte de burcht in verval en stortte in op 5 juli 1721. In 1910 bouwde de 

familie. De Merode een jachtslot en buiten de muren van de burchtruine. In 1920 brandde dit kasteel 

volledig uit. In 1926 werd het huidig kasteel in neoclassicistische stijl opgetrokken, dat momenteel in 

gebruik is als hotel.

5 

WATERRIJKE 

VLAKTE 

95 95

96 

Het centrale deel van de Vlakte van Bocholt was vroeger een vlak gebied met zeer gebrekkige natuurlijke 

afwatering. Op de natte tot zeer natte zandige tot lemig zandige ondergrond bevond zich dan ook een 

uitgestrekt moeras. Op de Ferrariskaart (eind 18 de eeuw) is het gebied volledig aangeduid als 

moerasgebied en bestaat het blijkbaar uit natte heiden, moerassen, vennen en moerasbossen. Op de 

Vandermaelenkaart (medio 19 de eeuw) wordt het gebied ‘Le marais dit Grootbroek’ genoemd. 

De klassieke onenigheden over het toen nog kleinschalige landen vruchtgebruik in de streek, wat 

geregeld leidde tot twisten tussen geallieerde gemeenten van het Graafschap Loon enerzijds en van de 

abdij van Thorn anderzijds, kwamen in dit gebied niet voor. Het stond immers toch steeds onder water. 

Tot 1860 was de gehele streek een nat gebied met vochtige heide, moeras en moerasbos. Het Koninklijk 

Besluit van 1865 beval drooglegging van de moerassen via de aanleg van de Lossing of Emissaire. Dit met 

de hand gegraven titanenwerk begint op het grondgebied Lozen, doorkruist het Stamproyerbroek, gaat 

door Molenbeersel en Kinrooi om in Ophoven in de Maas te stromen. Naderhand werd een deel van de 

bedding van de Lossing omgeruild voor de Abeek hetgeen leidt tot een kronkelende loop voor de Lossing 

en een kunstmatige loop voor de Abeek. Abeek en Lossing kruisen ook 3 maal. 

E EN HISTORISCHE DROOGLEGGING

Vanaf 1890 is de Watering Grootbroek actief met drooglegging om speculatieve redenen. Na drooglegging 

resten van dit oorspronkelijke broeklandschap nog 2 grote kernen : 

Het grensoverschrijdende gebied Stamproyerbroek / Mariahof-De Luysen / Grootbroek / Urlobroek / Zig : De 

aanleg van de Lossing was onvoldoende om het gebied te ontwateren. Daarom werden bijkomende 

grachten (o.a. de Neerbroeklossing) gegraven. Dit betekende een stimulans voor de turfuitbating en leidde 

tot de omvorming van moeras in bos. Grootbroek en Urlobroek waren reeds moerasbos op de Ferrariskaart. 

Het gebied Zig is op de Ferrariskaart aangeduid als beemdgebied. Veenontgining doet er acht vijvers 

ontstaan. Na 1955 worden deze vijvers afgelaten en beplant met Populier. Ook in het gebied Mariahof-De 

Luysen ontstaan vijvers door turfwinning. Grote delen van het Stamproyerbroek en de Zig worden momenteel 

beheerd als natuurreservaat. 

Jagersborg, een gebied dat reeds bezet was met moerasbos ten tijde van de Ferrariskaart en dat 

momenteel een domeinbos is volgens rationeel ontsluitings- en afwateringspatroon en dat beheerd wordt als 

bosreservaat. 

Daarnaast zijn er vele kleinere relicten van dit voormalige moerasgebied : 

De Basdonk : een zandige hoogte in het verder moerassige terrein. 

Het volledige gebied tussen Stamproyerbroek en Jagersborg met de toponiemen De Simpel en Dijken omvat 

nog meerdere restantjes historisch stabiel bos. Het betreft kleine bosjes met Zomereik die ecologisch 

bijzonder van belang zijn als stapstenen tussen de grote boscomplexen voor typische bosfauna. 

In ditzelfde gebied zijn een aantal venrelicten gelegen. De belangrijkste zijn Batven en Deunsven. 

97 97

99 

99

100 

... EN ANDERE PLANMATIGE ONTGINNINGEN 

Even landschapsbepalend waren ook andere grootschalige en planmatige ontginningen die tot doel hadden de 

‘woeste’ gronden om te zetten in vruchtbaar landbouwland : 

Ter plaatse Geisterseheide werd in de 19 de eeuw de heide op grootschalige wijze ontgonnen nadat een 

rationeel ontsluitingsysteem en afwateringssysteem waren aangelegd. De weilanden en akkers werden 

omgeven door houtkanten zodat een typisch houtkantenlandschap ontstond. Landschapsdeskundigen 

noemen dit een bocagelandschap. De ontginning Geisterse heide betrof een fraai voorbeeld van een 

neobocage die door zijn grootschaligheid en rationaliteit zeer sterk contrasteerde met de oudere bocages 

zoals het gebied De Brand dat verder besproken wordt. Vandaag is van dit landschap nog wel de 

kwadratische ontsluitings- en afwateringsinfrastructuur herkenbaar maar de houtkanten zijn grotendeels 

verdwenen. 

Op de Ferrariskaart is het huidige gebied Wateringen – De Bek nog volledig aangeduid als heidegebied 

('Nederheyde'). Naar aanleiding van de hongersnood in 1846-1847 en de nood aan hooi voor de paarden 

van het kamp van Beverlo werden hier twee vloeiweiden aangelegd. Deze wateringen zijn nog vrij intact, 

alhoewel niet meer functioneel.

WATERINGEN – ARMENBOS … GROOTSCHALIGE POGINGEN TOT VRUCHTBAARMAKING 

MET RIJK KANAALWATER 

Erbarmelijke levensomstandigheden in het 19de eeuwse agrarische Vlaanderen waren de directe 

drijfveer voor de Belgische regering om over te gaan tot uitvoering van irrigatieprojecten in de 

Kempen, die mogelijk waren door de aanleg van de Zuid-Willemsvaart en het Kempens kanaal van 

Bocholt tot Herentals. Algemeen wordt aangenomen dat de bevloeiingssystemen werden 

ontworpen en gebouwd naar het voorbeeld van irrigatietechnieken in Noord-Italië. Voordien 

echter bestond reeds een zeer algemene, vele eeuwen oude en door de Kempense landbouwers 

toegepaste bevloeiing van grasland. In die zin bestaat er een historische continuïteit met de 

grootschalige en d.m.v. belangrijke geldmiddelen aangelegde irrigaties met kanaalwater. Deze 

laatste bleken echter kort na hun 

aanleg weinig succesvol, in 

tegenstelling tot de kleinschalige waterbeemden 

van de Kempense boeren. 

Binnen het Regionaal Landschap komt 

een dergelijk vloeiweidecomplex voor 

nabij Wateringen – De Bek, aan de voet 

van het plateau op het Middenterras. 

Op de Ferrariskaart is dit gebied nog 

volledig heidegebied ('Nederheyde'). 

Naar aanleiding van de hongersnood in 

1846-1847 en de nood aan hooi voor de 

paarden van het kamp van Beverlo 

101 101

102 

werden hier twee vloeiweiden aangelegd. Deze wateringen zijn nog vrij intact, alhoewel niet meer functioneel.

D E Z UID-WILLEMSVAART, ... 

EEN UNIEKE VERBINDING VOOR MENS EN DIER 

De aanleg van de wateringen kon uiteraard maar tot 

stand komen nadat de Zuid-Willemsvaart tussen 1823 en 

1826 werd aangelegd. Tussen 1843 en 1846 werd hierop 

het kanaal Bocholt – Herentals aangetakt in Lozen. 

De Zuid-Willemsvaart loopt in de Vlakte van Bocholt 

perfect evenwijdig met de steiland en vormt daardoor 

een belangrijke landschappelijke drager voor de streek. 

Het met bomen afgeboorde jaagpad vormt zowat de 

belangrijkste recreatieve as voor voetgangers en fietsers 

in de streek. 

Maar ook voor meerdere faunagroepen is het kanaal 

een verbindend element bij uitstek. Doorheen intensieve 

landbouwgebieden en doorheen verstedelijking vormt 

het kanaal immers een blauwgroen lint. Zo is de Zuid-Willemsvaart dé route langs waarheen de Boomklever, 

een typische vogel van oude eikenbossen, tussen de verschillende oude parken en oude loofbossen migreert. 

Maar ook voor libellen zoals de Kanaaljuffer. 

103 103

104 

Het huidige landschap in de centrale kern van de waterrijke vlakte ontstond dus slechts bij de grootschalige 

droogleggingen en planmatige ontginningen in de 19 de eeuw en is daardoor een relatief jong cultuurlandschap. 

Dit kan geenszins gezegd worden van de omringende oude landschappen aan de westzijde en oostzijde van het 

voormalige moerasgebied. 

Alhoewel plaggenakkers een typisch Kempens verschijnsel zijn, komen in de Vlakte van Bocholt, nabij de voet van 

de steilrand nog Kempense straatgehuchten met plaggenakkercomplexen voor. De bodem is er net als in de 

Kempen immers zandig maar wel vochtiger door de ong. 30 meter lagere ligging. Precies vanuit deze gehuchten 

werd het grote centrale moerasgebied dan ook ontgonnen hetgeen bijvoorbeeld blijkt uit de radiale wegenis 

vertrekkend vanuit Tongerlo. 

Volgende gehuchten zijn reeds op de Ferrariskaart weergegeven rondom het grote moerasgebied : 

O UDE LANDBOUWLANDSCHAPPEN AAN DE RAND 

Tongerlo : Historische nederzetting, weinig verstedelijkt, met ten noorden 

aansluitend het traditioneel open plaggenakkercomplex; 

Hasselt, Panhoven en Roeren : 3 kleine landbouwgehuchten te Bree met een 

relatief goed bewaard kleinschalig akkercomplex, met herkenbare historische 

percelering, dat contrasteert met de grote open akker van Tongerlo; 

Solt (redelijk verstedelijkt) en Waterloos (redelijk gaaf) : 2 driesgehuchten nabij 

de steilrand aan de westzijde van een uitgestrekt open gemeenschappelijk 

akkerplaggencomplex met herkenbaar oud ontsluitingspatroon; aan de 

oostzijde daarvan zijn de thans sterk verstedelijkte gehuchten Voorshoven en 

Ophoven door de Zuid-Willemsvaart afgesneden; 

Voorshoven : momenteel weliswaar sterk verstedelijkt maar met restant van 

communautaire akker op plaggen langsheen straatdorp.


Zicht op de gemeenschappelijke plaggenakker ten noorden van Tongerlo. 

In het huidige landschap is het open karakter van de akker bewaard 

gebleven. 

Tongerlo ligt op de valleirand van de itterbeek, met 

zuidelijk historisch grasland in de vallei en noordelijk, de 

gemeenschappelijke plaggenakker die zeer goed 

herkenbaar is op de Ferrariskaart. De kadastrale 

reductiekaart toont aan dat op dat ogenblik de 

gemeenschappelijke akker reeds geïndividualiseerd is 

(let op de kleine perceeltjes). 

Het historisch grasland langsheen de Itterbeek is zeer 

goed herkenbaar op beide historische kaarten. 


In het Kempens deel van Bree vinden we : 

Tongerlo : De oude kern is goed bewaard langsheen de Itterbeek, met o.a. de 

abdij, twee watermolens en de Sint-Jozefbrouwerij. Ten noorden ligt de typische 

oude open gemeenschappelijke akker op plaggen met oud ontsluitingspatroon, 

contrasterend met de gesloten individuele akkers op plaggen tussen het Opitter en 

de intacte straatgehuchten Panhoven en Roeren langs de oude weg Bree- 

Neeroeteren en rond 'T Hasselt. De gemeenschappelijke akker die nog duidelijk 

herkenbaar is op de ferrariskaart (1775) is reeds opgedeeld in kleinere aparte 

percelen op de kadastrale reductiekaart (1850). Deze kleinschalige gesloten 

landbouwlandschappen zijn vandaag veel opener, maar de oude percelering is 

nog tamelijk goed 

herkenbaar. Het volledige Composietkaart 

gebied is rijk aan 

verspreide hoeves (met 

toponiem) die terug te 

vinden zijn op de 

Ferrariskaart, o.a. (niet limitatief) 

: Hulstboshof, Filipkenshof, 

Houbenhof, 

Carenhof, Schassenhof, 

Bisschopshof, Reynershof, 

Spreeuwershof, 

Stratemanshof 

105 105

106 

Gremelslo : Akkergebied ten tijde van Ferraris omgeven door hagen, thans grootschalig en open, maar met 

talrijke hoeven die reeds terug te vinden zijn op de Ferrariskaart. 

De oostzijde van het voormalige moerasgebied is daarbij duidelijk minder rijk aan oude landbouwlandschappen 

omdat een van de eerste ruilverkavelingen in Vlaanderen plaats vond in dit gebied. 

L ANDSCHAPPEN VOOR DE G RAUWE KLAUWIER 

De oudere cultuurlandschappen beperken zich in de Vlakte van Bocholt echter niet tot deze 

plaggenakkercomplexen. In de meeste valleien in de Vlakte van Bocholt bestond immers een dicht netwerk van 

veelal op wallen ontwikkelde houtkanten waarvan relicten tot op vandaag bewaard zijn gebleven. De 

ophogingen dienden als perceelsafbakening, veekering of ter bevordering van de ontwatering. De wallen werden 

immers aangelegd met aan weerszijden grachten, plaatselijk ook graven genoemd. De begroeiing bestond uit 

twee etages : tussen het hakhout liet men mooie rechte opstaanders doorgroeien. De landschappelijke structuur 

van de houtwallen wordt beschreven als een spinnenweb met een geordende opbouw rond centrale 

knooppunten, willekeurig verdeeld langsheen geomorfologische patronen. Van dergelijke kleinschalige 

weidelandschappen, door landschapsdeskundigen bocages genoemd, resten ons een drietal voorbeelden :

De Brand is ongetwijfeld het meest intacte voorbeeld, langsheen de Itterbeek te Neeroeteren op de grens 

met Kinrooi en Bree. 

De Tösh te Neeroeteren is een kleinschalig valleilandschap langs de Bosbeek en haar zijloop, de Kleine beek, 

met kleinschalige mozaïek van natuur en extensieve landbouw, momenteel beschermd als landschap. 

Langsheen de Zuurbeek te Bree komt een kleinschalige mozaïek voor van weilanden, bosjes, oude 

houtkanten met statige Zomereiken, heiderelicten en microreliëf dat een restant is van een oud 

bocagelandschap rondom de Zuurbeek en de Drespenierbeek. Verschillende percelen zijn in beheer van 

natuurverenigingen (o.a. 't Hasselterbroek, ...). 

107 107

108 

DE BRAND : UNIEK KLEINSCHALIG LANDSCHAP 

Het unieke kleinschalig weide- en hooilandschap De Brand bleef quasi ongeschonden dankzij zijn geïsoleerde 

liggen tegen de Itterbeek op de grens tussen maar ver van Bree, Kinrooi en Neeroeteren. Naarmate vooral na de 

Tweede Wereldoorlog sommige van de hooilanden in onbruik vielen, werden ze niet in gebruik genomen als 

akkers, maar evolueerden ze terug tot loofbosjes of werden met populieren beplant. Schaalvergroting ten 

gevolge van het kappen van houtwallen bleef dan ook relatief beperkt hetgeen de redding heeft betekend van 

deze bocage. Ook het wegenpatroon is nagenoeg ongewijzigd sinds de 19de eeuw, zuidwest-noordoost gericht 

en doodlopend nabij de Itterbeek. De Brand wordt gekenmerkt door een fijnmazige mozaïek van graslandpercelen, 

brede houtwallen, houtkanten en bossen. De afwisseling met heiderelicten en moeras is bovendien 

ecologisch interessant. De best bewaarde houtopstanden situeren zich in de kern van het gebied. Verspreid 

komen verder solitaire bomen, knotbomen, bomengroepen en -rijen of struwelen voor. 

In De Brand dient het beleid gericht te zijn op het behoud en de ontwikkeling van de landschapswaarden. Het is 

weliswaar attractief voor zachte recreatie, maar dreigt daardoor een deel van de geïsoleerdheid te verliezen, 

waardoor het juist behouden bleef. De vernieuwde aandacht voor het gebied leidde sinds kort tot het herstel van 

een aantal poelen, houtkanten en vochtige hooilanden. Meer dan ooit is een geïntegreerd beheer van het 

gebied nodig.

109 

109

2 

EÉN REGIONAAL 

LANDSCHAP… 

TOCH VIER 

LANDSCHAPSTYPES 

9 9

10 

Het Regionaal Landschap bestaat uit drie duidelijk verschillende geografische streken 

met een duidelijk verschillende uitgangssituatie. Een andere geologie, reliëf, bodem, 

grondwatertafel en waterlopenstelsel. 

We onderscheiden binnen het Regionaal Landschap : 

de HOGE KEMPEN, een voormalig rivierterras van de Maas bestaande 

uit grintgronden, tijdens de ijstijden bedekt met aangewaaide 

stuif_zanden. Het betreft dus een voedselarme, droge zandige 

bodem. Daarom noemen we dit landschap verder ZANDIG PLATEAU 

de KEMPENSE BEEKVALLEIEN zijn ingesneden in het vlakke reliëf. Ze 

wateren het plateau af in oostelijke en noordelijke richting naar de 

Maas. Langsheen deze beken komen vaak hele reeksen 

watermolens voor. Omdat de valleien vaak venig zijn noemen we 

dit landschap verder VENIG BEEKDAL. 

de VLAKTE VAN BOCHOLT OF HET KEMPENBROEK, een heel specifiek vochtig 

grensoverschrijdend landschap tussen de noordwestelijke rand van 

het Kempens plateau en de Maasvallei in het oosten. Dit vlakke 

gebied is door een gebrekkige natuurlijke ontwatering van nature uit 

moerassig. We noemen het daarom WATERRIJKE VLAKTE. 

het MAASLAND, bestaande uit parallelle trapvormige terassen, rondom 

de Maas zelf en in het westen begrensd door de steile rand van het 

Kempens plateau. Het betreft een vlak grensoverschrijdend 

landschap met rijke vochtige bodem. We noemen dit landschap 

naar zijn drager … de GRINDRIJKE RIVIER.

TRADITIONELE LANDSCHAPPEN 

Landschappen ontstaan door wisselwerkingen tussen abiotische en biotische 

componenten. Sedert het Neolithicum, met het ontstaan van de landbouw en de 

sedentaire levenswijze, heeft de mens als cultuurdrager een steeds toenemende 

invloed gekregen op deze natuurlijke wisselwerking. De ingrepen van de mens 

volgen elkaar op in de loop van de geschiedenis en overlappen elkaar. Bijna overal 

ter wereld werden aldus natuurlandschappen tot cultuurlandschappen gewijzigd; 

landschappen die ook drager zijn van het gemeenschappelijk erfgoed van de 

mensheid. Eeuwenlang waren die ingrepen gekenmerkt door subtiele aanpassingen 

van de leefomgeving, gebruikmakend van de beschikbare technologie en beïnvloed 

door natuurlijke, culturele, sociale en economische omstandigheden. De mogelijkheden, 

geboden door het fysisch milieu, verschillen van streek tot streek, zodat de 

landontginning op verschillende manieren moest gebeuren. De mens organiseerde 

dit niet alleen in functie van de natuurlijke randvoorwaarden en zijn technologisch 

kunnen, maar moest ook rekening houden met de bestuursvorm, de gebruiken en de 

rechtsregels en de culturele eenheid waartoe hij behoorde. De meeste 

landschappen werden gevormd in verschillende fasen. Op eerder korte momenten 

van grote vernieuwing volgden meestal lange perioden van rust. Zo kregen de 

nieuwe structuren de tijd om zich harmonieus aan te passen aan de natuurlijke 

gesteldheid. 

Door de trage en langdurige ontwikkeling van de landschappen in de preïndustriële 

tijd was, zowel ruimtelijk als ecologisch, een harmonische integratie van de 

verschillende componenten van het landschap mogelijk. Hierdoor stemmen ze niet 

alleen nauw overeen met de geografische streken, maar bezitten ze ook een sterke 

eigen identiteit waardoor we ze nu herkennen als traditionele landschappen. Deze 

kenmerkende traditionele landschappen zijn de resultante van het natuurlijke 

draagvlak (geologie, reliëf en bodem) en de landontginning door de mens, in zijn 

technologisch en politiek kader, doorheen de geschiedenis. Ze zijn goed te 

herkennen op de eerste volledige kaartbedekking van onze gewesten, de 

kabinetskaart van Ferraris (ca. 1775) en op de topografische kaarten van de tweede 

helft van de 19de eeuw. 

Met de industriële revolutie werd het landschap grondig gewijzigd : de nieuwe 

technologie maakt een snelle en grootschalige aanpak mogelijk, waarbij de 

bestaande traditionele landschappelijke kenmerken grotendeels genegeerd en 

uitgewist worden. Hierdoor verdwijnt de bestaande landschappelijke diversiteit en 

verliezen de geografische streken hun identiteit, waardoor meer uniforme landschappen 

met een weinig uitgesproken karakter ontstaan. Vooral na de Tweede 

Wereldoorlog worden dergelijke landschapsvormen algemeen. Mede ingevolge de 

geweldige technologische ontwikkelingen worden de nieuwe landschappen vanaf dat 

ogenblik gekenmerkt door een internationale 'vormgeving' en door een toenemende 

onderlinge gelijkenis. De nieuwe landschappelijke structuren zijn meestal dissonant 

met de traditionele. 

Deze zeer verscheiden uitgangssituatie op vlak van bodem en water gaf ook aanleiding 

tot een totaal andere bodemgebruik door landbouw en bosbouw, tot een andere 

nederzettingsgeschiedenis, een ander niveau van welvaart en dus tot vier verschillende 

landschappen met een eigen herkenbare identiteit. In kringen van landschapsdeskundigen 

worden ze traditionele landschappen genoemd. 

De landschapsidentiteit van deze zogenaamd traditionele landschappen kan in 

hoofdlijn als volgt worden omschreven : 

DE HOGE KEMPEN : 

Grootschalig landschap met aaneengesloten heidegebieden, vaak militaire 

domeinen, uitgestrekte naaldbossen (vooral langs de oostrand en zuidrand van 

het gebied) en lokaal landduinen als geologisch relict. Talrijke natuurwaarden met 

zowel een ecologische, geomorfologische als culturele betekenis. Voor het 

mijngebied van Genk-Waterschei zijn de industrieel-archeologische elementen 

ruimtebepalend. Dit jonge landschap met industrieel-archeologische waarden is 

sterk bebouwd en versneden door infrastructuren. 

DE KEMPENSE BEEKVALLEIEN : 

Het plateau van de Hoge Kempen is ingesneden door venige beekvalleien die 

oostelijk of noordelijk afwateren naar de Maas of westelijk naar de Demer. Deze 

beekvalleien vormen de drager van heel wat nederzettingen, zijn tot op vandaag 

weinig verstedelijkt en bezitten onder vorm van watermolens, schansen, … 

belangrijke historische erfgoedwaarden. 

11 11

12 

HET MAASLAND : 

Open uiterwaardenlandschap met graslanden en grindontginningen, visueel 

begrensd door de steile plateaurand in het oosten en (lint)bebouwing. Talrijke 

afgesneden Maasmeanders getuigen van de ooit ongetemde rivier. Belangrijke 

versnijding in noord-zuidrichting door de N78 met de bijhorende verstedelijking. 

DE VLAKTE VAN BOCHOLT OF HET KEMPEN~BROEK : 

Voormalig moerassig gebied, waarvan de boscomplexen Stamprooierbroek en 

Jagersborg nog getuigen, door historische drooglegging ontwikkeld tot 

overwegend open landbouwlandschap met wijdse zichten en weinig 

verspreide bebouwing. 

Op de voor elk landschap unieke landschapswaarden wordt in de volgende vier 

hoofdstukken dieper ingegaan : 

De Kempen, … niet zo 

maar een zandig plateau 

Kempense beken, … 

venige beekdalen vol 

cultuurhistorie 

Het Maasland, … zo veel 

meer dan een grindrijke 

vallei 

Het Kempen~Broek, … nog 

steeds een waterrijke 

vlakte

3 DE 

KEMPEN, … 

NIET ZO MAAR EEN 

ZANDIG PLATEAU 

13 13

14 

Het zandig plateau is een door de mens gecompartimenteerd landschap. Bossen en heiden, vaak voorzien van 

stuifduinen en vennen, en akkerbouwcomplexen op plaggenbodems en beekvalleien wisselen elkaar af over 

grote oppervlakten. Weidse zichten over akkercomplexen en heiden worden begrensd door beekvalleien of 

uitgestrekte boscomplexen. 

Bossen, heiden, stuifduinen en plaggenbodems vertellen samen de geschiedenis van het landgebruik in de 

Kempen vanaf de middeleeuwen tot op vandaag. Het landschap als geschiedenisboek. Het verhaal gaat in 

grote lijnen als volgt: 

De vroege middeleeuwen worden gekenmerkt door ontginning voor landbouw. Woeste gronden worden verder 

omgevormd tot permanent akkerland. Dit akkerland wordt bemest met de mest van schaapskudden. Deze 

grazen in de gemeenschappelijke beemden van de landschappelijk open beekvalleien. ’s Nachts worden ze 

bijeengedreven op de driehoekige pleinen of driesen in de gehuchten, meestal gelegen aan de valleirand. ’s 

Ochtends wordt de schaapsmest verzameld en op het akkerland gebracht. 

Vanaf de 14e eeuw is sprake van een echte agrarische expansie. Via het marktrecht dat aan verschillende 

dorpen wordt toegekend kunnen de geproduceerde voedseloverschotten immers verkocht worden aan een 

stedelijk publiek. Deze agrarische expansie gaat gepaard met de indeling van de gemeenschappelijke beemden 

in particuliere kavels voor de winning van hooi voor gestald rundvee. De beemden verkrijgen door de hagen en 

houtkanten rondom hooiweiden een halfopen, kleinschalig karakter. Het met hooi gevoederde rundvee wordt 

gestald in een zogenaamde potstal waar heideplaggen worden aangebracht. Tijdens het mestseizoen worden 

deze heideplaggen, doordrenkt met de rundermest, opgebracht op het akkerland dat zich rondom de dorpen 

bevindt. Op dit akkerland ontwikkelt zich gedurende vele eeuwen een dikke humeuze bodem, de zogenaamde 

plaggenbodem. 

V AN BOS NAAR HEIDE EN WEER TERUG

Individuele plaggenakkers met houtkanten 

rondom de percelen 

Gemeenschappelijk 

plaggenakkercomplex 

Woeste gronden 

Meersen 

Uittreksel uit de Ferrariskaart (± 1775) : gemeenschappelijke plaggenakkercomplexen, individuele plaggenakkercomplexen en woeste gronden. 

Aanvankelijk waren de plaggenakkercomplexen gemeenschappelijk 

bezit. Ze waren slechts aan de buitenzijde voorzien 

van hagen om het vee buiten het akkerland te houden. 

Echte houtkanten kwamen vooral voor aan de zuiden 

westzijde van het akkerland om dit te beschermen tegen 

instuivend zand van de landduinen. Bij de verderschrijdende 

individualisering van de maatschappij werden de plaggenakkercomplexen 

via houtwallen opgedeeld in individuele 

kavels, hetgeen resulteerde in halfopen landbouwlandschappen. 

De heiden kunnen zich die vele eeuwen in stand houden 

dankzij het plaggen waardoor ze niet verbossen. Vanaf de 17 e 

eeuw verdwijnen echter ook de schaapskudden uit de 

inmiddels ‘verkavelde’ beemden naar de heide. De heide 

komt nu onder sterke druk. Overbegrazing en veelvuldig 

plaggen voor de potstal leiden tot een overexploitatie van de 

heide. Verstuiving van dekzanden en van landduinen is het 

gevolg. 

Vanaf de 19 e eeuw verandert het landschap van de Kempen 

drastisch en snel. Meerdere wetgevende initiatieven werden 

genomen om de bebossing of ingebruikname voor landbouw 

van woeste gronden, heiden en landduinen te bevorderen of 

zelfs te verplichten. Slechts met de opkomst van kunstmest, 

waarbij het steken van plaggen overbodig werd, leidden deze 

initiatieven echter tot grootschalige bebossing van de woeste 

gronden. Dit gebeurde vaak eerst nabij de gemeentegrens. 

15 15

16 

Belangrijke oppervlakten woeste gronden worden dankzij dezelfde opkomst van kunstmest ook omgezet in 

landbouwgronden. De plaggenakkercomplexen zelf worden nabij de dorpskernen ingenomen door de 

oprukkende verstedelijking. Over het resterende deel van de plaggenakkercomplexen worden kleine landschapselementen 

grotendeels opgeruimd. Met de komst van de landbouwtrekker moeten de kavels immers 

groter zijn. 

De valleien worden, met de geleidelijke teloorgang van het hooiweidebedrijf, bebost met populier die in onze 

Boerderijtje in de Kempen. Let op de brede 

contreien voor het eerst wordt aangeplant vanaf 1785. 

Kleine landbouwnederzettingen tussen As en Genk. 

(1906, foto E. Jaminé – Allemeersch L., Geusens J., Stevens J., Raskin L. – Heide in Limburg – 1988 - Lannoo) 

zandweg en de koeien die langs de weg grazen. 

De weg is afgeboord met een windscherm. 

(1906, foto E. Jaminé – Allemeersch L., Geusens J., 

Stevens J., Raskin L. – Heide in Limburg – 1988 - 

Lannoo)

D E KLASSIEKE HOOFDINGREDIËNTEN VAN HET K EMPENS L ANDSCHAP 

Op de achtergrond van dit heidelandscap 

verschijnen de grote 

plantages van Grove den. 

(1910 – Allemeersch L., Geusens J., 

Stevens J., Raskin L. – Heide in Limburg 

– 1988 - Lannoo) 

H UN RUIMTELIJKE VERSPREIDING ? 

W AAROM ZIJN ZE LANDSCHAPPELIJK BELANGRIJK ? 

H OE GAAN WE ERMEE OM ? 

BOS 

VAN EIKENBERKENBOS EN HEIDE NAAR NAALDBOS (EN WEER TERUG … ?) 

Het oerbos, een Eikenbos met Berk, Linde en Olm, werd reeds gekapt door de boer in het Neolithicum (ca 

2000 jaar voor Christus). Het werd afgebrand om plaats te maken voor akkers. Bij uitputting van de 

bodem liet men deze braak liggen en werden nieuwe bossen ontgonnen. Vrij uitgestrekte heidearealen 

ontstonden en door de praktijk van plaggensteken op de heide en schapenbegrazing, die verbossing 

verhinderden, kende de bosoppervlakte een absoluut dieptepunt in de Kempen in de 16 

Eind 18de eeuw was als gevolg van de edicten en de ordonnantie van de overheid de Grove den toch reeds goed verspreid. Ook werden uitheemse 

boomsoorten ingevoerd als reactie tegen de verarming van de bossen : Zeeden, Europese lork, Tamme kastanje ... 

Tussen 1790 en 1830 (Franse overheersing) ontstond er een nieuwe ontbossingsperiode tengevolge van de secularisatie van kerk- en kloostereigendommen 

(deze worden bezit van de staat). Na deze periode herneemt de herbebossing : Als gevolg van de ontginningswet, uitgevaardigd door de Belgische staat in 

1847, had de staat het recht de woeste gronden, eigendom van de gemeenten te verkopen, te onteigenen of te verhuren met het oog ze winstgevend te 

maken. Er waren drie manieren om ‘woeste gronden’ productief te maken : door bevloeiing, door ontginning tot landbouwgronden of door bebossing met 

naaldbos op de droge gronden en wilgenteelt op de nattere gedeelten. 

e eeuw. 

Onder impuls van Hendrik van NASSAU wordt getracht het areaal opnieuw te vergroten : ervaren 

vakmannen -de dennenzaaiers- legden Grove dennenbossen aan. Pas halfweg de 17de eeuw komt het 

ontginnen van ‘woeste grond’ (heideterreinen) met de Grove den enigzins op gang in de Kempen. 

De Oostenrijkse overheid dringt aan op vervanging van heidegrond in landbouwgrond of (naald)bos in 

edicten van 1752, 1754 en de ordonnantie van 25.01.1772. In de Kempen wenste de autochtone 

bevolking echter de heide als gemeenschappelijke weide (schapenteelt) en winplaats van plaggen te 

behouden. Menig bebossingsproject werd dan ook geboycot. 

17 17

18 

Na een aanloopperiode van enkele jaren begint de bebossing sterk toe te nemen tot aan het einde van de 19de eeuw. In de eerste jaren gebeurde dit door inzaaien. Later werden de 

jonge bomen geplant. 

Op oude kaarten is te zien dat de meeste oude bossen aan de gemeentegrenzen gelegen zijn. Vooral in gemeenten als Maasmechelen, Gruitrode, Lanaken, Dilsen, Bree, Peer, ... is dit te 

zien. De bossen bevinden zich ver van de woonkern. Er tussenin liggen de landbouwgronden en de heide. In die tijd waren het Grove dennenbossen. In 1891 wordt voor het eerst 

Corsikaanse den aangeplant. De verdere verspreiding verloopt evenwel zeer langzaam. Pas vanaf 1950 zal er op grote schaal en om economische redenen de sneller groeiende 

Corsikaanse den aangeplant worden. 

De verdere bebossingen in de 20e eeuw, ongeveer tot in 1960, werden ingegeven door de behoefte aan stuthout voor de mijnindustrie. 

In het Regionaal Landsschap komen volgende oppervlakten bos voor die nooit langdurig ontbost werden sinds : 

De Ferraris (eind 18 e eeuw) : 480 ha 

Vandermaelen (medio 19 e eeuw) : 1935 ha 

Begin 20 e eeuw : 8775 ha 

Daarnaast komen ong. 2.835 ha bossen voor op oude boslocaties maar die in een tussenliggende periode werden 

ontbost. Een zeer grote oppervlakte bos, nl. 7200 ha, werd ook aangelegd na 1910, hetgeen duidelijk verklaarbaar 

is door de nood aan stuthout voor de mijnindustrie. Anderzijds verdween in de loop der tijden ook ongeveer 12.000 

ha bos voor landbouw, woningbouw, industrie, recreatie en ontginningen. 

Bos 1775 Bos 1850 Bos 1910 Bos 2001 

2001 

1910 

1850 

1775 

Bosindex : 28,5 % 




Evolutie van de oppervlakte bos 

binnen het regionaal landschap 

0 5000 10000 15000 20000 25000 

oppervlakte (ha)

Waar is oud bos, waar is bos verdwenen en waar is nieuw bos gekomen ? 


Het voeren van een actief omvormingsbeheer gericht op : 

het verhogen van het aandeel Zomereiken-Berkenbos en Grovedennenbos op de 

armste plaatsen en Wintereiken-Beukenbos op de iets rijkere plaatsen; vogelsoorten 

als Boomklever, Middelste Bonte Specht en Houtsnip varen er wel bij. 

het oud laten worden van bossen en het bewaren van bomen tot ze van nature 

sterven, incl. het bewaren van voldoende dood liggend en staand hout; dit is van 

belang voor tal van ongewervelden. 

het verhogen van het aandeel van open plekken en interne bosranden waardoor 

ook lichtminnende soorten opnieuw een kans krijgen (terug licht in het bos). 

Bosmieren, Nachtzwaluw, Gladde slang, …. zijn typische bosrandbewoners. 

Het aanduiden, inrichten en beheren van een gedeelte van de bossen als 

bosreservaat. 

Het opmaken van een ecologisch en cultuurhistorisch afwegingskader om omvorming 

van bos naar zeldzame open ecotopen en bosuitbreiding te begeleiden. 

19 19

21 

21

HEIDE 

OP DE PURP’REN HEIDE 

De heide was tot het einde van de 19de eeuw kenmerkend voor het grootste deel van het Limburgs landschap. De heide ontstond al vanaf het jongste 

Steentijdperk. De boer ging, zowat 2000 jaar voor onze tijdrekening, reeds over tot het kappen en branden van het oerbos om akkers aan te leggen. Na 

het verlaten van deze akkers ontstond heide die vervolgens opnieuw verboste. Caesar beschreef ca. 50 voor Christus de Kempen reeds als een 

heideveld. De topperiode voor de heide situeert zich echer van de vroege middeleeuwen tot eind 19de eeuw. In die perioden leidden meerdere 

‘roofbouwprocessen’ tot het instandhouden van de heide en het tegengaan van verbossing: 

het steken van plaggen voor het op plaggen gebaseerde landbouwsysteem; 

begrazing met schapen waarbij de mest die in de kralen werd verzameld opnieuw werd aangewend in het landbouwsysteem; 

maaien, strooiselroof, hakken van klein geriefhout, ... in de gemeenschappelijke heide. 

Het volledige Kempens plateau moet in de topjaren op uitzondering van de beekvalleien ingenomen zijn geweest door heide. Op de 

Vandermaelenkaart (ca 1845) nam de heidevegetatie in de Kempen nog 1225 km² in beslag. Dit komt overeen met 85 % van de totale oppervlakte van 

de Limburgse Kempen. 

Kort daarna begon de terugloop. De boeren konden sinds de intrede van het kunstmest de gronden nu verbeteren door chemische middelen. 

Bovendien werd onze markt in die periode overspoeld door de goedkope Australische wolinvoer. Dit betekende het einde van het bestaan voor de 

schaapskudden. Van zodra de heide haar economische rol verloor hechtte de mens nog weinig belang aan de heide en werd de ontginning van de 

heide ook financieel aangemoedigd of zelfs wettelijk verplicht. 

De ‘beste’ delen werden landbouwgronden. Andere gebieden werden bebost, temeer daar de Grove den vanaf het begin van de 20ste eeuw 

noodzakelijk was voor de productie van mijnhout. De evolutie van de heideoppervlakte verliep als volgt. In 1895 restte 730 km² (51%) en in 1914 slechts 

470 km² (32%). 

Na 1950 verdween de heide verder onder invloed van de stadsvlucht, de schaalvergroting en de uniformisering van de landbouw, de uitbreiding van 

het wegennet, de industriële expansie, de verhoging van de recreatiedruk te wijten aan de toename van de vrije tijd en de opkomst van de 

weekendverblijven. 

Perenaar Armand Preud’homme zou de nostalgie naar het verleden later muzikaal verwoorden in de evergreen “Op de purp’ren 

heide”. 

Momenteel blijven inderdaad maar enkele grote arealen heide over : de militaire domeinen kamp van Beverlo en Schietveld 

Luchtmacht Helchteren en de Vlaamse natuurreservaten Teut, Ten Haagdoornheide en Mechelse Heide. Daarnaast komen tal van 

kleinere arealen voor. 

Deze arealen hebben dan ook een bijzondere cultuurhistorische waarde als getuigen van een eeuwenlange landgebruikspolitiek. Om 

Boven : heidelandschap met vennen 

zonderlijke landschapsecologische betekenis. Samen met de omringende bossen vormen zij de belangrijkste leefgebieden voor zeldzame en Europees 

Onder : foto van de heide 

beschermde soorten als Nachtzwaluw, Boomleeuwerik, Gladde slang, ... Op enkele plaatsen komen nog eeuwenoude autochtone Wintereiken voor. 

(1905 Massart – Heide in Limburg – 1988 - 

Lannoo) 

21 21

22 

De resterende grote complexen droge heide binnen het Regionaal Landschap zijn : 

Schietveld van Helchteren (Grote Heide, Donderslagheide, Grote Gazemeer), ongeveer 

770 ha; 

Mechelse heide, ongeveer 450 ha; 

en in ondergeschikte orde Opglabbekerzavel (85 ha) en Schemmersberg (35 ha); 

Daarnaast komen verspreid kleine heidefragmenten voor perceelsgewijze, in open plekken in 

bossen of naijlend in de meest open bossen. 

Het bestand in het Regionaal Landschap heeft nog ongeveer 1.500 ha droge heide met 

cultuurhistorische waarde. Een peulschil van wat het ooit was. 

Oppervlakte heide (ha) 

HI : Oppervlakte-aandeel heide t.a.v. referentiejaar 1850 

140000 

120000 

100000 

80000 

60000 

40000 

20000 

0 

HI : 100 % HI : 59 % HI : 37 % HI : 3 % 

1850 1900 1910 2003 

Christis E. – Mechelse Heide 

Evolutie van het heideareaal in 

de provincie Limburg in cijfers. 

Ruimtelijke verspreiding van historisch 

stabiele heide in het regionaal landschap.


Het voeren van een ecologisch en landschappelijk verantwoord beheer van de droge heide impliceert: 

het streven naar een maximale afwisseling van successiestadia, namelijk kaal zand – buntgras – lage heide – hoge 

heide – aftakelende heide – bomengroepjes; 

het voorzien van een kleinschalig maar erg gevarieerd beheer met inbegrip van de cultuurhistorische elementen 

plaggen, maaien en begrazing; 

openstelling van de doorgaans weinig kwetsbare droge-heidelandschappen voor extensieve recreatie. 

Heide in Limburg – 1988 - Lannoo) Heide in Limburg – 1988 - Lannoo) 

23 23

24 

LANDDUINEN 

DE LANDDUINEN, EEN MOBIEL LANDSCHAP 

De Kempense landduinen werden gevormd tijdens het geologisch Kwartair tijdperk. Op het einde van de ijstijden en het begin van het 

Holoceen (ca. 10.000 v.C.), in perioden met beperkte vegetatie en sterke winden, waaiden zanden uit de beekvalleien en dekzanden van 

de laagplateaus op. Er ontstonden uitwaaiingspannen en, vaak paraboolvormige, duinen. 

Vanaf de 10de, 11de eeuw en gedurende eeuwen leidde een combinatie van verschillende omstandigheden tot belangrijke verstuivingen: 

de klimatologische omstandigheden met perioden van extreme droogte en krachtige winden; 

overbeweiding door schapen of te diep plaggen van heidegronden en andere gemene gronden, waardoor vegetatieloze 

zanden voorkomen; 

de zeer beperkte oppervlakte bos en opgaande vegetaties en dus een landschappelijke openheid waardoor de wind vrij spel 

heeft; 

grote open gemeenschappelijke akkers zonder perceelsranden waarin de wind speelt; 

de overbetreding van de duinen zelf. 

Uit Nederlands Limburg zijn de eerste verstuivingen al bekend rond de 9de eeuw, gevolgd door een tweede serie rond de 12de eeuw. Anekdotisch in dit verband is een passage uit Deel 

3 van de reeks ‘Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen’ (J. Buisman, 1998), waarin de periode 1450-1575 wordt behandeld. Uit juli 1567 dateert een relaas van een 

kloosterzuster uit het nabijgelegen Nederlandse Weert over een vreselijke zandstorm waardoor men niet meer ziet ‘dan eenen duysteren nevel’. 

Deze verstuivingen leidden uiteraard tot vorming van nieuwe landduinen en overstuiving van oudere duinen maar ze vormden ook een belangrijke bedreiging voor de akkers zelf en 

voor de woonkernen. In 1617 werd dan ook een edict uitgevaardigd dat overbegrazing van de heide moest tegengaan. Daarbij werd ook het beweiden van “zandbergen” verboden. 

Maar in de volgende honderd jaar zorgde de aangroei van de landbouwbevolking, de uitbreiding van de schapenteelt en het kappen van eiken voor de houtskoolproductie voor de 

Luikse hoogovens voor een verhoogde druk op de heide en de duinen. De resulterende zandverstuivingen vormden uiteindelijk een bedreiging voor het resterende akkerland. Hierop 

volgde in 1754 een nieuwe maatregel die de bebossing beoogde van kaalliggende gemeentegronden grenzend aan akkers alsook het behoud van eiken of andere waardevolle 

bomen. 

Maar niet alleen via de wetgeving werd de strijd met het stuivend zand aangebonden, ook te velde. Dit gebeurde door sloten te graven of wallen op te werpen en een dichte 

begroeiing van eikenhout aan te brengen. De bedreiging kwam altijd uit het zuidwesten tot noordwesten, de overheersende windrichting. Stuifzandwallen liggen dan ook aan de 

westzijde van de akker. 

De bebossing van de woeste gronden, heidegronden en stuifduinen, gebeurde eigenlijk pas aan volle snelheid tussen 1850 en 1940. Men kan zich de vraag stellen waarom de 

stuifduinen pas zo laat bebost werden en alle strijdmiddelen tegen het zand uitgeput werden vooraleer het tot bebossing van de duinen kwam. Het antwoord schuilt wellicht in het 

intense gebruik dat van heide en stuifduinen werd gemaakt voor begrazing en plaggen in een landbouwsysteem waarin niet de oppervlakte van de akkers beperkend was maar vooral 

de oppervlakte van de woeste gronden. Met de komst van kunstmest zou dit uiteraard drastisch veranderen. 

Uit literatuur blijkt dat het zand vaak gebruikt werd voor het dempen van venige depressies. Reeds in de middeleeuwen werd zand van landduinen ook kleinschalig maar voortdurend 

gewonnen als bouwzand, ophoogzand, ….. Vanaf de 19de eeuw, door verbetering van transportmogelijkheden, neemt dit soms industriële proporties aan. Tussen 1890 en 1900 werd in 

de Kalmthoutse heide bijvoorbeeld niet minder dan 15 miljoen m³ landduin afgegraven en naar Antwerpen getransporteerd. Begin 20ste Vereniging Natuurmonumenten 

eeuw worden de vennen binnen de 

planmatige landbouwontginning Siberië te Peer gedempt met stuifduinzand.

Ruimtelijke verspreiding van duinen in het 

regionaal landschap 

Heide in Limburg – 1988 - Lannoo) 

De landduinen in de volledige Limburgse en Antwerpse Kempen die op de bodemkaart rond 1960 gekarteerd 

werden, doen zich op de “Biologische waarderingskaart” rond 1990 als volgt voor : 

60 % is bebost of verbost, 

25 % is bebouwd ! 

8 % heide, vennen en struisgrasvegetaties, 

5 % is omgezet naar landbouw, 

2 % stuifduin. 

Dus amper 10 % van de “landduinen” is landschappelijk nog te aanzien als “stuifduin”. In het Regionaal 

Landschap is nog ongeveer 1.450 ha landduin aanwezig. Door extrapolatie zouden we kunnen stellen dat slechts 

een 150 ha daarvan nog als gaaf te aanzien is. 

WAT IS HUN LANDSCHAPPELIJKE WAARDE ? 

De uitzonderlijke landschapswaarde van landduinen omvat : 

Hun geologische waarde. Het zijn namelijk de enige landschapskenmerken waarbij men een horizontale 

blik kan werpen op de geologie. 

Hun archeologische potentie. Niet enkel zijn ze voor de mens steeds aantrekkelijk geweest, denk aan de 

uitkijkfunctie voor de jagende mens, bovenal zijn overstoven sites een ideale conserveringsplek voor artefacten. 

Hun dynamiek hetgeen leidt tot een hoge ecologische waarde met zeldzame soorten als Gladde mierwesp, 

Bijenwolf, Mierenleeuw, Duinpieper, Zandhagedis, … 

Een intense landschapsbeleving, onder andere voor spelende kinderen. 

25 25

Vereniging Natuurmonumenten 

26 

Vereniging Natuurmonumenten 

Heide in Limburg – 1988 - Lannoo) 


Opstellen van natuurrichtplannen en 

beheerplannen op 

landschapniveau, t.t.z. voor een 

volledige landduingordel en 

onmiddellijke omgeving. 

Nastreven van een afwisseling van 

verschillende types duinbegroeiing. 

Op enkele goed gekozen plaatsen 

moet de wind opnieuw vrij spel 

krijgen en moet het zand kunnen 

stuiven. Enkel zo kunnen we 

de zo noodzakelijke dynamiek van 

dergelijke landschappen intact 

houden. 

Maximale openstelling van landduincomplexen 

aangezien deze gebaat 

zijn bij betreding door wandelaars,

PLAGGENAKKERS 

PLAGGENBODEMS ... STILLE GETUIGEN VAN EEN MIDDELEEUWS LANDBOUWSYSTEEM WAARBIJ HET HELE DORPSTOEBEHOREN WERD INGESCHAKELD 

Foto : Op de heide liggen de plaggen, op een hoop gelegd, te drogen in de zon. 

(1911, J. Massart – Heide in Limburg – 1988 - Lannoo) 

De plaggenbodem is het resultaat van een geëigend bemestingssysteem dat in het Nederlandse taalgebied algemeen wordt aangeduid met 

“plaggenbemesting”. Bij de mestbereiding werd dierlijk stalmest aangelengd met heideplaggen of -zoden, heidemaaisel of -strooisel, soms humushoudend zand 

en soms zwarte modder uit vijverbodems, turfputten, enz. Tot de onontbeerlijke attributen van deze Kempense bedrijfsvoering behoorde een kelder- of potstal 

waarin permanent gelegerd rundvee werd gehouden. Regelmatig werd de door natte drek bevuilde veeligplaats van de potstal door uitspreiding met verse 

plaggen en strooisel verschoond waardoor bij tijdsverloop de runderlegering vanaf het kelderbodem geleidelijk naar het gelijkvloers opsteeg. 

In het mestseizoen volgde het uitgraven van de potstal en kwam de verrijkte potstalsubstantie met de mestkar op het akkerland terecht. Doordat in de humus 

bevattende heideplaggen ook minerale zandbestanddelen meegevoerd werden en op het akkerland terecht kwamen, onderging het akkeroppervlak in de 

loop der tijd een zekere ophoging. Daardoor zijn de bodems waarop deze vorm van bemesting plaatsvond, herkenbaar aan de zo karakteristieke dikke 

humeuze bovengrond die een laag vormt die tussen 50 cm en meer dan één meter varieert. 

In ontwikkeling en teloorgang van de plaggenbodems kunnen volgende fasen worden onderscheiden : 

Vanaf de 12de eeuw : De relatief korte afstand van de Kempen tot de belangrijke demografisch-economische brandpunten als Antwerpen, Mechelen, ... maakte dat de 

Kempen vanaf de 12de eeuw de overheersende extensieve zelfverzorgende landbouwmethode wisselde voor een meer intensieve aanpak die voortaan voor een zekere 

marktgerichte graanproductie zou zorgen. De overheden verleenden marktprivileges en er ontstonden in meerdere Kempische centra weekmarkten waar het agrarisch surplus 

aan de bewoners en de stedelijke opkopers werd verhandeld. 

Deze meer intensieve aanpak ging gepaard met het ontginnen van bossen en heiden tot grote oppervlakten akkerland. Het nodige mest werd door de extensieve 

schapenveeteelt geproduceerd. Niet voor niets werd elke woonkern of gehucht met de term “herdgang” benoemd. Onder de leiding van gehuchts- of 

herdgangschaaphoeders gingen de wijkschapen in de gemene alluviale wildernis of eersels grazen. De kudden vervoegden ‘s avonds de dorps- en gehuchtspleinen of 

‘driesen’. Als omheinde veekralen fungerend, boden die inperkplaatsen bescherming tegen dieven en roofdieren. De nachtelijke mestontlastingen zorgden dat elke morgen 

na de kudde-uittocht naar de gemeen graseersels in de veekraal een grote hoeveelheid dierlijk mest tot het vruchtbaar maken van de akkers kon ingezameld worden. 

Vanaf de 14de eeuw was de potstal met op plaggen gestald rundvee de oplossing om het ontoereikend schapenmestvolume op te drijven met plaggenmest. Daartoe was de 

omschakeling van een deel van het dorpstoebehoren noodzakelijk. In een tijdsspanne gaande van de 14de eeuw tot de 16de eeuw neemt de ontginning van de gemene 

eerselgronden in de lagere en vochtiger gebieden een grote vlucht. Tot dat doel werd die gemene eerselwildernis geprivatiseerd en tot omheinde beemdland 

getransformeerd. Om het in de potstal gestald rundvee levend door de winter te helpen was immers het hooi afkomstig van de beemden als voeder onmisbaar. 

27 27

28 

Vanaf de 16de eeuw verdwijnen de alluviale schapeneersels. Door de vergevorderde privatisering 

van de beemden als hooiland kunnen de gemene schaapskudden er niet meer terecht. Ze 

worden overgebracht naar de heide. De plaggenbemesting via het potstalsysteem gaat echter 

onverminderd verder. 

Vanaf het begin van de 19de eeuw wordt het plaggenmestbedrijf door de introductie van 

kunstmeststoffen geleidelijk aan teruggedrongen. De plaggenbodems worden fossiele relicten die 

getuigen van een intensieve landbouwmethode, de dorpseconomieën van de Kempen 

eeuwenlang bepalend. 

21ste eeuw : Geheel gave plaggenbodems zijn vandaag niet meer vindbaar. Veelal werden de 

plaggenbodems wegens hun centrale ligging ten opzichte van het dorpsmidden en de 

gehuchten door urbanisatie en moderne bebouwing onherstelbaar overwoekerd. Vele 

plaggenbodems werden ook bebost. 

De bebossing van de woeste gronden, heidegronden en stuifduinen, gebeurde eigenlijk pas aan volle 

snelheid tussen 1850 en 1940. Men kan zich de vraag stellen waarom de stuifduinen pas zo laat bebost 

werden en alle strijdmiddelen tegen het zand uitgeput werden vooraleer het tot bebossing van de duinen 

kwam. Het antwoord schuilt wellicht in het intense gebruik dat van heide en stuifduinen werd gemaakt 

voor begrazing en plaggen in een landbouwsysteem waarin niet de oppervlakte van de akkers beperkend 

was maar vooral de oppervlakte van de woeste gronden. Met de komst van kunstmest zou dit uiteraard 

Alle dorpen en gehuchten hadden hun vroeger hun eigen plaggenakkers in de 

onmiddellijke omgeving van de woonkern. Het waren dus de eerste zones die 

aangesneden bij de woonuitbreiding de voorbije eeuw. Momenteel komen nog ong. 

8.400 ha plaggenbodems voor in het Regionaal Landschap. 

Ruimtelijke verspreiding van plaggenakkers in het 

regionaal landschap.


De plaggenbodem is een agrarisch fenomeen dat door zijn aard en voorkomen reeds lang de belangstelling opeist van de bodemkundige, de 

archeoloog, de landbouwhistoricus, de historisch-geograaf en meer recent vanwege de planoloog van de ruimtelijke ordening : 

Voor de bodemkundigen zijn plaggenbodems interessant omdat zij zich onderscheiden van hun natuurlijke homologen als duin-, podsol- en 

andere bodems door hun kunstmatige antropogene genese, door hun granulatie, vochtigheidsgraad en opvallend donkere humuskleur. 

Onder de plaggenbodems liggen immers mogelijke bodemsporen en artefacten verborgen uit de vroegmiddeleeuwse en voorhistorische 

occupatiegeschiedenis waardoor het archeologische potentiegebieden zijn. 

Voor de landbouwhistoricus en de historisch geograaf is de plaggenbodem van belang als ontginningsfenomeen in tijd en ruimte. 

Vanzelfsprekend hebben inzichten in een plaggenlandschap een educatieve waarde voor het onderwijs, het cultuurtoerisme en de lokale 

omgevingskennis. 

Landschappelijk onderscheiden de plaggenbodems zich van hun omgeving door de dikte van het lagenpakket en de daaruit resulterende 

opwelving en het soms bolle karakter van het maaiveld. Eveneens is hun uitspringende hoogte duidelijk geprofileerd bij de overgang naar 

li d t lijk b d d h l f i t d l h t h l f b d d t il d f t l d 


De Limburgse Kempen telde in het verleden circa 45 Kempense dorpen en centra. Na de fusie-operatie bleven daarvan een 25-tal administratieve 

eenheden over. Het zou niet ongepast zijn dat elk van de fusiegemeenten minstens één areaal met plaggenbodemrelicten tot één landschappelijk 

geheel integreerden. Daarbij gaat de voorkeur naar een agrarische bestemming als akkerland of weiland. 

Ook als grasperk in een wandelpark kunnen de bijzondere vormen van de plaggenbodems toonbaar gemaakt worden. 

29 29

30 

KERNEN EN GEHUCHTEN 

Vele oude kernen en gehuchten liggen aan de rand van de vallei, doorgaans langs 

oude wegen boven de valleihellingen (op het droge, maar toch niet ver van water). 

De meest gave dorpen of gehuchten zijn naar onze smaak : 

de Peerse gehuchten Bomen, Houterstraat en Dijk langs de Dommel; 

Plockroy langs de bovenloop van de Abeek te Meeuwen-Gruitrode; 

Tongerlo langs de Itterbeek, omringd door een aantal kleinere 

straatgehuchten te Bree; 

het droogdalgehucht Houw, langs de Bosbeek te Maaseik; 

het zeer kleine gehucht Zevenhuizen langs de Bosbeek te As. 

In wat volgt geven we een overzicht van de goed bewaarde Kempense 

straatgehuchten. 


Intacte kernen en gehuchten vertellen hoe onze voorouders woonden en werkten 

en schetsen een evolutie van een op de gemeenschap georiënteerde 

maatschappij naar een sterk geïndividualiseerde maatschappij. Ze worden door 

recreant als authentiek ervaren en zijn bijzonder inschakelbaar in een 

landschapsgericht toerisme. 

Verz. Familie Put – www.oud-limburg.be 

Koeien langsheen de Sprinkelestraat domineren een mooi panorama van Zutendaal. Op deze plek stond 

tot omstreeks 1900 nog een windmolen. Zutendaal was in die tijd nog een arm Kempens landbouwdorp. 

De mensen leefden er verspreid in een tiental gehuchten. Ondanks de invloed van de Genkse mijnen 

bestaat de gemeente nog voor meer dan de helft uit bos- en heidegebieden. 

(Verz. Familie Put – www.oud-limburg.be)

Foto’s : Langgevelhoeven en historisch 

grasland thv Dijk. 

Op de composietkaart (rechts) en de 

ferrariskaart (links) zijn de drie gehuchten 

gelegen op de valleirand. 

Op het grondgebied van Peer trokken vooral volgende herkenbare gehuchten onze aandacht : 

Mollem – gehucht met historisch intacte percelering met plaggenbodems en rijhoeven met lengte-as 

loodrecht op de weg (om de 150 m), getuige van een planmatige landinname; 5 prehistorische 

grafheuvels; 

Erpekom (Ercpekom) – beperkt verlint straatgehucht op het plateau met tussen de bovenloop van de 

Abeek en het gehucht een plaggencomplex met hagen en houtkanten; 

Ellikom (Eelicum) – verlint straatgehucht nabij de Abeek maar met langgerekt plaggencomplex ten oosten 

op het plateau; 

Linde (Lindestraet) – weliswaar verlint straatgehucht langs de Dommel met uitgestrekt akkerplaggencomplex 

ten westen op het plateau met historisch stabiele percelering en herkenbaar oud evenwijdig 

ontsluitingspatroon, typisch voor zogenaamde woudhoeveontginingen. Beemden in de smalle 

Dommelvallei; 

Bomen & Houterstraat & Dijk – intacte straatgehuchten langs de Dommel met uitgestrekte plaggenakkercomplexen 

met historisch stabiele percelering met kleine landschapselementen op de plateaus en 

historisch permanente weilanden in de beemden. 

Houterstraat 

Dijk 

Bomen 

Houterstraat 

Dijk 

Bomen 


31 31

32 


In Meeuwen-Gruitrode komen rondom de Abeek en Itterbeek volgende 

relatief herkenbare gehuchten voor : 

Luithegge – intact straatgehucht bij de samenvloeiing van de 

Hommelbeek en de bovenloop van de Abeek met historische 

beemden en plaggencomplex op het plateau; 

Hensem & Gestel – straatgehuchten op de westflank van de 

bovenloop van de Abeek met historisch permanente weilanden in 

de vallei en plaggenakkers op het plateau; 

Plockroy – zeer goed bewaard straatgehucht op de 

oostflank van de bovenloop van de Abeek met goed 

behouden toposequentie – beemden – verbindingsweg 

op de valleirand met Kempense langgevelhoeven kops 

op de weg, historische percelering op plaggen met 

evenwijdig ontsluitingspatroon en achterliggende woeste 

gronden (vroeger heide, nu bossen); 

Berenheide – intact straatgehucht aan de bovenloop van 

de Abeek met historische beemden in de vallei en 

plaggencomplex met historisch stabiele percelering op 

het plateau tussen de tenen van de vallei; 

Wijshagen en Betseveld, met beperkte 

plaggencomplexen gelegen langsheen de noordzijde 

van de Eetsevelderbeek. 

Foto’s Het gehucht Plockrooi wordt gekenmerkt door langgevelhoeves loodrecht op de 

weg.Oostelijk van de hoeves lag het achterliggend akkerland. 

De luchtfoto (onder) en de kadastrale reductiekaart (boven) tonen de intact bewaarde 

historisch gave perceelstructuur. 


Kadastrale reductie (1850)


Zowel op de luchtfoto en de kadastrale reductiekaart zien we te intacte 

historische perceelsstructuur met evenwijdig ontsluitingspatroon Van het 

historisch bos zijn er momenteel nog restanten aanwezig in het landschap. Dit 

bos beschermde destijds de akkers tegen instuivend zand. 

Foto’s links : typische langgevelhoeves 

loodrecht op de weg. 


In het Kempens deel van Maaseik en aansluitend te As liggen : 

Houw : uniek voorbeeld van een straatgehucht langs de steile oostzijde van een droog zijdal 

van de Bosbeek met restanten van oud bos, ijle houtkanten en een intacte historische 

opstrekkende percelering op een plaggencomplex; evenwijdig ontsluitingspatroon 

loodrecht op de droogdalrand; 

Opitter : dit straatgehucht langs de Abeek zit te paard op de steile overgang tussen het 

plateau en de vlakte. Dit leidde onder andere tot de vorming van talloze taluds en holle 

wegen op de valleirand van de Abeek en op de steilrand en tot niet minder dan vier 

watermolens: de Rooiermolen, de Pollismolen, de Stalsmolen en de Vinckemolen. Vandaag 

is het een relatief gaaf dorp met het park Itterdal (Engelse landschapstijl met merkwaardige 

boomsoorten, een vijvercomplex en vele bloemrijke delen) en het centrum met de 

Pollismolen, de pastorie in strakke Maasstijl, de gotische Sint-Trudokerk, kerkhof, voormalige 

dries en kerkwegels. 


Luchtfoto (1987) 

33 33

Zevenhuizen is op de Ferrariskaart 

en de kadastrale reductiekaart 

gelegen aan de rand van de 

heide (let op de landduinen op de 

ferrariskaart). Nabij het gehucht 

liggen akkerperceeltjes die grenzen 

aan de heide, waarvan r 

actueel vooral de landduinen nog 

Achterliggend weiland ter hoogte 

van De Houw. 


De meest gave straatgehuchten per gemeente verdienen zonder meer bescherming en de opmaak 

van een landschapsbeheerplan met bijzondere aandacht voor de ruimtelijke relatie tussen de 

deelementen (dries, kerk en pastorie, langgevelhoeven, ontsluiting (driftwegen, kerkwegels, 

ontginningspatroon), plaggenakker, vallei, …) 

De overige straatgehuchten zouden op gemeentelijke niveau geïnventariseerd dienen te worden op 

hun karakteristieke elementen met als oogmerk deze op landschapsverantwoorde wijze in te bedden 

in de verdere ruimtelijke inrichting van het dorp of ze als bakens te gebruiken bij eventuele 

dorpskernvernieuwing. 


Kadastrale reductie (1850) 


35 35

36 

Dorne en Niel : kleine landbouwenclave eveneens gelegen in droogdalen (droogdal Dorne en droogdal 

Kale haag) van de Bosbeek. Meerdere oude kleine langgevelhoeven uit de 18e eeuw komen in deze 

gebieden nog voor tussen de sterke verstedelijking. Tijdens de 19e eeuw werd het landbouwareaal van 

Niel en Dorne zeer sterk vergroot door planmatige ontginning van de heide volgens dambordpatroon. 

Typische grensbebossing komt voor binnen dit landbouwgebied langsheen de grens tussen Niel en Dorne; 

Zevenhuizen : gehucht op de rand van de heide (op de Ferrariskaart 'Op de Heyde' genoemd) en de 

bovenloop van de Bosbeek met klein akkercomplex op plaggen dat zijn configuratie goed heeft bewaard. 

Aansluitend bij een langgerekt landduincomplex.

HOUTWALLEN, HAGEN, HOUTKANTEN 

LANDSCHAPPEN MET NETWERKEN VAN KLEINE ELEMENTEN 

Bij de ontwikkeling van het cultuurlandschap vormden valleien en bosgebieden belangrijke structurele ankerpunten of landmerken. De 

landontginningen in West-Europa die nog sporen in het landschap van vandaag hebben achtergelaten, begonnen in de vroege 

middeleeuwen met de volksverhuizingen. De nieuwe ontginningen gebeurden in grotendeels bebost milieu met een duidelijk uitgesproken 

reliëf. De eerste ontginningen vormden in feite kleine geïsoleerde eilanden in een zee van bos. Door toenemende bevolkingsdruk 

reduceerde het bos uiteindelijk tot eilanden in een zee van landbouwland. 

Verspreide kleine landschapselementen getuigen hiervan. Grenszones werden gemerkt door bosjes, houtkanten, geïsoleerde bomen. 

Wegen en waterlopen en waterlopen werden in het landschap geaccentueerd door rijbeplanting. 

Landschappen die gekenmerkt worden door een grote dichtheid van lineaire begroeiingselementen krijgen een gesloten karakter. Deze 

gesloten landschappen worden algemeen ook bocagelandschappen genoemd. De naam komt uit het Normandisch-Picardisch dialect en 

stamt af van ‘bosc’, hetgeen bos betekent. In de Angelsaksische wereld duidt men dergelijke landschappen aan als ‘enclosed 

landscapes’. De meest typische vormen van bocage worden gevonden in Atlantisch Europa, en meer bepaald in Bretagne en Normandië, 

waar de netwerken van houtkanten bijzonder dicht zijn en hun structuur zeer geordend lijkt. 

Bocage is slechts een verzamelnaam voor een hele reeks zeer verscheiden landschappen met een uitgesproken identiteit die in hoofdzaak 

bepaald wordt door de kleine landschapselementen waaruit de landschappen bestaan. Hun aard, vorm, dichtheid en ruimtelijke schikking 

variëren van plaats tot plaats en wijzen op subtiele verschillen in hun functie in het landschap. Houtkanten met een dichte ‘verweving’ van 

de takken wijzen dikwijls op veekeringen. Houtwallen zijn dichte houtkanten geplant op aarden taluds. Ze wijzen op eigendomsrechten 

en/of drainagecontrole. Hagen met gesnoeide of geknotte bomen wijzen op een bijzondere reglementering inzake het gebruik van loof en 

hout. Dubbele houtwallen kunnen wijzen op conflicten, enzovoort. 

Bomenrij langs de wegals groen windscherm. 

(Jef Anten) 

35 35

36 

Naarmate de op de gemeenschap gerichte landbouwmaatschappij individualistischer werd, ontstonden 

particuliere akkers en particuliere beemden omzoomd door houtkanten, bomenrijen of houtwallen. Typologisch 

dient een onderscheid gemaakt te worden en hagen, 

houtkanten en houtwallen. Houtkanten onderscheiden zich van 

hagen door het voorkomen van opgaande bomen en niet 

alleen struiken. Houtwallen bestaan eveneens uit een struiken 

boomlaag maar bevinden zich bovendien op een grondwal. 

Historisch gezien waren deze lineaire landschapselementen van 

uitzonderlijk belang : 

Als perceelsgrens 

als veekering, om vee uit het akkerland te houden of in de 

beemden te houden; 

als windbeschutting, vooral in het open zandige akkerland 

van uitzonderlijk belang; 

voor de kapping van klein geriefhout en eiken balken voor 

het daktimmerwerk; 

in functie van afwatering : in de valleien werden 

houtwallen immers langs weerszijden voorzien van 

grachten of ‘graven’. 

Ruimtelijke spreiding van hagen, houtwallen en 

bomenrijen in het regionaal landschap Kleine landschapselementen in cijfers 

Lengte aan houtwallen, hagen, bomenrijen in 

kilometer per gemeente. 

Zutendaal 

Peer 

Opglabbeek 

Meeuwen-Gruitrode 

Maasmechelen 

Maaseik 

La n a ke n 

Kinrooi 

Genk 

Dilsen 

Bre e 

As 

0 40 80 120 160 

Lengte KLE (km)

37 

37

38 

De redenen van de drastische terugloop van deze afsluitingen avant la lettre ligt in de landbouw met zijn 

grootschaligheid, zijn angst voor schaduw op het veld, onkruid, … In de Kempens deel van het Regionaal 

Landschap hebben 2 gemeenten nog een belangrijke oppervlakte van deze lineaire elementen. 

Peer, dat de kleinschaligheid van zijn oude landbouwlandschappen langsheen de Dommel relatief goed 

bewaarde. Met een kleine 1000 lineaire elementen, goed voor ruim 150 km is Peer binnen het Regionaal 

Landschap de gemeente met het grootste aantal en de grootste lengte houtkanten. 

Genk, dat ontsnapte aan de schaalvergroting van de landbouw. Met de opkomst van de mijnindustrie 

werden de landbouwlandschappen van Genk immers bebost waarbij de lineaire elementen behouden 

bleven. Deze eikenrijen en eikenwallen zijn daardoor landschappelijk weinig in het oog springend, daardoor 

onbemind maar niet minder cultuurhistorisch belangrijk. 


De relatief gave kleinschalige landbouwlandschappen dienen via de ruimtelijke planning te worden beschermd tegen verdere 

landschapsverschraling. Hun afbakening als erfgoedlandschap is daartoe een instrument. 

Een actieve inzet van de beheerspakketten voor deze lineaire elementen voorzien in het plattelandsontwikkeling en het bieden van een extra 

financiële stimulans daartoe in de meest verantwoorde zones door het verlenen van 30 % extra subsidie is een belangrijke uitdaging voor de 

gemeente. 

Bij de ontwikkeling van bossen of landbouwgebieden met houtwallen of houtkanten tot harde bestemmingen (bv. in woonuitbreidingsgebieden) 

dienen deze lineaire elementen als structurerend voor de nieuwe ontwikkelingen te worden beschouwd. Mits zorgvuldige inpassing kan niet enkel het 

cultuurhistorisch en landschapsecologisch waardevolle netwerk worden behouden maar ontstaat onmiddellijk een “nieuw landschap” met eigen 

identiteit, hoge beleving en discrete cultuurhistorische en landschapsecologische waarden.

D E S TEILSTE RAND VAN V LAANDEREN 

De overgang tussen een zandig plateau enerzijds en een grindrijke vallei en een waterrijke vlakte anderzijds vereist 

logischerwijze een overgangsreliëf. In het geval van de Kempen is dit wel erg uitgesproken en 

landschapsbepalend. Drie typische deeltrajecten kunnen worden onderscheiden: 

de oostelijke steilrand : Na de Mindelijstijd heeft de Maas zich in haar eigen sedimenten 

ingesneden. Dit verklaart de ca. 20 kilometer lange erosierand die thans de oostkant 

van het Kempens plateau lineair begrenst en van Lanaken tot Neeroeteren quasi 

continu doorloopt. Deze bijzonder steile en grillige rand, met plaatselijk een 

hoogteverschil tot 40 m, is zelf in Europese context bijzonder waardevol. Het landschap 

en het bodemgebruik op het zogenaamde middenterras (deel van de Maasvallei) is 

weinig verschillend : bos en heidegebieden. De steilrand zelf is grotendeels bebost. 

Essentieel verschillend is het voorkomen van kwelwater aan de voet van de hellingen 

wat aanleiding geeft tot ontstaan van natte heidegebieden en zelfs hoogveenvegetaties 

op het Middenterras in contrast met de droge heiden op het plateau. Het 

meest uitgestrekte en typische voorbeeld dat gevormd wordt door de Ziepbeekvallei 

met inbegrip van het Koninklijk Domein te Opgrimbie is op ecologisch en 

landschappelijk vlak uitzonderlijk waardevol. 

Steile randen in het regionaal landschap ten aanzien 

van een reliëfkaart. 


Een samenhangend beheer en bescherming van de steilrand is noodzakelijk. Elke 

bebouwing moet vermeden worden vermits een bebouwing de herkenbaarheid van 

deze markante terreinovergang aantast, het zicht vanaf de steilrand vermindert, het 

zicht op de steilrand verstoort en een ecologisch belangrijk verlies vomt. 

Ontginningsactiviteiten op het plateau dienen voldoende afstand te houden tot de 

steilrand om verlies van geomorfologie en verdroging van het middenterras tegen te 

gaan. 

39 39

40 

Zuidoostelijke steilrand ter hoogte van de Mechelse Heide Zuidoostelijke steilrand (Mechelse Heide) Noordoostelijke steilrand noordwaarts van Aldeneik 

de noord-oostelijke steilrand : Ter hoogte van Neeroeteren buigt de erosieve steilrand af in noordwestelijk 

richting om voorbij Bocholt, 8 km verderop, uit het reliëf te verdwijnen. Deze ombuiging gehoorzaamt de 

Feldbissbreuk en is zodoende een van de schaarse plaatsen in Vlaanderen waar een breuk in het 

geologische substraat in het oppervlakkig reliëf zichtbaar is. De plotse reliëfsprong van ongeveer 20 m van 

min of meer gesloten bos op het plateau naar open akker- en weidenlanschap bezit ecologisch en 

landschappelijk eveneens een hoge waarde. 


Een samenhangend beheer en bescherming van de steilrand is noodzakelijk. Het behoud van de open 

ruimte tussen de steilrand en de Zuid-Willemsvaart is van groot belang. Deze open ruimte laat de steilrand 

landschappelijk tot zijn recht komen maar is ook als landschapsecologische verbinding tussen de vlakte 

en het plateau van bijzonder belang. De open ruimten tussen xxx en xxx zijn landschappelijk en 

ecologisch van uitzonderlijk belang. 

de zuid-westelijke rand is door de verstedelijking en industrialisering van Genk veel meer verbrokkeld, al 

blijven er een aantal prachtige relicten met groot locaal belang : Kolderbos, Melberg, ... 


Een samenhangend beheer en bescherming van de steilrand is noodzakelijk samen met het gedeelte op 

het grondgebied van Bilzen. De belangrijke relicten op grondgebied van de gemeente Genk (Kolderbos, 

Melberg, ...) hebben een uitzonderlijke landschappelijke waarde binnen de verder verstedelijkte 

omgeving. 

Uitsnit van de ferrariskaart (1775), waarop de 

oostelijke steilrand reeds is aangeduid. 

Noordwestelijke steilrand tussen Bree en Opitter.

M IJNINDUSTRIEEL ERFGOED OP ZOEK NAAR WAARDIGE TOEKOMST 

Ruimtelijke verspreiding van terrils en tuinwijken 

in het regionaal landschap. 

De aanleg overal in Vlaanderen van nieuwe rechtlijnige steenwegen vanaf de tweede helft van de 18de eeuw – 

de zgn. Maria-Theresiawegen en Napoleonwegen–, de aanleg van kanalen en de aansluiting op het Belgische 

spoorwegennet in de tweede helft van de 19de eeuw gingen aan het Kempens deel van het Regionaal 

Landschap grotendeels voorbij. 

De industrialisatie van het zandig plateau kwam dan ook pas definitief op gang na de ontdekking van de 

steenkool tijdens het interbellum. De exploitatie van het zwarte goud induceerde in Midden-Limburg een ware 

metamorfose, niet in het minst op landschappelijk vlak. In een mum van tijd werd het schrale heidelandschap 

herschapen in een “mijnstreek” die omstreeks het midden van de 20ste eeuw zijn hoogtepunt bereikte en nadien 

economisch vrij vlug weer uitdoofde. Er waren van west naar oost exploitaties in Beringen (concessie in 1907; 

productie vanaf 1922), Helchteren-Zolder (1907; 1930), Houthalen (1923; 1938), Winterslag (1912; 1917), Zwartberg 

(1907; 1925), Waterschei (1907; 1930) en Eisden (1907; 1922-23). Van het Midden-Limburgse mijnverleden bleven 

tal van landschappelijke relicten van uitzonderlijk belang bewaard zoals : 

Een grootschalig ontsluitingspatroon met o.a. de zogenaamde Avenues Charbonnière die de mijnzetels 

verbonden. Tussen 1910 en 1936 werden de tramverbindingen o.a. tussen Genk en Hasselt, aangelegd. De 

eerste spoorwegen in Limburg verbonden de verschillende mijnsites. Vandaag blijven daarvan het 

zogenaamde kolenspoor tussen Winterslag, Waterschei en Eisden en de aftakking naar Maaseik (thans 

fietspad) als getuige over. In feite was ook de uiteindelijke realisatie van het Albertkanaal – een eeuwenoud 

project overigens – vanaf 1939 een gevolg van de Limburgse steenkoolontginning. 

Landschappelijk meest dominant zijn ongetwijfeld de steenkoolterrils die echte bakens vormen in het 

landschap. De terrils hebben samen een belangrijke oppervlakte : Eisden (175 ha), Waterschei (220 ha), 

Winterslag (165 ha) en Zwartberg (170 ha). De hoogste terrils steken tot 100 m boven het maaiveld uit. Zo is 

de hoogste top in Winterslag 177 m TAW en het omringende Kempens plateau 80 m. De steenkoolterrils 

hebben daarnaast door hun rijk substraat en hun snel opwarmend karakter een zeer grote ecologische 

waarde o.a. voor zoutminnende planten en warmteminnende ongewervelden. 

41 41

42 

De uitgestrekte bedrijfsterreinen met schachten, torens en mijngebouwen, vandaag alle 

in een verschillende fase van omschakeling naar een recreatieve, stedelijke of industriële 

bestemming. Op elk van de mijnterreinen is een selectie van dit mijnpatrimonium als 

industrieel archeologisch erfgoed beschermd. 

De tuinwijken (cités) met een typische architectuur (woningen voor het kaderpersoneel, 

de bedienden en de arbeiders) en een hele reeks culturele (o.a. een kerk) en sociale 

voorzieningen (school, vergaderlokalen, sportvelden) en die worden gedomineerd door 

landschapsbepalende lanen met zware bomen. 

De landschappelijke impact van de mijnbedrijvigheid beperkte zich bovendien niet alleen tot 

de grondige metamorfose van de mijngemeenten senso stricto maar liet zich ook in de wijde 

omgeving voelen. Vooral in de dun bevolkte Kempense dorpen induceerde de demografische 

expansie een forse urbanistische groei. Het meest extreme voorbeeld is ongetwijfeld Genk dat in 

een tijdspanne van nog geen eeuw van een bescheiden Kempens dorpje doorgroeide naar 

een “goed uitgeruste regionale stad” (d.i. hetzelfde hiërarchisch niveau als de historische steden 

Leuven en Mechelen!) met een moderne look. 

Zichten op de schachten, lanen met dreven en 

tuinwijken van de voormalige mijn van Eisden.

Luchtfoto 1987 


Vormingsinstituut in de tuinwijk van Winterslag – typische architectuur voor mijncités. 

DE MIJN VAN WINTERSLAG ALS TYPISCH VOORBEELD 

Een van de landschappelijk aantrekkelijkste ensembles vormt de mijnsite Winterslag. De mijnsite zelf 

omvat de beschermde mijngebouwen en schachtbokken en 2 gehermodulleerde mijnterrils. De mijnsite 

is omgeven door 3 cités, waarvan 2 mijncités en een staatstuinwijk, die initieel waren gepland als klavertje 

vier. Deze cités zijn opgebouwd volgens tuinwijkconcept met een beperkt aantal woontypologieën 

waarbij de functie in de mijn zich weerspiegelde in de omvang van de woonst. De cités waren verder 

gebaseerd op de principes : 

voldoende groenvoorziening; alle cités hebben prachtige dreven, waaronder 

bijvoorbeeld de Kastanjelaan met zware Paardenkastanjes; 

volledig gericht op de mijn, ook letterlijk : vanuit de Margarethalaan (cité II) heeft 

men een prachtig zicht op de grote terril 

grote sociale controle. 

Foto boven : tuinwijkgebouwen – Foto – onder : opslagplaats. 

Terrils Mijnen Winterslag. 

43 43

44 


Een samenhangende herbestemming, herinrichting en beheer dringen zich op voor elk der mijnzetels. Mijnterrein, mijngebouwen en terrils hebben 

immers een nieuw maatschappelijk draagvlak nodig om als getuigen te overleven. 

Een selectie van terrils zou als baken in het landschap best gevrijwaard blijven van elke verstedelijking (windmolens, cafetaria, ...). Het tegengaan 

van verbossing van de terrils verhoogd niet alleen de landschappelijke herkenbaarheid maar is bovendien ecologisch interessanter. 

Voor de mijncités dringt een degelijk drevenbeheer waarbij niet toegegeven wordt aan de algemene drang 

van de bevolking naar zeer kleine bomen, doorgaans exoten, liefst zonder blad en een degelijk 

verjongingsprogramma wordt uitgewerkt. Verder moet voor de waardevolste cités overwogen worden via 

het vergunningenbeleid of via verordening de architecturale identiteit te behouden. Totaal willekeurige 

vervanging van daken, dakgoten, ramen, tuinhekjes tot zelfs het aanbrengen van een nieuwe gevelsteen 

dreigen de typische herkenbaarheid en uniformiteit volledig te doorbreken. 

Hoofdgebouw Mijnen 

Mijnschachten van Winterslag.

P LANMATIGE ONTGINNINGEN 

Planmatige ontginningen binnen het regionaal 

landschap. 

De teloorgang van het traditionele landbouwsysteem gebaseerd op plaggenakkers en waarbij belangrijke 

oppervlakten woeste gronden werden ingeschakeld leidde in combinatie met nieuwe infrastructurele en 

industriële middelen, waaronder de aanleg van grote kanalen, mijnindustrie, … tot uiteenlopende soorten 

grootschalige planmatige ontginningen tussen 1850 en 1950. Het gaat om : 

Grootschalige aanleg van landbouwnederzettingen (bv. in de Antwerpse Kempen te Geel maar ook Siberië 

te Peer): 

Aanleg van een tiental vloeiweiden of wateringen waarbij de arme grond vruchtbaar gemaakt werd via 

bevloeiing via een dicht net van gegraven slootjes die werden gevoed via een toevoergracht die 

mineraalrijk water tapte ter hoogte van de kanalen (Zuid-Willemsvaart): 

Grootschalige bebossingen als resultaat van de wetgeving en stimuli door de Belgische overheid in de 19 de 

eeuw en ten gevolge van de vraag naar mijnhout in de 20 e eeuw. Voor deze bebossingen werd voor de 

bemesting van de grond over het kanaal stadsmest aangevoerd vanuit grote steden als Antwerpen. De 

meest uitgestrekte planmatige bebossingen zijn het complex Roelerheide, Olenderheide, Bodembossen te 

Zutendaal, As en Genk (grotendeels eind 19 de eeuw), het complex Grootruiderbos (grotendeels eind 19 de 

eeuw) en het complex Zonhoverbos te Genk (rond 1950). 

Alhoewel uiteenlopend van karakter en gespreid over nagenoeg een eeuw hebben deze planmatige 

ontginningen gemeen : 

Dat ze planmatig verlopen en volgens regelmatig ontsluitingspatroon, doorgaans dambordpatroon; 

Dat ze uitgevoerd worden op overheidsgezag of door kapitaalkrachtige privé-investeerders en op relatief 

korte termijn; 

Dat ze vaak experimenteel zijn van karakter of een modelfunctie hebben (modelboerderijen). 

45 45

46 

SIBERIË, EEN PLANMATIGE LANDBOUW- 

ONTGINNING 

Tot begin 20ste eeuw was het gebied Siberië 

één groot heidegebied. Het toponiem Siberië 

wijst overigens op onontgonnen land. In 1909 

kocht een kapitaalkrachtige Engelsman 580 

ha in het gebied en stichtte er een groot 

landbouwbedrijf. Het zandige stuifduingebied 

met vennen onderging een metamorfose. 

Met handkracht werd het reliëf genivelleerd, 

vennen met duinzand gedempt, sloten 

gegraven, een wegennet aangelegd volgens 

dambordpatroon, .... Op de sterk sociaal 

geöriënteerde modelboerderij werkten in het 

interbellum 250 arbeiders. Na de Tweede 

Wereldoorlog stopte het bedrijf. Verspreid in 

het gebied dozijn grote boerderijen 

opgericht. Het gebied wordt momenteel 

gebruikt als weide en als maïsakker.

ZONHOVERHEIDE, ... EEN GROOTSCHALIG BOS IN GENK 

Voorbeelden van grootschalige heideontginningen zijn er binnen het Regionaal Landschap ruim 

voorhanden. De eerste grote golf van grootschalige bebossingen vond plaats onder financiële en 

wetgevende stimulans van het nog jonge België. Een tweede golf ging gepaard met de opkomst van de 

mijnindustrie. De laatste grootschalige bebossingen dateren van rond 1950. De Zonhoverheide is in dat 

geval. Tot die tijd was het een uitgestrekt heidegebied tussen Zonhoven en Genk. 

Onder toenmalig woudmeester Bodeux werd de heide ingedeeld volgens dambordpatroon met percelen 

van ca 5 ha groot en bebost via een experimentele methode. In cirkels met doormeter van 25 m (ong. 1 

boomhoogte) werden Grove den of Corsicaanse den ingeplant. Bij aaneenschakeling van deze cirkels 

ontstonden kleine ruitvormige ruimten die werden beplant met Amerikaanse eik. Van deze Amerikaanse 

eik werd verwacht dat hij zich zou uitzaaien in de bestanden en zo op langere termijn tot een gemengd 

bos zou leiden. Hij zou zo leiden tot een betere bodemstructuur, een hogere natuurwaarde en … kleur in 

het bos. Het experiment doorstond de tijdsgeest niet. Corsicaanse den en Amerikaanse eiken worden 

momenteel als exoten geweerd en langzaam verwijderd temeer daar de natuurwaarde van deze bossen 

uiterst beperkt is. De vraag naar open bos, bosheide of boomheide roept. Worden deze bossen in Genk 

terug Zonhoverheide ? 

47 47

E NKELE NATUURPARELS AAN DE KROON 

MECHELSE HEIDE - HEIWIJK 

Ten tijde van Ferraris was dit een aaneengesloten heidegebied, plaatselijk 

bosheide. De deelgebieden Heiwijk, Roelerheide werden zeer planmatig 

bebost bij wijze van heideontginning tijdens de eerste helft 19de eeuw en zijn 

typisch gelegen aan de rand van de gemeente : de rand van 

Maasmechelen met Zutendaal voor wat de bossen van Heiwijk betreft; de 

rand van Lanaken met Zutendaal voor wat Roelerheide betreft. 

Vandaag is dit gebied het grootste aaneengesloten natuurgebied van 

Vlaanderen bestaande uit heide- en bosgebieden met unieke of 

uitzonderlijke natuurwaarden. De uitgestrekte Mechelse heide omvat een 

aantal vermaarde vennen en vormt als uitgestrekt natuurreservaat de kern 

van het Nationaal Park Hoge Kempen. 

In het gebied komen meerdere witzand- en grindwinningen voor. Hun 

herstructurering is gericht op het herstel of zelfs vergroting van de 

biodiversiteit. Landschappelijk blijven het echter grote landschapsvreemde 

waterplassen. 

49 49

50 

PLATTE LINDENBERG – MECHELS BOS 

De volledige zone rondom de steilrand heeft een hoge archeologische waarde en potentie. Talrijke vondsten 

zijn bekend uit de steentijd, enkele uit de metaaltijden. 

Op de Ferrariskaart komt reeds een uitgestrekt langgerekt noordoost-zuidwest gericht boscomplex voor langs 

de bovenzijde van de steilrand, dus op het plateau. Dit bos komt thans overeen met het boscomplex Platte 

Lindenberg, Dilsenerbos, Lanklaarderbos, Mechelse bos dat ook in de tussenliggende periodes niet werd 

ontbost en dus te beschouwen is als historisch stabiel bos. In dit boscomplex komen ook in de praktijk een 

aantal oude bospercelen voor hetgeen ze interessant maakt voor o.a. de zeldzame kever Vliegend hert. 

De boomrijke heide die op de Ferrariskaart voorkomt ten westen van dit bos werd in de loop van de 19e eeuw 

bebost en komt overeen met het bosgebied Bosheide (toponiem !) te As. De vennen die op de Ferrariskaart 

zijn aangeduid komen vandaag nog voor. Het betreft het Heuvelsven en enkele kleinere vennen.

HE T REGIONAAL LANDSCHAP KEMPEN & MAASLAND Laat zich ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?